راه‌آهن؛ ظرفیتی که جدی گرفته نشد
تین نیوز | «کاهش 7 برابری مصرف سوخت»، «50 برابر ایمنی بیشتر»، «20 برابر آلودگی کمتر (به ازای هر تن بار)»، سهم ناچیز در آلودگی صوتی»، «ظرفیت جابه‌جایی بالاتر»، «رفاه و راحتی بیشتر»، «استهلاک و هزینه تعمیر و نگهداری کمتر» و «صرفه اقتصادی بالا» از جمله مزیت‌های حمل و نقل ریلی به نسبت جاده‌ای و در برخی موارد حمل و نقل هوایی ا ست؛ امروزه استفاده از حمل و نقل ریلی در زمینه انتقال مسافر و کالا در دنیا به دلیل مزیت‌های آن بسیار محبوب و رو به توسعه است، همچنین گرانی حمل و نقل هوایی و نارسایی شبکه حمل و نقل جاده‌ای به ویژه
ضریب ایمنی پایین راه‌ها و افزایش سرعت و بهبود امکانات رفاهی قطارها موجب شده تا کشورهای پیشرفته و پرجمعیت دنیا نسبت به سرمایه‌گذاری و توسعه شبکه ریلی خود بیش از گذشته اقدام کنند؛ به طوری که سرانه مصرف سالانه سفر ریلی در کشورهای اروپایی همچون دانمارک، استرالیا، آلمان، هلند و بریتانیا به ترتیب 38 درصد، 8/ 30درصد، 6/ 23 درصد، 5/ 22 درصد و 9/ 19 درصد است؛ این در حالی است که این آمار در ایران به 3/ 0درصد در سال 2008 می‌رسد.
اما به اذعان کارشناسان آنچه موجب مغفول ماندن حمل و نقل ریلی در ایران شده است نقاط ضعف ذاتی و نقاط ضعف خاص حمل و نقل ریلی در ایران است که از جمله آن می‌توان به پایین بودن نرخ بازگشت سرمایه، هزینه بالای احداث بهره‌برداری، نظام قیمت‌گذاری در حمل و نقل ریلی (تعرفه) شامل محدودیت در تعیین تعرفه بخش مسافری و بالا بودن هزینه تمام شده خدمات ریلی و هزینه‌های دسترسی به شبکه ریلی اشاره کرد.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز در گزارشی کارشناسی ضمن برشمردن مزایای بسیار حمل و نقل ریلی بر توسعه و تسهیل شرایط به منظور افزایش سرمایه‌گذاری در این بخش تاکید کرده است. این گزارش با تاکید بر ایمنی بیشتر، کاهش آلودگی‌های زیست محیطی و مصرف انرژی پایین در حمل و نقل ریلی به نسبت جاده‌ای، ضمن بررسی اجمالی وضعیت حمل و نقل ریلی در ایران به مزیت‌های زیست محیطی حمل و نقل ریلی پرداخته است.
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی ضمن بررسی وضعیت حمل‌ونقل در کشور در سال 91، آورده است: بخش حمل‌ونقل به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان فرآورده‌های نفتی، در سال 1390 بیش از 61 درصد از کل فرآورده‌های نفتی را مصرف می‌کند و از بخش‌های تاثیرگذار در مصرف انرژی و آلودگی محیط زیست است.
سوخت مصرفی راه‌آهن، تنها گازوئیل است. در حالی که بخش جاده از 3 نوع سوخت گازوئیل، بنزین و گاز طبیعی استفاده می‌کند.
این گزارش می‌افزاید: بر طبق آمار، نسبت مصرف سوخت در بین وسایط نقلیه جاده‌ای و ریلی در بخش حمل بار، با توجه به نوع وسیله نقلیه (کامیون و تریلی) از یک به 6 تا یک به هفت متفاوت است. بنابراین می‌توان گفت راه‌آهن همچنان کمتر از جاده در بخش بار، سوخت مصرف می‌کند، بنابراین در این گزارش سعی خواهد شد تا ضمن بررسی وضعیت حمل‌ونقل ریلی در کشور به مزیت‌های زیست‌محیطی حمل‌ونقل ریلی پرداخته شود.
