لزوم بازتعریف مدیریت سیلاب در راه و راه‌آهن
ایران ابتدا نیازمند برخورداری از یک معنی مشخص برای سیل و سپس بازتعریف مدیریت سیلاب در راه و راه‌آهن باتوجه موقعیت جغرافیایی، توپوگرافی و هیدرولوژی مناطق مختلف و استان‌های کشور آن هم برای اتخاذ سیاست‌ها و تصمیمات برای بهبود عملکرد مدیریت بحران در کشور است.
ایران ابتدا نیازمند برخورداری از یک معنی مشخص برای سیل و سپس بازتعریف مدیریت سیلاب در راه و راه‌آهن باتوجه موقعیت جغرافیایی، توپوگرافی و هیدرولوژی مناطق مختلف و استان‌های کشور آن هم برای اتخاذ سیاست‌ها و تصمیمات برای بهبود عملکرد مدیریت بحران در کشور است.
«آب که از سر گذشت چه یک وجب، چه صد وجب»، ضرب‌‌المثلی پندآموز اما تابع شرایط زمانی و مکانی که در جریان وقوع سیلاب‌ها بر همگان ثابت شد، هر وجب کمتر چه میزان از آلام مردم این آب و خاک کاسته می‌شود.
اواخر اسفندماه ۱۳۹۷ بود که سازمان هواشناسی پیش‌بینی کرده بود سه سامانه بارشی قوی از تاریخ ۲۶ اسفند سال گذشته تا ۱۷ فروردین ۹۸ وارد کشور می‌شوند و موجب وقوع سیلاب، آب‌گرفتگی و بارش برف در مناطق مرتفع می‌گردد. اما سوال اینجاست با توجه به اطلاع‌رسانی انجام شده، پیش از وقوع بحران و سیلاب چرا طبق اعلام وزارت راه و شهرسازی به بیش ۱۵۱ هزار واحد مسکونی و نزدیک به ۱۵ هزار کیلومتر از شبکه جاده‌ای و حتی شبکه ریلی کشور خسارت وارد شده است؟
واژه سیل در کشورهای مختلف از معانی گوناگون اما مرتبط برخوردار است به طور مثال یکی از پر کاربرد ترین معانی سیل در جهان عبارت است از، تراز یا جریان زیاد و غیرعادی آب در سطح زمین، داخل رودخانه، دریاچه یا در منطقه ساحل که منجر به اثرگذاری قابل توجه شود. البته این طور به نظر می‌رسد که در وحله اول ما نیازمند برخورداری از یک معنی مشخص از سیل با توجه موقعیت جغرافیایی، توپوگرافی و هیدرولوژی مناطق مختلف و استان‌های کشور آن هم برای اتخاذ سیاست‌ها و تصمیمات مدیریت بحران در کشور خود باشیم.
در ادامه اگر مبنای «سیل ۹۸» از میان انواع سیلاب (سیل ناگهانی، سیل رودخانه‌ای، سیل ناشی از ذوب برف، سیل دریایی) در دسته سیل ناگهانی (Flash Flood) قرار گرفته باشد پس پر واضح است که طبق تعاریف این نوع سیلاب‌ها معمولاً در فصل بهار و تابستان ناشی از عکس‌العمل سریع هیدرولیکی حوزه نسبت به بارش شدید است و به‌دلیل ماهیت غافلگیرکننده این نوع سیلاب، منجر به خسارت‌ها قابل توجهی می‌شود.
رخداد‌های ناشی از سیل علاوه بر آثار مخرب بر جان و مال هموطنان، زیرساخت‌های کشور به ویژه شبکه حملونقل را به شدت تحت تاثیر قرارداد، لذا ضرورت دارد اقدامات پیشگیرانه قبل از وقوع هرگونه رخداد مجدد، همچنین مقابله در زمان آن انجام و شرایط حملونقل برای امداد رسانی و کمک به آسیب‌دیدگان فراهم شود.
خسارت‌های مستقیمی بر جسم راه و راه‌آهن از جنس شستن جاده و خط‌آهن، زیر آب رفتن سطح جاده یا خط آهن، آب شستگی، کج شدن و نشست پایه پل، واژگونی پل، تخریب سازه پل، خاکریز، آبرو، دیوار حائل و دیگر اجزای وابسته، تخریب روسازی جاده و بالاست، مدفون شدن سطح جاده و پل توسط رسوبات، قطع جاده توسط رودخانه، خسارت وارده بر وسایل نقلیه، آب گرفتگی تونل. البته می‌توان به زمین لغرش‌ها و رانش‌های زمین که تخریب تجهیزات کنترلی و ایمنی راه هم به مخاطره می‌افتد اشاره کرد.
