نگاهی آماری به رابطه مطالعه و سفرهای درون‌شهری
تا پیش از اختراع ماشین چاپ، ابزار ارزشمند مطالعه تنها در دسترس طبقات بالای جامعه بود.
در واقع مخاطب عام از جنبه‌های مختلفی ممکن است به مطالعه بپردازد که از مهم‌ترین آن‌ها گذران باکیفیت اوقات فراغت است. به همین دلیل هم ادبیات سهم بزرگی در سرانه‌ی عمومی مطالعه در هر کشوری دارد.
از طرفی با پیشرفت فنّاوری ابزارها و بسترهای جدیدی مانند گوشی‌های هوشمند و شبکه‌های اجتماعی مجازی ایجاد شده که ممکن است تا حدی از اقبال به ساختار سنتی کتاب‌های کاغذی بکاهد. البته کتاب‌های کاغذی هنوز هم یکی از ابزارهای اصلی ما برای مطالعه به حساب می‌آید، ولی نباید از ظرفیت این امکانات جدید هم غافل شویم.
برنامه‌ریزی و تولید محتوای مناسب و قابل ارائه در بستر ابزارهای جدید ارتباطی در این میان نقش مهم دارد. تجربه ثابت می‌کند که بی‌توجهی به چنین فضاها و ظرفیت‌هایی پیامدهای مختلفی برای جامعه ایجاد خواهد کرد. با توجه به اهمیت این موضوع، کشورهای مختلف بسته به ظرفیت‌های موجود طرح‌های متنوعی را برای افزایش سرانه‌ی مطالعه اجرا می‌کنند. توجه به زیرساخت‌های بومی و منطقه‌ای، اختیاری و انتخابی بودن مشارکت، تشکیل گروه‌ها و انجام فعالیت‌ها در قالب تیمی و تبلیغات هدفمند عمومی از عوامل مؤثر در موفقیت چنین طرح‌هایی است.
به گفته‌ی علی‌اکبر سیدآبادی، مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سرانه‌ی مطالعه‌ی کتاب در کشور ۱۲ دقیقه و ۳۳ ثانیه در روز است.
به اعتقاد این نویسنده و پژوهشگر مطالعات فرهنگی، هر نوع برنامه‌ریزی در کشور در زمینه‌ی کتابخوانی نیازمند آگاهی از وضعیت موجود است، اما تصویر ما از وضعیت موجود در این زمینه مخدوش است. سیدآبادی البته معتقد است که با ارزیابی برخی از شاخص‌ها مثل شمارگان کتاب، میزان مراجعه و امانت‌گیری کتاب از کتاب‌خانه‌ها و اقتصاد کتاب‌فروشی‌ها می‌توانیم به این نتیجه برسیم که وضعیت کتابخوانی در ایران رضایت‌بخش نیست. هم‌چنین برخی از مطالعات بین‌المللی مانند پرلز نیز نشان می‌دهد که کتابخوانی دست‌کم در میان کودکان‌ونوجوانان ایرانی پایین‌تر از میانگین جهانی است.
مترو، کتابخانه‌ای به گستردگی یک شهر
زندگی مدرن شهری ملزومات خاصی دارد و فضاهای جدیدی خلق می‌کند که مهم است از طرف برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران موردتوجه قرار گیرد. برای مثال شهروندان کلان‌شهرهایی مانند تهران هر روز بخش قابل‌توجهی از زمان خود را در سفرهای درون‌شهری با وسایل حمل‌ونقل عمومی می‌گذرانند. در نتیجه برنامه‌ریزی صحیح و سنجیده برای ساعت‌های رفت‌وآمد شهروندان در فضاهایی عمومی مانند مترو فرصت مناسبی برای آموزش‌های شهروندی است. مردم و گروه‌های مردم‌نهاد می‌توانند با اجرای طرح‌های ساده به این ساعات از زندگی شهری غنا ببخشند.
