با وجود کاهش آمار تعداد روزهای فراتر از حد مجاز در شهر تهران طی چندسال اخیر، همچنان این میزان با استانداردهای جهانی و حدود سلامتی سازمان بهداشت جهانی فاصله بسیاری داشته و مساله آلودگی‌هوا را به یکی از مهم‌ترین چالش‌های مردم و مسوولان تبدیل کرده است. مشکلی که به علت تعدد منابع و همین‌طور نهادهای تصمیم‌گیر، ابعاد پیچیده‌ای داشته و کاهش آن به غیر از مباحث فنی و نیاز به شناخت منابع، نیازمند همکاری بالای مردم و مسوولان امر است.

به گزارش روزنامه اعتماد، آلودگی هوای تهران، یکی از چالش‌های جدی پایتخت ١٢ میلیونی کشور است. شهر تهران ٣٠درصد روزهای سال ١٣٩٤ در شرایط آلوده قرار داشته، با وجود کاهش آمار تعداد روزهای فراتر از حد مجاز در شهر تهران طی چندسال اخیر، همچنان این میزان با استانداردهای جهانی و حدود سلامتی سازمان بهداشت جهانی فاصله بسیاری داشته و مساله آلودگی‌هوا را به یکی از مهم‌ترین چالش‌های مردم و مسوولان تبدیل کرده است. مشکلی که به علت تعدد منابع و همین‌طور نهادهای تصمیم‌گیر، ابعاد پیچیده‌ای داشته و کاهش آن به غیر از مباحث فنی و نیاز به شناخت منابع، نیازمند همکاری بالای مردم و مسوولان امر است.

 بر همین مبنا گزارش حاضر به مطالعه وضعیت آلودگی هوای تهران طی یک بازه ١٠ ساله از منظر آلاینده‌های مختلف و شاخص کیفیت هوا پرداخته است. این آمار نشان می‌دهد، در حال حاضر آلاینده ذرات معلق به‌ویژه  ۲.۵  PM مهم‌ترین آلاینده شاخص شهر تهران بوده که بیشتر از محل احتراق در وسایل نقلیه تولید می‌شود. شایان ذکر است، علاوه بر نقش منابع انتشار به‌ویژه خودروها در کیفیت هوای تهران، تغییرات الگوهای هواشناسی یکی از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر رفتار بسیار پیچیده آلاینده‌ها در جو هستند که منجر به افزایش یا کاهش غلظت آنها می‌شوند. وقوع پدیده گرد و غبار و افزایش وزش تندبادهای حامل ذرات معلق یکی از عمده‌ترین عوامل افزایش غلظت آلاینده ذرات معلق به ویژه در ماه‌های خشک سال هستند.

براساس این گزارش، بررسی نمودار روند تغییرات غلظت سالانه آلاینده‌های اصلی شهر تهران طی سال‌های ١٣٨٦ الی ١٣٩٤ نشانگر آن است که روند غلظت آلاینده‌ها طی سال‌های مورد بررسی در شهر تهران نسبتا کاهشی بوده است، البته در مورد آلاینده‌هایPM١٠، O٣ و NO٢ از سال ١٣٩٣ افزایش نسبی دیده می‌شود. همچنین بررسی نمودار خلاصه تغییرات غلظت سالانه آلاینده‌های هوا در سال ١٣٩٤ نسبت به سال قبل از آن نیز حاکی از آن است که غلظت سالانه آلاینده‌هایCO، ٥/ PM٢  و SO٢ نسبت به سال ١٣٩٣ کاهش داشته و غلظت سالانه سایر آلاینده‌ها نسبت به سال ١٣٩٣ با افزایش روبه‌رو بوده است و به غیر از دو آلاینده CO و O٣ که استاندارد سالانه برای آنها تعریف نشده است، غلظت تمام آلاینده‌ها از منظر استاندارد سالانه بالاتر از حد مجاز بوده است.

در ادامه این گزارش، محققین و نویسندگان آن به بررسی تک‌تک مواد آلاینده در هوای تهران پرداخته‌اند تا بتوانند نتیجه‌گیری دقیق‌تری از وضعیت کنونی آلودگی هوای پایتخت ارایه دهند.