با نگاهی بر بررسی‌های انجام شده در زمینه میزان خسارت‌های وارده بر اثر سیل می‌توان به حجم تخریب‌ها و خسارت‌های وارده در کشورهای مختلف جهان دست پیدا کرد به طور مثال بر اساس یافته‌های موسسه فناوری «کارلسروهه» در آلمان، از شروع قرن ۲۰ میلادی حوادث طبیعی موجب مرگ بیش از هشت میلیون نفر شده و هفت تریلیون دلار خسارت وارد کرده است. همچنین طبق مطالعات انجام شده در مرکز تحقیقات اپیدمولوژی بلایای طبیعی (cred) سیل رودخانه یانگ تسه چین در سال ۱۹۹۸ با ۴۰۰۰ نفر کشته و خسارتی بالغ بر ۴۰ میلیارد دلار و سونامی ژاپن در سال ۲۰۱۱ با ۲۵۰۰۰ کشته و مفقود و خسارت مالی ۱۸۰ میلیارد دلار بیشترین خسارت‌های جانی و مالی در سراسر جهان را بر جای گذاشته اند.
در همین راستا با نگاهی بر تاریخچه سیلاب‌ها در ایران در می‌یابیم تا پیش از وقوع سیلاب فروردین ۹۸ که کل کشور را درگیر خود کرد، بیشترین میزان تلفات ناشی از وقوع سیلاب به سال ۱۳۸۰ در استان گلستان با جانباختن ۸۰۰ نفر از هموطنان گلستانی بر می‌گردد. اگرچه محاسبه میزان خسارت‌های وارده بر کشور زمان بر است اما طبق گزارش وزارت راه و شهرسازی تا کنون میزان خسارت‌های وارده در این حوزه به ۳۵۲۰ میلیارد تومان رسیده و استان لرستان در حوزه راه‌ها بیشترین خسارت را متحمل شده است.
در رابطه با «سیل ۹۸» همگان به چشم خود دیدند که تمامی موارد مذکور یکی پس از دیگری در استان‌های مختلف رخ داد و خسارت سنگینی به زیر ساخت‌های حملونقلی راه و راه‌آهن کشور وارد کرد. اما به راستی عامل اصلی این حجم از خسارت‌ها چیست و چه کسانی به تشدید این خسارت‌ها که بخشی از دارایی‌های سرمایه‌ای کشور را تحت الشعاع قرار داد، دامن زدند؟
طبق مطالعات و ارائه‌های انجام شده در وزارت راه و شهرسازی عوامل انسانی موثر در تشدید سیلاب‌ها «دخل و تصرف غیرمجاز در بستر و حریم رودخانه‌ها، آبراهه‌ها، نهر‌ها و مناطق پائین دست سدها، حاشیه دریاها و دریاچه‌ها»، »احداث اماکن مسکونی و تجاری در مسیل ها»، «ایجاد اراضی کشاورزی»، «احداث سازه‌های تقاطعی نامناسب (پلها –آبروها)»، «برداشت بی‌رویه مصالح از بستر رودخانه»، «تخریب پوشش گیاهی و از بین بردن جنگل‌ها و مراتع» و «عدم آموزش همگانی و آگاهی عمومی مردم از سیل و مناطق زندگی خود» معرفی شده است، پس به راحتی می‌توان حداقل مسببان تشدید خسارت‌های وارده را شناسایی و در هنگام برگزاری مناقصه از فهرست متقاضیان حذف کرد.
البته مفاد قانونی نیز برای مقابله با متعرضان به حریم رودخانه به عنوان عوامل بازدارنده وجود دارد. به طور مثال طبق ماده ۱ قانون ایمنی راه‌ها و راه‌آهن (قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران) در تبصره ۵ - برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه حداقل تا شعاع ۵۰۰ متر از بالادست و یک کیلومتر از پایین دست پلها ممنوع است و متخلفان به مجازات مربوط محکوم خواهند شد. همچنین در تبصره ۴- مأموران مربوط در وزارت راه و ترابری و راه‌آهن و مأموران نیروی انتظامی موظفند ضمن مراقبت به محض مشاهده وقوع تجاوز به راه‌ها و‌راه‌آهن و حریم آنها مراتب را به مراجع صالح جهت اقدام لازم اطلاع دهند. مأمور یا مسئول یاد شده در صورت تسامح به مجازات مربوط محکوم‌خواهد شد.
