شهرهای خلاق گردشگری ایران را دریابیم

گردشگری خلاق امروز مبحثی است که مورد توجه بسیاری از فعالان و کارشناسان گردشگری قرار گرفته است. اساس این حوزه از گردشگری، تجربه‌گرایی بوده و یونسکو نیز شبکه شهرهای خلاق را ایجاد کرده که شهرهایی که فعالیت‌های خلاقانه انجام می‌دهند در این شبکه ثبت جهانی می‌شوند.

به گزارش روزنامه گسترش تجارت، رشت به‌عنوان شهر خلاق غذا و اصفهان به‌عنوان شهر خلاق صنایع‌دستی دو شهری هستند که در این شبکه ثبت شده‌اند. برخی از کارشناسان و مدرسان گردشگری، گردشگری خلاق را فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی می‌دانند، اما فعالان گردشگری با این نظریه مخالف بوده و معتقدند گردشگری خلاق تجربه کردن فعالیت‌های مختلف است.

براساس تعریف کریسپین‌ریموند و گرگ‌ریچاردز دو نظریه‌پرداز گردشگری، گردشگری خلاقانه در حقیقت گردشگری مربوط به مشارکت فعال مسافران در فرهنگ جامعه میزبان است که از طریق کارگاه‌های آموزشی تعاملی و غیررسمی به منظور کسب تجربه و یادگیری انجام می‌شود. همچنین در دیگر تعاریف مطرح شده، گردشگری خلاق به‌عنوان یک نوع از گردشگری مسئول و درگیر معرفی شده و به ترویج درک فعالانه از ویژگی‌های فرهنگی ویژه یک محل کمک می‌کند. براساس تعریف آمده در «کتاب گونه‌شناسی گردشگری» نیز این شاخه از گردشگری به‌دلیل مشارکت فعال گردشگران در فرهنگ جوامع امروز زیرشاخه گردشگری فرهنگی قرار می‌گیرد.

یکی از موضوع‌های مهم گردشگری درحال‌حاضر گردشگری خلاق است. در بحث گردشگری خلاق با واژه‌هایی مانند میدان‌دید برخورد می‌کنیم. به‌عنوان نمونه می‌توان برای گردشگران موزه‌های کمتر و میدان‌های بیشتر فراهم کرد. به این معنا که به جای اینکه گردشگر در موزه‌ها با اشیا و وسایل تاریخی سر و کار داشته باشد بهتر است در میدان‌های شهر با زندگی و روابط مردم آشنا شود.

به عقیده برخی از کارشناسان، گردشگری خلاق شباهت‌های بسیاری به گردشگری جامعه‌محور داشته و مخاطبان این حوزه اقداماتی را در راستای ارتقای فرهنگ جامعه بومی انجام می‌دهند و تلاش می‌کنند ضمن آموزش بومیان منطقه زیرساخت‌های آموزشی را در مناطق محلی تقویت کنند.

رحیم یعقوب‌زاده، رئیس مرکز گردشگری علمی فرهنگی دانشجویان ایران در گفت‌وگو با «گسترش‌تجارت» اظهار کرد: گردشگری خلاق یکی از زیرشاخه‌های گردشگری فرهنگی است و پس از گردشگری فرهنگی مطرح شده است. در این شاخه از گردشگری، مسافران در فرهنگ جامعه میزبان مشارکت می‌کنند. او با اشاره به اینکه گردشگری خلاق به گردشگری اجتماع محور نزدیک بوده و با آن همپوشانی دارد، بیان کرد: گردشگران در این حوزه به نوعی احساس مسئولیت اجتماعی می‌کنند و در فرهنگ جامعه میزبان مشارکت خلاقانه دارند. در واقع گردشگران خلاق به‌طور غیررسمی نوعی ماموریت خاص برای خود تعریف می‌کنند که به ارتقای فرهنگ و سطح زندگی مردم جوامع بومی بپردازند و این اقدامات را به‌طور داوطلبانه یا از سوی سازمان‌های خیریه و انجمن‌های فرهنگی بین‌المللی انجام می‌شوند.

این مدرس دانشگاه با اشاره به اقدامات آموزشی و پژوهشی گردشگران در گردشگری خلاق گفت: این گردشگران کارگاه‌های آموزشی در جهت ارتقای سطح فرهنگ و توانمندسازی مردم بومی برگزار می‌کنند که برای برگزاری آنها به طور شخصی هزینه کرده یا بخش کمی از هزینه‌ها را از موسسه‌ها و سازمان‌های خیریه دریافت می‌کنند.

وی درباره هدف فعالیت در زمینه گردشگری خلاق بیان کرد: هدف از این حوزه آن است که گردشگران به درک شفاف‌تری از فرهنگ، آداب و رسوم جامعه محلی دست یابند و در ارتقای سطح آموزش و سطح فرهنگی جامعه مقصد بکوشند. به همین منظور اقداماتی مانند ایجاد کارگاه‌های آموزشی، تکمیل و تجهیز مدارس و مراکز فرهنگی از سوی مسافران گردشگری فرهنگی انجام می‌شود.

