آشنایی با انواع لنج

رضا طاهری در کتاب از مرواید تا نفت درباره‌ وجه تسمیه کلمه لنج آورده است که :
 (( در گذشته به تمام کشتی‌های بادی که با شراع و بادبان حرکت می‏‌کردند جهاز می‌گفتند و امروزه به کشتی‏‌ هایی که با موتور رفت و آمد می‌ کنند لنج می‏‌گویند. لنج از دیدگاه لغت‌ شناسی به معنای راه رفتن با ناز و کبر است و شاید از آن‏جا که لنج با آهستگی می‏‌ خرامد و به جلو می‏‌ رود به این نام خوانده می شود.))
در جنوب به کسانی که در کار ساخت لنج می‌ باشند جلاف یا گلاف گفته می‌شود. به اتاق ناخدا قماره و به انبار پایینی خن گفته می‌شود. در ایران لنج‌ها در کرانه‌های خلیج فارس بسیار یافت می‌شوند و لنج‌ سازی یکی از صنایع بومی مردمان خلیج فارس است. لنج‌ سازى و قایق‌ سازى از قدیمى‌ ترین و مهمترین صنایع دستى جنوب ایران است و سابقه آن به دوره افشاریه مى‌رسد. این صنعت در سال‌هاى اخیر به واسطه افزایش مبادلات دریایى و صید ماهى از رونق زیادى برخوردار شده است. نیروى شاغل این صنعت منحصر به همان «گلافان»(سازندگان لنج و قایق) قدیمى است. مصالح اولیه مورد نیاز چوب‌ هاى جنگلى مقاوم در مقابل رطوبت براى اسکلت و تخته‌ هاى مرغوب هندى به نام «ساى» براى بدنه آن است. هنوز وسیله کار گلافان بسیار ابتدایى است که سبب کندى کار و کمى تولید سالیانه مى‌شود. مهمترین مراکز تولید این صنعت عبارت‌ اند از : (( بوشهر، بندر ریگ ، بندر گناوه ، جزیره شیف و برخى دیگر از بنادر جنوب ایران.))
رضا طاهری در کتاب از مروارید تا نفت به قسم زیر لنج‌ های حاشیه‌ خلیج فارس ، خصوصا حوالی بندر کنگان بسته به طرح بدنه آن‌ها دسته بندی می‌کند :
۱- لنج سَماچ

 ۲ـ حُوری :

 
۳ـ سَمعِه

 ۴ـ بِتیل

 بتیل یک نوع جهاز ماهی‏گیری است که در گذشته برای ماهیگیری از آن استفاده می‏‌شد.

۵ـ شُوعی

شوعی جهازهای کوچکی بودند که هم با بادبان حرکت می‌کردند و هم با پارو.. از نوع شوعی امروزه هم وجود دارد ولی بر روی آن موتور گذاشته‌اند.

۶ـ کَتِر

کتر قایق ‌کوچکی است که گنجایش دو یا سه نفر را دارا می‌‏باشد. در حقیقت قایق نفر بر مخصوص ناخداست ،‌ او را در زمان درخواست به کشتی یا ساحل می‏‌رساند. در قدیم لنج‌ های بزرگ آن را همراه می‌بردند تا اگر یکی از خدمه به‌ دریا سقوط‌ کند به وسیله آن که وزن کمتری دارد و می‏‌شود به‌ سرعت آن را از کشتی جدا و به‌ دریا انداخت او را نجات دهند. قبلا اگر جهاز کتر نداشت نجار‌ کشتی در حین مسافرت طولانی که معمولا تا هندوستان ۲۰ روز طول می‌‏کشید یک کتر برای کشتی می‏‌ساخت.
 
   ۷ـ تَشاله
چون لنج آب‌ خور زیادی دارد و نمی‌‏تواند کاملا به ساحل برسد بیش‏تر بار لنج را با تشاله که می‌ توانست تا نزدیک ساحل برود به مقصد می‏‌ رسانده‌ اند.
 
۸ـ ماشُوه ماشوه (قایق ‎نجات) را در زمان عادی یک وسیله نفربر یا بارکش است و جاشوها را از کنار ساحل به کشتی می‌برد. درگذشته با پارو حرکت می‏‌کرد ولی امروزه موتور کوچکی را روی آن قرار داده‏‌اند و همان کار گذشته را انجام می‏‌دهد. گنجایش ۱۵ نفر دارد و به هنگام طوفان و غرق لنج کارکنان کشتی داخل آن شده و خود را نجات می‏‌دهند.
 
۹ـ بَغَلِه‌
بغله به‌ وسیله بادبان به‌ حرکت درمی‏‌ آمده است. از این جهت این نوع لنج را بغله گفته‌‏ اند که سینه صدر یا راس آن گرد بوده‌ است و قسمت پشت آن پهن تر، به بخش پشت آن تفر می‏‌ گفته‏‌ اند. در سینه بغله بر آمدگی وجود دارد ، چون سر پرنده‏ای (طوطی) که گویی درون بغله را می‌‏نگرد. بغله به‌ کشتی‏‌ های بزرگ گفته‌ می‌‏شود و در عربی به معنای قاطر است و چون در دریا به‌ سادگی و با سکان کشتی را حرکت می‏ داده ‏اند بغله نامگذاری کرده ‏اند. اعراب در بدو دریانوردی ، کشتی‏‌ های سکان دار ایرانی را به شتری با افسار تشبیه می‏‌ کرده‌اند. بغله برای سفرهای دوردست در اقیانوس هند مورد استفاده قرار می‏‌ گرفته‏ است. می‏‌گویند از نظر شکل ظاهری فرق زیادی بین بغله و کوتی و غنچه نبوده است ، ولی از جهت اندازه ، بغله از همه بزرگ‏تر بوده ، بعد از آن کوتی و در آخر غنچه قرار داشته است. شمار جاشوهایی که در بغله کار می‌‏کردند کمینه ۳۰ نفر و بیشینه ۴۰ نفر بوده است. باربری بغله بین ۳۰۰ تا ۷۰۰ تن بوده ‎است.
کالاهایی که با بغله حمل می‌‏شده‏ است :
 - از آبادان به‌ بصره و کراچی خرما می‏‌بردند و از کراچی به براوه پنبه و از بَراوه به شهرهای هندوستان
 - به آفریقا مَنقور کاپریل و نمک حمل می‏‌کردند.
 - از آفریقا از بندر ها سیمبارنگه / لامو و بمباسه چوب چَندَل می‏‌آوردند.
 