همچنین آمده است: صنایع ریلی دارای مزایای عمده‌ای است که از دو بعد نقاط قوت ذاتی و خاص ایران در حمل‌ونقل ریلی قابل تفکیک بوده که به طور اختصار به شرح زیر است (جدول 1 و 2):
نقاط قوت ذاتی حمل‌ونقل ریلی در ایران مزیت جغرافیایی ایران در استفاده از حمل‌ونقل ریلی، مصرف انرژی پایین، صرفه‌جویی در مصرف سوخت و کاهش تلفات، آلودگی کمتر و ایمنی بالا بیشتر حائز اهمیت است.
مقایسه حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای در حفاظت محیط زیست
انرژی: مرکزپژوهش های مجلس در ادامه این گزارش با مقایسه حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای در زمینه حفاظت ازمحیط‌زیست آورده است: مزایای حمل‌ونقل ریلی در زمینه کاهش انرژی، آلودگی‌های زیست‌محیطی و ایمنی مورد تایید است. در مقایسه مصرف انرژی در حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای تجزیه و تحلیل‌های مختلفی وجود دارد و آمار و ارقام متفاوتی ارائه شده است. در گزارش مقایسه مصرف سوخت در سیستم حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای گروه مطالعات اقتصادی مرکز تحقیقات راه‌آهن در سال 1390 میزان مصرف گازوئیل در حمل‌ونقل بار جاده‌ای به ازای هر تن کیلومتر بار برابر 59 سی‌سی و میزان
مصرف گازوئیل در حمل‌ونقل مسافر جاده‌ای به ازای هر نفر کیلومتر مسافر برابر 36 سی‌سی است. همچنین میزان مصرف گازوئیل حمل‌ونقل ریلی در بخش بار حدود 5/ 10 سی‌سی و در بخش مسافر 8/ 6 سی‌سی به ازای هر نفر کیلومتر است.
محیط‌زیست: استفاده از حمل‌ونقل ریلی در زمینه حفظ محیط‌زیست نسبت به حمل‌ونقل جاده‌ای مورد تأکید است، به‌طوری که به آن حمل‌ونقل سبز گفته‌اند.
بخشی از مزیت‌های حمل‌ونقل ریلی به شرح ذیل است:
الف) کاهش حجم آلودگی هوا: در تحقیقات به‌عمل آمده در کشور سوئد معلوم شد، چنانچه در استفاده بیشتر از راه‌آهن اقدام کنند طی 10 سال می‌توانند میزان آلودگی هوا را به میزان 30درصد اکسید نیتروژن، 80 درصد هیدروکسیدها و 50 درصد هیدروکربن‌ها کاهش دهند. در این تحقیقات مشخص شده است که سهم راه‌آهن در آلودگی هوا فقط یک درصد است. میزان انتشار گازهای آلاینده و گلخانه‌ای ناشی از احتراق سوخت‌های فسیلی در بخش حمل‌ونقل نشان می‌دهد که سهم انتشار آلاینده‌ها در بخش حمل‌ونقل جاده‌ای به مراتب بیشتر از بخش ریلی است.
ب) کم بودن سروصدا: در این زمینه راه‌آهن مفیدتر بوده و تحقیقات علمی ثابت کرده است که سروصدای حاصله از ریل به‌خاطر برد فرکانس مفیدشان آزار و اذیت کمتری نسبت به سروصدای حاصله از خودروهای جاده‌ای دارند.
ج) استفاده از زمین: در کشور آلمان راه‌ها و جاده‌های آن مساحتی حدود 9/ 4 درصد از خاک این کشور را در بر می‌گیرد که از این مقدار (یعنی 9/ 4 درصد) چیزی کمتر از نیم درصد متعلق به راه‌آهن است. راه‌آهن نیاز چندانی به زمین ندارد، یک مسیر دو خطه مدرن فقط 7/ 13 متر زمین (عرض) را اشغال می‌کند (حریم راه‌آهن هم به آن اضافه می‌شود)، اما یک بزرگراه چهار باندی با ظرفیت مشابه تقریبا سه برابر زمین مذکور را نیاز دارد. از طرفی راه‌آهن به اندازه‌ای که جاده در موازنه محیطی دخالت دارد تغییری در محیط ایجاد نمی‌کند.
در شهر تهران سهم سیستم حمل‌ونقل عمومی مسافر بالغ بر 56 درصد و سهم مترو 8/ 12 درصد است و برنامه‌ریزی در جهت افزایش این سهم در اولویت برنامه‌ها قرار گرفته است، در حالی که این برنامه در سایر کلان‌شهرهای کشور ناچیز بوده یا اصلا وجود ندارد. طول مسیر شبکه خطوط متروی تهران 140 کیلومتر است و سالانه 633 میلیون نفر را جابه‌جا می‌کند.