یعقوب‌زاده با بیان اینکه گردشگری خلاق درآمدزایی چندانی به همراه ندارد، اظهار کرد: نمی‌توان از جنبه درآمدزایی به این حوزه از گردشگری نگریست، چراکه تعداد مخاطبان این حوزه محدود بوده و بیشتر رویکرد فرهنگی، آموزشی و انسان‌دوستانه دارد تا جنبه اقتصادی و درآمدزایی.

فعالیت‌های خلاقانه در عرصه گردشگری

برخی از کارشناسان گردشگری با این مفهوم از گردشگری خلاق که همپوشانی با گردشگری اجتماع‌محور داشته و تنها به فعالیت‌های آموزشی و فرهنگی محدود می‌شود؛ مخالف بوده و گردشگری خلاق را فعالیت‌های خلاقانه در فعالیت‌ها، ایجاد مکان‌های گردشگری، بازی‌ها و ورزش‌های مهیج و ایده‌های خلاقانه در عرصه گردشگری می‌دانند.

ارژنگ انتصاری، کارشناس گردشگری در گفت‌وگو با «گسترش‌تجارت» اظهار کرد: به عقیده من گردشگری خلاق به اقدامات خلاقانه‌ای گفته می‌شود که در مکان‌های گردشگری به منظور جذب هرچه بیشتر گردشگران مختلف انجام می‌شوند. به‌طور کلی ایجاد شرایط جدید در حوزه‌های مختلف را می‌توان گردشگری خلاق نامگذاری کرد.

او افزود: به‌عنوان نمونه اگر فردی یک تفریحگاه در اطراف برج میلاد ایجاد کرده و بانجی‌جامپینگ و ورزش‌های مهیج راه‌اندازی کند و از این طریق به جذب گردشگر و درآمدزایی می‌پردازد. این اقدام در نوع خود اقدامی خلاقانه در حوزه گردشگری به شمار می‌رود.

انتصاری در ادامه بیان کرد: در بسیاری از مراکز گردشگری نیز اقدامات خلاقانه‌ای برای جذب گردشگران و فراهم کردن شرایطی برای دستیابی به شناخت هرچه بیشتر از دوران تاریخی و وقایع رخ داده در گذشته در مقصد سفر انجام می‌شود. به‌عنوان نمونه در پارسه با استفاده از نور و صدا برنامه‌های متنوعی ایجاد کرده‌اند. در برخی از مکان‌ها نیز با استفاده از نمایشگرهای بزرگ امکانی فراهم شده که بازدیدکننده خود را در فیلم تاریخی مشاهده کند، به‌عنوان نمونه در تخت‌جمشید بازدیدکننده در فیلمی که از نمایشگر پخش می‌شود خود را در دوران هخامنشیان با لباس محلی«آوردگان» در میان مردم آن زمان مشاهده می‌کند و این امر اقدامی خلاقانه است.

او با اشاره به اقدامات مشابه انجام شده در کشورهای مختلف دنیا گفت: در موزه شانگهای در نزدیکی برج مروارید زمانی که دوربین از بازدیدکنندگان فیلمبرداری می‌کند نمایشگر وی را در میان مردم دهه ۴۰ قرن بیستم میلادی با پوشش و ظاهری مشابه مردم آن زمان نشان می‌دهد. همچنین برج‌های شیشه‌ای در شانگهای ایجاد شده‌اند که پایین آنها تا ارتفاع ۱۰۰ متری با زمین فاصله دارد و در برج مخابراتی شانگهای نیز سکوی شیشه‌ای ایجاد شده که زیر پای بازدیدکنندگان ارتفاع بسیاری تا زمین داشته و آنها می‌توانند این ارتفاع را مشاهده کنند. انتصاری با اشاره به اینکه گردشگری خلاق یک مفهوم وارداتی بوده و دارای تعاریف مختلفی است که باید روی آنها فعالیت شده و مفهوم مناسب از میان آنها استخراج شود، بیان کرد: گردشگری خلاق می‌تواند به فعالیت‌های خلاقانه‌ای که برای جذب مخاطبان و اثرگذاری روی آنها انجام می‌شود اطلاق شود و من با این مفهوم که گردشگری خلاق مفهومی مشابه گردشگری جامعه‌محور داشته و محدود به فعالیت‌های فرهنگی می‌شود۷ مخالف هستم. به عقیده من گردشگری خلاق به مفهوم ایجاد فعالیت خلاقانه در محیط‌ها و جاذبه‌های متعارف است. به‌عنوان نمونه در جنگل‌های انبوه دزد و پلیس‌بازی یک تفریح خلاقانه و متفاوت است.