مدت زمان مسافرت با بغله ۲ تا ۶ ماه بوده است. جاشوها و کارکنان بغله در راه سفر دشواری‏ های بسیار داشتند و چه بسا در مسافرت‏‌ های دریایی بر اثر ناخوشی‌ های گوناگون و یا در رویدادهای گوناگون از قبیل طوفان و برخورد با کوه سنگ‌ ها و یا حیوانات غول‌ پیکر دریایی از بین می‏‌ رفتند.
 
۱۰ـ بَگارِه
در بندر کنگان از بگاره زیاد استفاده می‏‌ شده‏ است این کشتی کوچک را دریانوردان کنگانی برای ماهی‏گیری با تور (جَل) استفاده می‏‌ کرده‌‏ اند که به آن عامله نیز می‌ گفته‏‌ اند. بیش‏تر صید عامله را حشینه تشکیل می‏‌ داده ‏است و تا کنون نیز صید حشینه به همین روش است.
 
۱۱ و ۱۲ - کُچی (کوتی) و مَنجی
 منجی و کوتی دو لنج بی‌ موتور می‏‌ باشند ، به‌ وسیله بادبان حرکت می‌کردند و برای مسافرت به‌ جزیره‌ ها و شیخ نشین‌ های نزدیک مورد استفاده قرار می‌گرفتند. با آنها خرما و گاهی مصالح ساختمانی به دبی می ‌بردند و گاهی نیز با آن به صید ماهی می‏‌ پرداختند. شمار سرنشینان آن تا ۱۵ نفر است. مانند بگاره از آن استفاده می‏‌کردند و امروزه کم‏تر از آن‏ها استفاده می‌شود.    
 
۱۳ـ سَمبُوک 
 باربری سمبوک ۱۰۰ تن است. در حال حاضر نوعی سمبوک ماهی‏گیری به اسم سماچ نیز ساخته می‏‌شود. سماچ در برابر اندازه سمبوک کوچک‏تر است فقط با آن به صید ماهی می‏‌پردازند. سینه‏‌ی سمبوک در قدیم کمی منحنی شکل بوده است ولی سمبوک ماهی‏گیری امروزی دارای سینه‏‌ ای به شکل زاویه منفرجه است. کارکنان سمبوک قدیمی بیش از ۱۰ نفر بوده است ، ولی در سمبوک ماهی‏گیری جدید ۵ نفر کار می‏‌کنند. سمبوک های جدید دارای موتور می‏‌باشند.

۱۴ـ جالبُوت

باربری جالبوت حداقل ۵ تن تا حداکثر ۱۰۰ تن می‏‌ باشد. کارکنان به ۷ نفر می‏‌رسند ، در حال حاضر به جالبوت‌ ها موتور وصل شده‏ است. جالبوت‌ ها به سواحل جنوبی خلیج فارس مسافرت می‏‌کردند. آنها برای بازرگانی چوب ، شکر، برنج و حیوانات و اشیاء دیگراستفاده می شدند. ساختمان سینه جالبوت یا راس آن راست است ، برای همین به آن جالبوت می‏‌گویند. مرحوم سدیدالسلطنه کبابی در کتاب «المناص فی احوال الغوس و الغواص» در صفحه ۵۹ چنین می‏‌نویسد :
 
(( سفینه‌‏ای است با بادبان حرکت کند و سطح سفینه را برای بضاعت تجار دراز و بلند سازند و در موخر سفینه قبه‏‌ ای است مخصوص مسافرها و آن را عرشه گویند و مخصوص جالبوت‌ های‌ بزرگ است. آن‌ گونه جالبوت شبیه است به مهلیه که در عراق متداول است یا شبیه است به سنبوک‌ هایی که در بحر احمر معمول می‏‌باشند.))
 
جالبوت‌ های کوچک عرشه ندارند و شبیه به بَلم می‏‌باشند و آن نمونه کشتی را فقط در بحرین جالبوت گویند. این اسم تحریفی از کلمه جلبه که معرف گلبت (گُل+بُت) ایرانی می‌باشد.
 
۱۵ـ بُوم

در حقیقت بوم‌ ها بزرگ‏ترین و زیباترین گونه لنج ‎ها می‏‌باشند. انواع و اقسام چوب در ساختمان بوم‎‌ها به کار می‏‌رود ، مقداری از چوب‎ های روی عرشه و انبار و اتاق ‎ها از داخل کشور تهیه می‏‌شود و بقیه چوب‏‌ های بدنه و زیر و جلوی بوم را از خارج مخصوصا از هندوستان می‏‌ آورند. بوم‌ های قدیمی مثل سایر انواع لنج‌ ها فاقد موتور بود و بادبان داشت ولی در حال حاضر دارای موتور است. باربری بوم‌ها ۲۰ تا ۳۰۰ تن می‌ باشد و به سرزمین‏ های دوری مانند دبی ، کویت ، هند ، بصره ، عدن ، یمن مسافرت می‌کردند.