در ادامه با نگاهی بر عملکرد وزارت راه و شهرسازی، سازمان راهداری و حملونقل جاده‌ای، شرکت راه‌آهن، سازمان هواشناسی و ادارات کل استانی نسبت به شاخص‌های بهبود مدیریت سیلاب در بخش حملونقل از قبیل طرح عملیاتی مدیریت سیل، ایجاد سیستم مستندسازی حادثه سیل، تهیه نقشه پهنه‌بندی سیل و نقشه خطر سیلاب، تعیین نقاط ضعف شبکه به ویژه پلها در مقابل سیل و تدوین برنامه ترمیم آنها، راه اندازی سامانه پیش‌بینی و هشدار سیل فعال شدن دفاتر مدیریت بحران و کارگروه حملونقلی، متوجه میزان تلاش موثر و میزان دستیابی به اهداف از سوی مجموعه راه و شهرسازی بر اساس همین شاخص‌ها می‌شویم.
باید توجه داشت، تلاش راهداران جاده و راه‌بانان ریل به تنهایی کافی نیست و نگهداری این دو زیرساخت به بودجه و اعتبار قابل توجهی نیاز دارد که می‌طلبد مجلس شورای اسلامی و دولت در زمان طرح و تصویب بودجه بدان توجه داشته باشند. به طور مثال در سال ۹۶ با وجود بارندگی‌های شدید وجهی از محل منابع «ماده ۱۰ قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت» و «ماده ۱۲ قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران»، به سازمان راهداری و حملونقل جاده‌ای تخصیص نیافت و در سال ۹۷ نیز ۱۰ میلیارد تومان به‌عنوان اعتبار بخش نگهداری ابنیه فنی در نظر گرفته شد که سازمان به‌منظور کمک به این بخش مبلغ ۶۷ میلیارد تومان از منابع دیگر خود را برای ترمیم و ارتقا ایمنی تردد مردم هنگام عبور از ابنیه فنی به استان‌ها تخصیص داد. این در حالی است که بر اساس وضعیت اقتصادی سال گذشته اعتبار مورد نیاز این بخش برای سال جاری ۴۰۰ میلیارد تومان برآورد شده است.
با تمام این تفاسیر «سیل ۹۸» داغ سنگینی بر دل مردم این مرز و بوم گذاشت و خسارت‌های شدید مالی و جانی به هموطنان وارد کرد اما با توجه به تغییرات مدیریتی در بدنه وزارت راه و شهرسازی کارشناسان انتظار دارند که مستند سازی در مراحل حین و پس از بحران به طور جدی و حرفه‌ای پیگیری شود و در حین انجام «اقدامات سازه‌ای موقتی» یا هنگام بازسازی مباحث اقتصادی کمتر در نظر گرفته شود.
همان نکته‌ای که شهرام آدم‌نژاد جانشین وزیر راه و شهرسازی در ستاد مدیریت بحران کشور و معاون حملونقل وزیر راه و شهرسازی بدان توجه داشته و عنوان کرد؛ وزارت راه و شهرسازی با نگاهی جامع به سطح کشور و با در نظر گرفتن شاخص‌های متنوع زیست محیطی، فنی، اجتماعی و اقتصادی به اولویت بندی پروژه‌های بازسازی با توجه به محدودیت منابع پرداخته و پروژه‌های کوتاه مدت و بلند مدت، بر اساس روش‌های مهندسی تاب آوری تعریف خواهند شد.
لازم به ذکر است؛ به‌کارگیری روش‌های غیر سازه‌ای مدیریت و مهار سیلاب در دو دهه اخیر به خصوص در کشورها توسعه یافته و البته ژاپن افزایش یافته است و کارشناسان سیلاب اعتقاد دارند که ترکیب روش‌های سازه‌ای و غیر سازه‌ای کم‌هزینه‌تر از صرفا روش‌های سازه‌ای است.
در پایان نیز باید یادآور شد که انجام هر گونه اقدام در حوزه راه و شهرسازی به ویژه حملونقل جاده‌ای و ریلی نیازمند بازبینی احتمالی در تخصیص اعتبارات است که همکاری و هم‌راهی مجلس شورای اسلامی و سازمان برنامه و بودجه را می‌طلبد تا بتوان سازه، جسم راه و راه‌آهن را برای دوره طولانی‌تر و استاندارد بالاتر طراحی و بازتعریف کرد و موجبات واردن شدن خسارت‌های سنگین در زمان بحران را کاهش داد.
