درس‌آموخته‌های زلزله‌های چند دهه اخیر
سیدحمید جمال‌الدینی*: وقوع هر حادثه به ما یادآوری می‌کند که باید همواره چرخه مدیریت بحران را در هر اقدام زیربنایی و اجرائی در کشور مدنظر قرار دهیم.
سیدحمید جمال‌الدینی*: وقوع هر حادثه به ما یادآوری می‌کند که باید همواره چرخه مدیریت بحران را در هر اقدام زیربنایی و اجرائی در کشور مدنظر قرار دهیم.
این چرخه به اختصار شامل تحلیل خطر، پیش‌بینی، پیش‌آگاهی، پیشگیری، آموزش و آمادگی، استفاده از سیستم‌های هشدار سریع، پاسخ‌گویی مناسب و سریع و منطبق با روش‌ها و اصول علمی و بازسازی و بازتوانی یا به تعبیری بازگشت به شرایط عادی مبتنی بر قواعد و اصول دانش مدیریت بحران است. این از یک‌سو وظیفه مهم دولت‌ها و سازمان‌های عمومی غیردولتی و سازمان‌های مردم‌نهاد است، از سویی دیگر به عنوان یک وظیفه اجتماعی، مسئولیت اجتماعی بنگاه‌های اقتصادی، تولیدی، تجاری و... است و از سوی دیگر مردم نیز وظیفه دارند تا در تعامل با دولت و سایر کارگزاران و بخش‌های حاکمیتی، به تقویت زیرساخت‌ها و افزایش آمادگی و تاب‌آوری هرچه بیشتر جامعه کمک کنند.
مدیریت بحران مبتنی بر جامعه و عموم مردم یا به عبارتی با استفاده از ظرفیت‌ها و توان کنشگران و عوامل محلی، در تمام دنیا و در کشورهایی که توانسته‌اند در مقابل حوادثی مانند زلزله یا سیل و... تاب‌آوری لازم را داشته باشند، نهادینه شده و به‌عنوان مؤثرترین راه برای دستیابی به جامعه ایمن از آن یاد شده است و می‌تواند الگوی مناسبی برای کشور ما باشد. راه‌اندازی و تقویت جنبش نرم‌افزاری در کشور و تولید یا به‌کارگیری علوم، فنون و فناوری‌های نوین در تمام بخش‌های مدیریت بحران ازجمله تدوین برنامه‌های راهبردی و عملیاتی و سناریوهای پاسخ‌گویی به بحران متناسب با شرایط خطرخیزی و آسیب‌پذیری کشور، ساخت‌وسازهای مناسب با مصالح نوین-سبک و مقاوم، ایجاد سیستم‌های هشدار سریع، مقاوم‌سازی سازه‌ای و غیرسازه‌ای ابنیه موجود، آموزش و ترویج فرهنگ ایمنی و خودامدادی و روزآمدکردن منابع- امکانات و تجهیزات برای پاسخ‌گویی، بسیار ضروری است و در توسعه پایدار کشور نقش حیاتی خواهد داشت.
با توجه به تنوع اقلیم و تنوع اقوام در کشور ما توجه به عناصر بومی اعم از شرایط اقلیمی و جغرافیایی، فرهنگی، قومی، اجتماعی و اقتصادی هر منطقه در تنظیم و اجرای برنامه‌ها و طرح‌های عملیاتی و اجرائی مورد نیاز برای کاهش ریسک ضروری و اجتناب‌ناپذیر است.
مؤلفه‌های «آگاهی، دانش و مهارت»، «سرمایه اجتماعی» و «سلامت» بیشترین اهمیت و سهم را در پیش‌بینی تاب‌آوری یک جامعه دارد و نقش ساختارهای اجتماعی محلی از قبیل روابط متقابل، نهادهای محلی، نگرش، انسجام و اعتماد عمومی بسیار حائز اهمیت است.
