◄ افت بنادر ایران و روسیه و رشد بنادر آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان

مصطفی ملکی*- در حاشیه دریای خزر بیش از 20 بندر و پایانه وجود دارد که برای صادرات، واردات و ترانزیت کالاهای نفتی و غیرنفتی کشورهایی که در اطراف آن قرار دارند خدمات پهلودهی کشتی‌ها، نگهداری و تخلیه و بارگیری کالا ارائه می‌دهند مجموع عملکرد بنادر کشورهای حاشیه خزر در سال تقریباً به مقدار 45 میلیون تن می‌رسد از این مقدار سهم بنادر دو کشور جمهوری آذربایجان و قزاقستان بیشترین سهم را (حدوداً 50 در صد) و سهم بنادر سه کشور دیگر ترکمنستان، روسیه و بنادر کشور ما در حاشیه خزر نیز نزدیک به 50 درصد است.

حجم مبادلات کالا در حاشیه خزر همواره روند ثابتی نداشته و مدام رو به تغییر است در حال حاضر بنادر کشورهای حاشیه خزر برای داشتن عملکردی مطلوب احتیاج به عملکردی تقریباً معادل 102 میلیون تن تخلیه و بارگیری رادارند که در این میان کشور روسیه حدوداً 17.5 میلیون تن، قزاقستان 16.8 میلیون تن، ترکمنستان 15.6 میلیون تن، آذربایجان 33 میلیون تن و بنادر  ایران نیز به 19.6 میلیون تن عملکرد تخلیه و بارگیری احتیاج دارند.

می‌توان امیدوار بود که این کشورها به‌ویژه قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان از رشد تجاری مطلوبی در آینده برخوردار خواهند بود و با توجه به قابلیت‌های منطقه تبادل تجاری آن‌ها درزمینهٔ مختلف به‌ویژه نفت و گاز بیشتر رشد خواهد کرد. به نظر می‌آید این کشورها علاوه بر نگاهی که برافزایش تولید و توسعه صادرات خوددارند برافزایش سهم خود در حمل‌ونقل و لجستیک را نیز جزء برنامه‌های خود قرار داده‌اند و به دنبال افزایش نقش خود در کریدورهای حمل‌ونقل به‌ویژه کریدورهای جنوب- شمال، غرب – شرق و ترانزیت در آینده هستند.

حجم عملکرد مقدار کالا در بنادر جمهوری آذربایجان در سال 2017 به رقم 8 میلیون 344 هزار تن (8344،600 تن) رسید و در مقایسه با مدت مشابه سال قبل (5807300 تن) 43.7 درصد افزایش‌یافته است. از این مقدار حدود 48.7 درصد مربوط محموله‌های نفتی بوده است.^[1]

عملکرد بنادر جمهوری آذربایجان ازجمله بندر بین‌المللی باکو^[2] در سال 2017 افزایش هنگفتی داشته است (به‌جز کالای نفتی) نسبت به سال 2016 با 31 درصد افزایش به رقم 4.4 میلیون تن^[3] رسیده است.

85.7 درصد از محموله‌های بنادر جمهوری آذربایجان (بندر باکو) به کالاهای ترانزیتی مربوط می‌شود. انتقال کالا از طریق واگن و از طریق فری ترمینال‌ها در مقایسه با سال 2016 با 26.4 درصد افزایش به رقم 46679 واحد رسیده است. در سال 2017 انتقال کالا از طریق واگن و از طریق فری ترمینال‌ها در مسیر باکو - ترکمنستان - باکو به تعداد 19493 دستگاه بوده است و سهم کل آن 41.8 درصد هست، انتقال کالا از طریق واگن در مسیر باکو - اکتائو - باکو نیز به تعداد 6124 واحد، با 13.1 درصد و هم‌چنین در مسیر باکو - کوریک- باکو 21062 واگن، به عبارتی 45.1 درصد بوده است.

حجم مسافر نیز به سمت ترکمنستان و قزاقستان از بندر باکو 41.4 درصد افزایش‌یافته و به رقم 33129 نفر رسیده است.

در طول این دوره، کل تعداد مسافران حمل شده در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از 19.6 هزار نفر با 12.8 درصد کاهش به 17.1 هزار نفر رسیده است.

در جمهوری آذربایجان حمل‌ونقل وسایل نقلیه موتوری از طریق بنادر با 21.4 درصد افزایش به رقم 28.584 دستگاه رسیده است. این رقم در مسیر باکو – ترکمنباشی- باکو 18840 دستگاه (65.9 درصد)، در مسیر باکو – اکتائو - باکو 9716 دستگاه (34 درصد) و هم‌چنین در مسیر باکو – کوریک – باکو 28 دستگاه (0.1 درصد) بوده است.

حمل کالاهای کانتینری نیز از طریق بندر باکو با 44.6 درصد افزایش از رقم 7607 دستگاه در سال 2016 به رقم 15337 کانتینر 20 فوتی در سال 2017، رسیده است و از این تعداد 8447 دستگاه کانتینر به عبارتی 55 درصد از طریق بنادر جمهوری قزاقستان بوده است.

بندر باکو یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین بندر در دریای خزر است. در این بندر سه پایانه وجود دارد.