امروزه کلان‌شهر تهران حدود ۱۸ میلیون سفر شهری دارد و آلودگی هوا و ترافیک از دغدغه‌های اصلی و حل نشدنی شهروندان و مدیران شهری تهران است. بااین‌حال تهران از گسترده‌ترین شبکه‌ی راه‌آهن درون‌شهری در کشور و غرب آسیا برخوردار است؛ یعنی مترو مهم‌ترین ابزار حمل و نقل شهر در کلان‌شهری مانند پایتخت؛ که مأموریت اصلی خود را این‌طور تعریف می‌کند: "خدمات‌رسانی دقیق، ایمن و سریع به مسافران"
معنای این سخن به سادگی یعنی متروی تهران علاوه بر جابه‌جایی روزانه بیش از دو و نیم میلیون سفر در شبکه مترو، باید به مجموعه‌ای از برنامه‌های فرهنگی، اجتماعی و شهری هم بیندیشد که در زمان حضور مسافران را در ایستگاه‌ها و قطارهای مترو، به مفیدترین شکل ممکن برگزار شود.
اهمیت این موضوع زمانی بیشتر به چشم می‌آید که بدانیم در چشم‌انداز حمل‌ونقل و ترافیک شهر تهران، سهم مترو تا سال ۱۴۰۴ به رقم هفت میلیون مسافر در روز خواهد رسید. در اینجا بد نیست نگاه دقیق‌تری به این چشم‌انداز بیندازیم تا اهمیت تعریف خدمات فرهنگی بر بستر مترو بیش از پیش آشکار شود. بر اساس طرح جامع حمل‌ونقل ریلی تهران، شبکه متروی تهران جمعاً دارای ۱۲ خط شامل ۸ خط درون‌شهری و ۴ خط برون‌شهری، مجموعاً به طول ۴۳۰ کیلومتر خواهد بود. در حال حاضر هم متروی تهران با 209 کیلومتر مسیر و 117 ایستگاه به خدمت‌رسانی مشغول است.
آمار سخن می‌گویند
بیایید نگاهی به زمانی که هر کدام از ما در مترو صرف می‌کنیم داشته باشیم. بر اساس آمار، هر مسافر متروی تهران به طور متوسط ۳۰ دقیقه از زمان شبانه‌روز خود را در قطارهای مترو صرف می‌کند. معنای این عدد این است که روزانه ۶۰ میلیون دقیقه یا یک میلیون ساعت، وقت مفید در متروی تهران به هدر می‌رود؛ اگر مسافران هیچ فعالیتی در زمان سفر نداشته باشند!
حالا این رقم را با سرانه مطالعه ۱۲ دقیقه و ۳۳ ثانیه در روز برای هر ایرانی مقایسه کنید! اگر هر مسافر مترو تنها نصف زمان سفر خود را به مطالعه بپردازد، از میانگین مطالعه در کل کشور بیشتر کتاب خوانده است!
حتی اگر ۲ میلیون مسافر مترو روزی تهران فقط ۵ دقیقه از زمانی که در مترو هستند را کتاب بخوانند، روزانه ۱۰ میلیون دقیقه به مجموع کتابخوانی تهرانی‌ها اضافه می‌شود. آیا این دستاورد بزرگی نیست؟ مسافران مترو این توان را دارند که رکورد کتابخوانی در تهران و حتی در کل کشور را جابجا کنند.
ناگفته پیدا است که این آمار و ارقام در دل خود نوید ظرفیت ویژه‌ای برای بسترسازی فرهنگی در حوزه‌ی مطالعه دارد؛ مخصوصاً که بر اساس آنچه گفتیم، شرکت بهره برداری متروی تهران هم یکی از چشم‌اندازهای اساسی خود را تبدیل شدن به شرکتی مؤثر در جهت تعالی فرهنگی شهروندان با رویکردهای ملی، فرهنگی و اجتماعی تعریف کرده است. برای رسیدن به این هدف، قطعاً یکی از مهم‌ترین فعالیت‌هایی که باید در دستور کار مترو قرار گیرد، فراهم کردن بستر مطالعه آسان و ارزان شهروندان در فضاهای مترو، شامل قطارها، سکوها و ایستگاه‌هاست. این مطالبه‌ای است که مطمئناً شهروندان تهرانی، به خصوص جوانان و دانشجویان از مسئولان متروی تهران دارند.