ایمنی: آمار نشان داده است که مسافرت‌های ریلی از ایمنی بیشتری نسبت به مسافرت‌های جاده‌ای برخوردارند. مقایسه مسافرت‌های ریلی با مسافرت‌های جاده‌ای نشان می‌دهد که خطر تصادف جاده‌ای 21 برابر بیشتر از مسافرت ریلی در سال 1391 است. این گزارش می‌افزاید: از نیازهای مهم برای کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه، ایجاد شبکه حمل‌ونقل کامل، منظم، گسترده و کارآمد است. امروزه کشورهایی از لحاظ اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در حال رشد هستند که از یک سیستم حمل‌ونقل کارآمد برخوردار باشند.
همان‌طور که می‌دانیم هر توسعه‌ای مخصوصا توسعه در صنعت حمل‌ونقل دارای یک مجموعه از تبعات منفی است که مهم‌ترین آن آلودگی هوا است. به همین دلیل امروزه بهبود فضای سرمایه‌گذاری در بخش انرژی و توسعه زیرساخت‌های آن، افزایش بهره‌وری انرژی و صرفه‌جویی در آن،تنوع منابع انرژی و همچنین توجه به آسیب‌های زیست‌محیطی ناشی از بخش انرژی از جمله ضروریات قرن 21 محسوب می‌شود.
یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی جهان در مسیر توسعه صنعتی، مساله آلودگی هوا و تخریب محیط‌زیست ناشی از این توسعه است. در این زمینه می‌توان توجه به میزان انتشار گازهای آلاینده و گلخانه‌ای را از مهم‌ترین دغدغه‌های مدیران شهرهای بزرگ قلمداد کرد. بخش حمل‌ونقل شدیدا وابسته به سوخت‌های فسیلی تجدیدناپذیر است.
در حقیقت بیش از 95 درصد تمامی شقوق حمل‌ونقل متکی به سوخت‌های فسیلی است. بخش حمل‌ونقل تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای (CO2، متان، بخار آب و ...)، چه به‌طور مستقیم در اثر استفاده از انرژی فسیلی یا غیرمستقیم از طریق تولید انرژی‌های دیگر از سوخت فسیلی است. با وجود آنکه پیشرفت‌های موجود در حمل‌ونقل سبب سهولت جابه‌جایی فیزیکی می‌شود، لکن بسیاری از هزینه‌های زیست‌محیطی حاصل از حمل‌ونقل نادیده گرفته می‌شود.
خساراتی که گازهای ایجادشده توسط حمل‌ونقل بر محیط‌زیست وارد می‌آورد بر کسی پوشیده نیست و قاعدتا این خسارت باید از طرف کسانی جبران شود که محیط‌زیست را تخریب می‌کنند. بنابراین کسانی که با مصرف سوخت‌های فسیلی باعث تخریب محیط‌زیست شده و موجبات وارد آمدن آسیب به سلامتی انسان‌ها را فراهم می‌آورند و تعادل اکوسیستم‌ها را برهم می‌زنند، مسوول اصلی تخریب محیط‌زیست بوده و باید پاسخگوی خسارات وارده باشند.
اثرات مخرب استفاده از سوخت‌های فسیلی به محیط‌زیست بر کسی پوشیده نیست، بررسی‌های به‌عمل آمده نشان می‌دهد که در سال 1391 بخش جاده‌ای تقریبا 9 برابر بخش ریلی بار و مسافر جابه‌جا کرده است. مجموع گازهای آلاینده حاصل از مصرف نفت گاز در بخش جاده‌ای حدود50 برابر بخش ریلی است.
البته میزان تاثیر گازها بر محیط‌زیست متفاوت است. به‌طور مثال دی‌اکسیدکربن عمده‌ترین گاز گلخانه‌ای است که در حال حاضر اتمسفر زمین حاوی PPM380 از این گاز بوده و این مقدار در حال افزایش است. این امر باعث ایجاد تغییرات خطرناکی در آب‌وهوای زمین می‌شود.