در یکی از این بررسی‌ها پس از ترسیم نمودار غلظت میانگین آلاینده PM١٠ در ماه‌های مختلف سال ١٣٩٤ و در تشریح آن آورده است: همان طور که مشاهده می‌شود، از آنجا که انتشار این آلاینده بیشتر ناشی از منابع طبیعی است، غلظت این آلاینده در ماه‌های گرم سال که بیشترین میزان پدیده گرد و غبار رخ داده، افزایش یافته است و در ماه‌هایی که بارش بیشتر بوده، کاهش غلظت مشاهده می‌شود. ایجاد شرایط پایدار جوی به‌ویژه در ماه‌های سرد سال نیز در افزایش غلظت این آلاینده موثر بوده است. یکی دیگر از نمودارهای این گروه، به بررسی غلظت میانگین آلاینده ۲.۵ PM  در ماه‌های مختلف سال ١٣٩٤ اختصاص دارد که در توضیح آن آمده است: این آلاینده بیشتر از فرآیندهای احتراقی به‌ویژه در وسایل نقلیه موتوری تولید می‌شود و در صورتی‌که ناپایداری جوی نظیر باد و باران وجود نداشته باشد، موجب تجمع و انباشت این آلاینده می‌شود. مقارن با تعطیلات نوروزی، کاهش ترافیک و شرایط مناسب جوی در ماه فروردین، غلظت این آلاینده کاهش محسوسی داشته است و همان طور که در نمودار مشخص شده غلظت میانگین ماهانه در دو بازه به اوج خود رسیده است. بازه اول در ماه‌های خرداد و تیر به علت وقوع پدیده گرد و غبار و بازه دوم که بیشترین مقدار در آن مشاهده می‌شود در ماه‌های آذر و دی و به علت شرایط پایدار جوی و وارونگی دما رخ داده است.بیشترین نوسانات غلظت نیز مربوط به آذرماه بوده است.

چالش‌ها و مشکلات پیش رو

در ادامه این گزارش، گروه پژوهشگر دانشگاهی، به تحلیل داده‌ها و آمارهای به دست آمده و چالش‌های پیش روی آلودگی هوای تهران می‌پردازند. در بخشی از این نتیجه‌گیری محققین این گزارش با ترسیم نموداری از وضعیت کیفیت هوا از نظر شاخص کیفیت هوا طی سال‌های مختلف برحسب تعداد روز نتیجه گرفته‌اند: در سال ١٣٩٤ تعداد روزهای آلوده همچنان بالا بوده (١١١ روز) و حتی یک روز در شرایط بسیار ناسالم نیز رخ داده است. با این حال تعداد روزهای آلوده طی سال ١٣٩٤ در مقایسه با سال‌های اخیر کاهش محسوسی داشته است. تعداد روزهای پاک از سال ١٣٩٠ (شروع اندازه‌گیری آلاینده ذرات معلق کمتر از ٥/٢ میکرون) برای نخستین بار به ٢١ روز در سال ١٣٩٤ افزایش یافته و خوشبختانه بیشترین تعداد روزهای در شرایط مطلوب در سالیان اخیر (٢٥٤ روز) در سال ١٣٩٤ رخ داده است. از طرف دیگر سال ١٣٨٦ با کمترین تعداد روزهای آلوده (١٥ روز ناسالم) نسبت به سایر سال‌های مورد بررسی در وضعیت مطلوب‌تری قرار داشته است. همچنین مقایسه درصد روزهای با شرایط مطلوب (پاک و سالم) و شرایط نامطلوب (ناسالم برای گروه‌های حساس، ناسالم، بسیار ناسالم و خطرناک) طی سال‌های ١٣٨٥ الی ١٣٩٤ نشان از کاهش کاملا محسوس تعداد روزهای آلوده طی چهار سال اخیر (دوره اندازه‌گیری آلاینده۲.۵ PM) دارد.

 این گزارش همچنین نگاهی هم به وضعیت آلاینده منواکسیدکربن داشته معتقد است: کاهش چشمگیری در تعداد روزهای آلوده آلاینده منواکسیدکربن طی سال‌های ١٣٨٥ الی ١٣٩٤ رخ داده است به طوری که از ٧٢ روز آلوده در سال ١٣٨٥ به وضعیت مطلوبی در سال‌های ١٣٩١ الی ١٣٩٤ رسیده است، همچنین طی این ٥ سال آلاینده‌های ازن، دی‌اکسیدگوگرد و دی‌اکسید نیتروژن نیز (از منظر استاندارد کوتاه‌مدت) در وضعیت مطلوب قرار داشته‌اند. اما درنهایت نتیجه می‌گیرد: از نظر آلاینده ذرات معلق کمتر از ١١ میکرون، سال ١٣٨٥ پاک‌ترین و سال ١٣٨٧ آلوده‌ترین سال بوده است که از آن سال به بعد تعداد روزهای آلوده این آلاینده کاهش یافته است.