تجربه‌گرایی؛ مبنای گردشگری خلاق

به گفته آن دسته از کارشناسانی که در حوزه گردشگری خلاق فعالیت می‌کنند، گردشگری خلاق تجربه‌گرا بوده و به معنای تجربه کردن فعالیت‌های مختلف خلاقانه در مکان‌های مختلف است و به هیچ عنوان ارتباطی با فعالیت در زمینه فرهنگ و آموزش به جامعه‌محور ندارد. اشکان بروج، کارشناس گردشگری در گفت‌وگو با «گسترش‌تجارت» گفت: گردشگری به‌طور کلی دارای ۳ نسل متفاوت است که در طول تاریخ تکامل یافته است. نسل نخست این حوزه از گردشگری، گردشگری تفریحی بود که حوزه‌های مختلف گردشگری مانند گردشگری دریایی در آن مطرح بود و شعار گردشگری دریایی نیز خورشید، شن و دریا بود. موج دوم گردشگری، گردشگری فرهنگی و تاریخی است که در آن بازدید از جاذبه‌های مشهور تاریخی و فرهنگی مشهور دنیا مطرح بود؛ مانند برج ایفل، دیوار چین و موزه لوور. نسل سوم از گردشگری که از سال ۲۰۰۵ میلادی (۱۳۸۴) رونق گرفته و در سال ۲۰۱۰ میلادی (۱۳۸۹) به اوج رسید که اساس آن تجربه‌گرایی است و ویژه مکان و زمانی خاصی نیست. او با اشاره به اینکه در گردشگری خلاق، گردشگران به جای بازدید به تجربه کردن می‌پردازند، بیان کرد: شعار این حوزه از گردشگری موزه‌های کمتر، میدان‌های بیشتر است. به این معنا که میدان‌هایی در دل شهر بوده و اتفاق‌های شهر در آن رخ می‌دهند و گردشگران به لایه‌های عمیق‌تری از شناخت می‌رسند. بروج با بیان اینکه گردشگری خلاق انواع بسیار متنوع و زیرمجموعه‌های بسیاری دارد، اظهار کرد: حوزه‌های مختلفی مانند گردشگری غذا یا شکم‌گردی، گردشگری هنری و تاریخی و هزاران حوزه دیگر در زیرمجموعه گردشگری خلاق قرار می‌گیرد. گردشگری خلاق به فعالیت‌های نو، خلاقانه و تجربه‌گرا در عرصه گردشگری اطلاق می‌شود. به‌طور کلی در گردشگری خلاق گردشگران به جای بازدید مشارکت می‌کنند و غذا درست کردن را تجربه می‌کنند، تولید صنایع‌دستی را می‌آموزند، مزرعه‌داری می‌کنند و فعالیت‌های مختلف را انجام می‌دهند. او با اشاره به اینکه یونسکو شبکه شهرهای خلاق را راه‌اندازی کرده، بیان کرد: شهرهایی که در شبکه شهرهای خلاق یونسکو قرار گرفته و ثبت جهانی می‌شوند؛ ۷ فعالیت در ۷ دسته مختلف را انجام می‌دهند. یکی از این دسته‌ها مد و طراحی است که شامل حوزه‌های مختلفی مانند غذا، صنایع‌دستی، سینما، تئاتر، ادبیات، موسیقی و رسانه می‌شود. در این ۷ موضوع هر شهری می‌تواند فعالیت‌های خود را به اوج رسانده، سرمایه‌گذاری کرده و گردشگران را جذب کند.

شهرهای خلاق ایران

بروج با بیان اینکه ۲ شهر ایران در شبکه شهرهای جهانی یونسکو ثبت جهانی شده‌اند، افزود: رشت به‌عنوان شهر خلاق غذا و اصفهان به‌عنوان شهر خلاق صنایع‌دستی در این شبکه قرار گرفته‌اند. ۶۰ درصد از فعالیت‌های صنایع‌دستی در اصفهان انجام شده و رشت نیز دارای ۶۰ دستور غذایی منحصر به فرد و خلاق است.

او با اشاره به اینکه گردشگری خلاق در ایران ظرفیت‌های بسیار زیادی دارد، اظهار کرد: متاسفانه در این حوزه برنامه‌ریزی نشده و اقدامات مورد نیاز انجام نشده است. ایران در حوزه‌های بسیاری ظرفیت گردشگری خلاق را دارد، به‌عنوان نمونه در گردشگری حمام گردشگران می‌توانند با انواع حمام‌های تاریخی آشنا شده، تاریخچه آنها را دانسته و به شیوه سنتی حمام کنند. در این حوزه سرمایه‌گذاری‌های بسیار اندکی انجام شده و فعالیت‌های آن به‌تازگی آغاز شده است. نسل‌های جوان به این نوع از گردشگری علاقه وافری دارند و تمایل دارند تجربه‌های جدید و متفاوتی داشته باشند.

سخن آخر

گردشگری خلاق می‌تواند درآمدزایی و ارزآوری بسیاری به همراه داشته و رونق بسیاری به صنعت گردشگری ببخشد. تجربه فعالیت‌های مختلف، تفاوت بسیاری با بازدید و مشاهده دارد و پویایی را وارد گردشگری می‌کند. ایران ظرفیت‌های بسیاری در این حوزه داشته و گردشگری خلاق می‌تواند توجه گردشگران خارجی بسیاری را به ایران جلب کند. با توجه به تمایل جوانان به تجربه کردن فعالیت‌های جدید، گردشگری خلاق می‌تواند گردشگران خارجی جوان را نیز جذب کند.