تقویت شبکه‌های اجتماعی مانند خانواده، اقوام، دوستان و آشنایان یکی از مهم‌ترین فاکتورهای تاب‌آوری در اجتماع و بازگشت امید و عزت و تحکیم انسجام اجتماعی در صورت بروز بحران خواهد شد. توجه به سرمایه‌های اجتماعی می‌تواند روند برنامه‌ریزی برای توسعه جوامع را برای متخصصان مربوطه تسهیل کند و مشارکت محلی و مردمی را در اجرای بهتر برنامه‌ها به همراه داشته باشد.
همان‌گونه که گفته شد، در تمام کشورها اعم از ممالک پیشرفته صنعتی یا در حال توسعه، مردم محلی اولین امدادرسانان در حوادث و سوانح هستند و ضروری است کشور ما با سرعت بیشتری به سمت مدیریت بحران جامعه‌محور حرکت کند.
بنابراین مردم باید بیش از پیش نحوه صحیح یاری‌رسانی را از طریق مراجع ذی‌صلاح آموزش ببینند و مکررا آموخته‌های خود را با یکدیگر به اشتراک گذاشته و تمرین کنند و با تهیه حداقل تجهیزات لازم ازجمله کیف نجات خانواده به آمادگی بیشتر خانواده خود و جامعه محلی‌شان کمک کنند و به‌طور ادواری مانورهای خانوادگی و محلی انجام دهند. مردم همچنین می‌توانند با تهیه نقشه محل سکونت و تعداد ساکنان ساختمان و نیز نقشه راه‌پله‌ها، زیرزمین و همچنین تأسیسات و نصب آن در محل ورودی ساختمان، به امدادرسانان در زمان وقوع سانحه کمک شایان توجهی داشته باشند.
در زمان وقوع بحران باید همه مراقب باشند تا به اعتماد اجتماعی لطمه وارد نشود. اعتماد عمومی بیشتر سبب تسهیل در فرایند کمک‌رسانی خواهد بود و مشارکت بیشتر عموم آحاد جامعه و مسئولان را در پی خواهد داشت. مردم باید باور داشته باشند که همه نهادهای کمک‌رسان در منطقه تمام تلاش خود را برای رفع مشکلات آسیب‌دیدگان به کار بسته و خواهند بست و در زمان بحران اعتماد متقابل مردم و مسئولان و کارگزاران بسیار حیاتی و ضروری است.
مدارای اجتماعی یکی از اصلی‌ترین مسائلی است که باید فرهنگ‌سازی شود و مورد توجه مردم و مسئولان قرار گیرد و این خود، زمینه‌ساز اعتماد و ارتقای سرمایه‌های اجتماعی و نیز مسئولیت‌پذیری اجتماعی منطقی و مبتنی بر عقلانیت و عدالت خواهد بود.
در شرایط بحرانی، ایجاد شایعات که عمدتا نادرست و غیرواقعی است، کار را برای مردم آسیب‌دیده، افراد و گروه‌های اهداکننده کمک‌های مالی و مادی و انسانی، مدیریت بحران در ستاد و فرماندهی بحران در صحنه حادثه، سخت‌تر می‌کند. باید تمام آحاد جامعه از نشر شایعات بی‌اساس در جامعه خودداری کنند. سخنان و مصاحبه‌ها و اظهارنظرهای نادرست و غیرواقعی نیز می‌تواند باعث بی‌اعتمادی در سطح جامعه آسیب‌دیده شود و زمینه‌ساز آسیب‌های روانی و اجتماعی در آینده باشد.
فضاهای مجازی فرصتی بسیار مغتنم برای نشر اخبار درست و اطلاع‌رسانی در سطح جامعه و جلب کمک‌های بیشتر هستند، اما به همین اندازه هم می‌توانند در صورت استفاده نادرست و نشر مطالب غیرعلمی و غیرواقعی مضر باشند. باید از این فضا به نحو مؤثر استفاده کنیم. بدیهی است فضای مجازی فضای مناسبی برای نقد علمی نیست.
با شناخت و درک صحیح از اختلالات و کمبودهای اجتناب‌ناپذیر در زمان بحران، از تخریب نهادها، ارگان‌ها و سازمان‌های کمک‌رسان، که منجر به ایجاد اضطراب و ناامنی و تشویش افکار عمومی و افت انگیزه در نیروهای امدادی و خدمات‌رسان می‌شود، باید به‌طور جدی پرهیز شود. زمان بحران، فرصت مناسبی برای جست‌وجوی مقصر و نقد مشکلات پیش‌آمده نیست. این زمان‌های طلایی فقط باید صرف وحدت، همدلی و کمک به یکدیگر شود.