وضعیت نگران‌کننده آلاینده‌های تهران

در انتهای این گزارش، با استناد به پروژه سیاهه انتشار شهر تهران که مجموعه‌ای منسجم از داده‌های منابع مختلف مسوول در شهر تهران است، به نتیجه‌گیری از وضعیت آلودگی هوای تهران می‌پردازد.

در بخشی از این نتیجه‌گیری آمده است: بر اساس محاسبات صورت گرفته، سهم منابع متحرک در تولید مجموع پنج آلاینده هوا در سال ١٣٩٢ در شهر تهران، برابر با ٦١٨ هزار تن بوده است. این میزان برای مجموع تمامی منابع ساکن، ١١٨ هزار تن است و بنابراین ۸۵.۱ درصد تولید آلودگی هوای شهر تهران مربوط به منابع متحرک و ۱۴.۹ درصد مربوط به منابع ساکن است. همچنین مجموع تولید آلاینده‌های هوا در سال ١٣٩٢ در شهر تهران برابر با ٧٢٦ هزار تن بوده است. در خصوص آلاینده منواکسیدکربن نیز با ذکر اینکه میزان کل تولید در سال ١٣٩٢ در شهر تهران برابر با ٥١٩ هزار تن بوده است، آمده است: از این میزان ٤٩٦ هزار تن معادل ۹۷.۵ درصد سهم منابع متحرک و ١٣ هزار تن معادل ۲.۵ درصد مربوط به منابع ساکن بوده است. همچنین این گزارش حجم کل تولید اکسیدهای نیتروژن در شهر تهران در سال ١٣٩٢ را ٨٧ هزار تن کرده که از این مقدار ٤١ هزار تن معادل ۴۶.۸ درصد سهم منابع متحرک و ٤٦ هزار تن معادل۵۳.۲  درصد سهم منابع ساکن بوده است.

و بالاخره، این گزارش کل تولید آلاینده ذرات معلق در سال ١٣٩٢ در شهر تهران، ۸.۶ هزار تن عنوان کرده که از این میزان ٦ هزار تن معادل ٢/٧٠ درصد سهم منابع متحرک و ۲.۶ هزار تن معادل ۲۹.۸ درصد سهم منابع ساکن بوده است. گرچه از نظر میزان تولید، تولید این آلاینده کمتر از سایر آلاینده‌ها است ولی اثرات مخرب بیشتری بر سلامتی انسان و محیط‌زیست دارد.

راهکارهای علمی برای کاهش آلودگی‌هوا

در نهایت، این گزارش به ارایه راهکارهایی برای عبور از بحران آلودگی هوا می‌پردازد و از موارد زیر به عنوان رویکرد، سیاست و برنامه‌هایی برای عبور از مشکلات یاد می‌کند: دگرگونی در نظام حمل و نقل و توسعه حمل و نقل عمومی با محوریت مترو ضروری است، کنترل سالانه موتورخانه‌ها در تمام ساختمان‌های شهر باید به شکل مستمر انجام شود، تغییر در مکان‌یابی کاربری‌ها در راستای کاهش اتکا به حمل و نقل خصوصی، باید برنامه‌ریزی منظمی در راستای توسعه معاینه فنی کلیه وسایل حمل و نقل و ماشین‌آلات عمرانی و فنی صورت گیرد، توسعه جنگل‌کاری در حریم شهر تهران و کانون‌های تولیدکننده ریزگردها ضروری است، توسعه آموزش در خصوص حذف وسایل شخصی در درون‌ شهر یکی از مهم‌ترین موارد ضروری برای کاهش آلودگی هوای تهران است و بالاخره، نوسازی حمل و نقل عمومی به‌ویژه اتوبوسرانی و مینی‌بوسرانی باید از اولویت‌های مدیریت‌شهری باشد.