 در سال گذشته (2017) حجم کل حمل‌ونقل کالا اعم از تخلیه و بارگیری بین‌المللی و محلی از طریق بنادر جمهوری آذربایجان نیز 18 درصد افزایش‌یافته است. این رقم که در سال 2016 به 9 میلیون 125 هزار تن رسیده بود اما در سال 2017 به رقم 10 میلیون و 769 هزار تن افزایش یافت، بیشتر (94.2 درصد) محموله‌های بنادر آذربایجان بین‌المللی و بقیه (5.8 درصد) محلی هستند...

بیش‌ترین حجم حمل‌ونقل در بنادر جمهوری آذربایجان بین آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان است.

مجموع بنادر آذربایجان (باکو، آستارا، لانکاران و سومگاییت) در ساحل دریای خزر قرار دارند. در بندر باکو، 17 پست اسکله 5 پست جهت حمل‌ونقل نفت و محصولات نفتی، 10 پست برای حمل‌ونقل چوب و کالاهای عمومی، 2 پست اسکله مسافری طراحی‌شده است. بندر باکو همچنین دارای ایستگاه‌های بزرگ نفتی در دیوبندی^[4] و سنگچال^[5] است. علاوه بر این، در منطقه الات بندر بین‌المللی جدید باکو در حال ساخت و بهره‌برداری است.

 زیرساخت حمل‌ونقل دریایی قزاقستان در دریای خزر شامل سه بندر اکتائو^[6] باتینو^[7] و کوریک^[8] است سهم بنادر قزاقستان از صادرات، واردات و ترانزیت کالا و از مجموع عملکرد بنادر حاشیه خزر تقریباً 25 درصد است. عملکرد بندر اکتائو در سال 2016 به میزان 5 میلیون 842 هزار تن، تقریباً با عملکرد سال 2015 (5 میلیون و 896 هزار تن) برابر بوده است بندر کوریک که یکی از بنادر درحال‌توسعه قزاقستان و نزدیک‌ترین مسیر دریایی به بنادر آذربایجان است به‌عنوان نقطه اتصال کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی برای انتقال گندم، زغال‌سنگ، نفت، کود، مواد شیمیایی و همچنین ترانزیت کالا از چین و کشورهای آسیای مرکزی از طریق دو اسکله ریلی در دسامبر سال 2016 مورد بهره‌برداری قرار گرفت، ظرفیت آن 4 میلیون تن و در مرحله دوم در نظر است به 7 میلیون تن افزایش یابد. این بندر بیش از 420 هزار تن در سال 2016 تخلیه و بارگیری داشته است. قزاقستان در نظر دارد ظرفیت بنادر خود را تا سال 2020 به 25 میلیون تن برساند و هم‌چنین در فکر ایجاد زمینه ترانزیت کالای خشک به میزان 20 میلیون‌تا سال 2022 از چین تا اروپا از طریق دریای خزراست. کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی از به‌طور خاص برای تحویل محموله کشتی به جمهوری آذربایجان ساخته‌شده بود. به طور متوسط، حدود 12.3 میلیون تن از طریق بنادر قزاقستان سالانه کالا حمل می شود. این محموله ها شامل: محموله های نفت، فلزات ، غلات ، کانتینر ، ذغال سنگ و سایر  است.

بندر ترکمنباشی در سال 1896 تأسیس‌شده است. با پایان ساخت‌وساز پروژه در سال 2018، بندر جدید بین‌المللی ترکمنباشی یکی بزرگ‌ترین بنادر در منطقه خزر و همچنین منطقه آسیای میانه خواهد بود، کل مساحت این بندر بیش از 105 هکتاراست، این بندر شامل 5 ترمینال، ترمینال کانتینری، ترمینال کالای فله و کالای عمومی، ترمینال مسافری و Ro-Ro / Ro-Pax و ترمینال پرو پلین و مشتقات نفتی با ظرفیت‌های زیر خواهد بود:

• 400 هزارTEU کانتینر در سال.
• 3 میلیون تن فله در سال.
• 4 میلیون تن کالاهای عمومی در سال.
• 300 هزار نفر مسافر و حدود 75 هزار کامیون در سال.
• 120 هزار تن‌ پلی‌پروپیلن در سال.
• ظرفیت سالانه بندر 17 الی 18 میلیون تن خواهد بود.

جمهوری ترکمنستان دارای 4 بندر شامل بندر بین‌المللی ترکمنباشی، بندر رودخانه ترکمن‌آباد، بندرگاه آلاجا، بندرگاه خزر و بندرگاه اکرام. همراه با بندر قبلی، ظرفیت این بندر 25 تا 26 میلیون تن خواهد بود. همچنین این بندر دارای ساختمان کشتی‌سازی و تعمیر کشتی است. در سال 2017 از بندر آکتائو و به بنادر ترکیه تا 35000 تن از کالاهای عمومی حمل می‌شود. در سال 2018، حجم حمل‌ونقل سه برابرافزایش خواهد یافت. طول خط ساحلی این بندر 3.8 کیلومتر است.

*پژوهشگر و کارشناس بنادر و دریانوردی