رعایت اصول اخلاقی در تهیه عکس، فیلم یا گزارش از مردم یا منطقه بحران‌زده یک ضرورت است و کرامت انسان‌ها در زمان بحران بیش از هر زمان باید حفظ شود. در تمام مراحل امدادرسانی و کمک نیز باید کرامت و شأن و منزلت انسان‌ها محفوظ بماند و از آن پاسداری شود.
پس از وقوع حادثه باید همه و با کمک مردم، امید را به جامعه بازگردانیم. ایجاد یأس و ناامیدی تنها منجر به ایجاد اختلاف میان مردم و آسیب‌رسانی به وحدت جامعه و همچنین ایجاد فاصله‌ای می‌شود که رفع آن به‌سادگی میسر نخواهد بود. مردم ما با توجه به پیشینه فرهنگی و اعتقادات مذهبی خود، در زمان وقوع بحران همبستگی خوبی دارند، اما مهم این است که پس از گذشت این زمان بحرانی نیز، پیوستگی مناسبی در این همدلی و همراهی داشته باشند تا روند ارتقای ایمنی جامعه و آمادگی برای رویارویی با بحران تداوم داشته باشد. پس از حضور مأموران امدادی، این بسیار مهم است که تماشاگران و مردم علاقه‌مند به یاری‌رسانی، به نیروهای امدادرسان مجرب و مجهز اجازه حضور در صحنه را بدهند و مانع از امدادرسانی نشوند تا به تمرکز و تسریع در فرماندهی بحران در صحنه حادثه نیز کمک کنند.
مسئله ایمنی و سلامت افراد حاضر و صرفا ناظر در محل حادثه، خود یک دغدغه مضاعف خواهد بود. ایمنی و امنیت مردم آسیب‌دیده و نیز نیروهای امدادی و خدمات‌رسان نیز بسیار مهم است.
پیگیری اخبار صحیح و واقعی و دستورالعمل‌های قابل اجرا در زمان وقوع بحران، صرفا باید از طریق رسانه‌های رسمی انجام شود. شهروند خبرنگاری به‌ویژه هنگامی که رسانه‌های رسمی به دلیل محدودیت زمان، دسترسی‌نداشتن و دیگر دلایل، نتوانسته‌اند در محل حضور یابند، می‌تواند کمک‌کننده باشد، اما شهروندخبرنگاران برای اینکه در واقع کمک‌کننده باشند باید در نحوه تهیه گزارش با صداقت و بدون سوگیری و جهت‌دهی افکار عمومی اقدام کنند.
ارتقای سطح بهداشت عمومی، بهداشت محیط، بهداشت روانی و اجتماعی جامعه در زمان عادی و نیز حمایت‌های مربوطه پس از وقوع سانحه، به مردم کمک می‌کند در برابر پیامدهای بهداشتی و استرس‌های روانی اجتماعی از خود بیشتر مراقبت کنند و سریع‌تر به شرایط عادی بازگردند.
فرهنگ بیمه زلزله و حوادث طبیعی باید در کشور نهادینه و دراین‌باره اقدامات ترویجی انجام شود. حضور مؤثر و ارزنده جمعیت هلال‌احمر، نیروهای نظامی و انتظامی، ارتش، سپاه، بسیج و سایر دستگاه‌های مسئول در مدیریت بحران و نیز سازمان‌های مردم‌نهاد و گروه‌های مردمی در کنار هم، که سرمایه‌های بزرگ اجتماعی برای کشور محسوب می‌شوند، می‌تواند نقطه قوت بسیار ارزنده‌ای در پاسخ‌گویی به حوادث و نشانه حرکت به سمت یکپارچگی و وحدت در عین کثرت، در مدیریت بحران باشد.
*معاون آموزش پژوهش و فناوری جمعیت هلال‌احمر