دی‌اکسیدکربن مهم‌ترین ترکیبی است که با ایجاد اثر گلخانه‌ای در جو باعث گرم شدن کره زمین و افزایش دمای متوسط جهانی می‌شود. افزایش دما باعث ایجاد بیماری‌های گرمسیری و تهدید سلامتی بشر می‌شود. همچنین افزایش دما تاثیر عمده‌ای بر سطح آب دریاها دارد. بالا آمدن سطح دریاها و توفان‌های شدید جان بسیاری را به خطر می‌اندازد و باعث وارد شدن خساراتی به اقتصاد منطقه‌ای و ملی می‌شود. به محصولات کشاورزی و زیستگاه‌های طبیعی آسیب می‌رساند و همچنین خطر بالقوه انقراض شمار زیادی از گونه‌های زیستی و افزایش جدی خطر قحطی و کمبود آب و ... به خصوص در
کشورهای درحال توسعه را به دنبال خواهد داشت. مرکز پژوهش‌های مجلس در نهایت با تاکید بر تهدید خطر آلودگی زیست‌محیطی در کشور به ضرورت توسعه حمل‌ونقل ریلی و کمک به سرمایه‌گذاری در این بخش و یافتن راه‌حل‌های کاربردی توصیه می کند.
راه‌آهن 50 برابر ایمن‌تر
معاون بهره‌برداری و سیر و حرکت راه‌آهن با اشاره به اهمیت بالای ایمنی در نقل و انتقال مسافر اظهار کرد: براساس استانداردهای بین‌المللی، حمل‌ونقل ریلی 50 برابر ایمن‌تر از بخش جاده‌ای است. این در شرایطی است که در کشور ما ضریب ایمنی راه‌آهن نسبت به جاده‌ای بسیار بیشتر از استانداردهای بین‌المللی است چراکه بخش جاده‌ای ما تلفاتی به مراتب بیشتر از تلفات مسیرهای جاده‌ای بین‌المللی دارد.
حسین عاشوری گفت: گواه این مدعا مقایسه کشته‌های جاده‌ای و ریلی در سال 93 است. ما در سال 93 در بخش ریلی 46 کشته داشته‌ایم که از این میان تنها یک نفر از کشته‌شدگان مسافر بوده است و به نوعی مقصر راه‌آهن تلقی می‌شده و 45 نفر مابقی افرادی بوده‌اند که با وسیله نقلیه خود یا به عنوان عابر پیاده خارج از قطار به روی ریل آمده و جدای از نقض مقررات موجبات بروز حادثه را فراهم کرده‌اند. وی اظهار کرد: این در حالی است که در بخش جاده‌ای در سال گذشته حدود 17هزار نفر کشته شده‌اند. وی ادامه داد: سه عامل مهم در بروز حوادث ریلی تاثیرگذارند فرسودگی خطوط در برخی
مسیرها، نیروی انسانی و حاشیه‌های بدون حصار خطوط (ریل‌ها در فضای باز).
عاشوری با بیان اینکه متاسفانه در سال‌های گذشته به دلیل کمبود منابع مالی موفق به بازسازی برخی خطوط فرسوده نشده‌ایم، افزود: این خطوط فرسوده که بیشتر در محور جنوب قرار دارد از جمله عوامل موثر در بروز حوادث بوده است.
وی همچنین ادامه داد: در سال‌های گذشته به دلیل محدودیت‌های مدیریتی شرکت راه‌آهن موفق به جذب نیروی انسانی جوان نشده بود و متاسفانه مجبور بودیم از نیروهای با سابقه کار بالا کماکان استفاده کنیم یا اینکه افراد بیش از زمان استاندارد مشغول به کار بوده‌اند که این عوامل منجر به کاهش بازدهی افراد می‌شد، اما خوشبختانه برای رفع این معضل در سال گذشته در یک مرحله حدود 900 نفر با برگزاری آزمون و شرکت‌های پیمانکاری جذب شدند و همچنین برای سال 94 نیز قرار است 800 نفر دیگر از طریق شرکت‌های پیمانکاری جذب شوند.
وی افزود: برای معضل حاشیه خطوط نیز مقرر شده است شرکت راه‌آهن در مسیرهایی که ریل در فضای باز قرار دارد در حاشیه شهرهای بزرگ و مسیرهای تردد مردم با ایجاد دیوارهای محافظ یا احداث زیرگذر یا احداث پل از بروز حوادث جلوگیری کند.
وی تاکید کرد: خوشبختانه مجموع اقدامات انجام شده در این سه بخش در سال 93 منجر به کاهش 23 درصدی سوانح بخش ریلی نسبت به سال 92 شد. وی افزود: در سال 92 میزان کشته‌شدگان حوادث ریلی 65 نفر و مصدومان 46 نفر بوده‌اند که این آمار در سال 93 به ترتیب به 44 و 26 نفر کاهش یافته است.
