فرونشست زمین، بمب ساعتی اصفهان

حدود سه سال پیش بنا بر آمارهای موجود اصفهان در رتبه دهم فرونشست کشور قرار داشت، اما پایش های جدید طی این مدت کوتاه، حکایت از وضیعت وخیم فروشست زمین در این استان دارد تا جایی که امروز اصفهان در رتبه نخست فرونشست کشور قرار گرفته است.

بنابر اعلام آمارهای رسمی در حال حاضر نرخ فرونشست زمین در برخی کلانشهرها از جمله اصفهان سه برابر شده و اکنون این بمب ساعتی به چالش بزرگ نصف جهان تبدیل شده است.

اما باید دید چرا آثار فرونشست زمین در اصفهان طی این مدت کوتاه بسیار نمود کرده تا جایی فرونشست زمین در این شهر را به بمب ساعتی تشبیه کرده اند و به نظر می رسد تعامل درستی بین محققان و مسئولان کشور برای مقابله با تشدید آثار فرونشست شکل نگرفته است. در این خصوص ایسنا در میزگردی با حضور حسین حجتی- مدیر دفتر منطقه ای مرکز تحقیقات راه، مسکن وشهرسازی اصفهان و رضا اسلامی- مدیرکل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی اصفهان، آخرین وضعیت فرونشست زمین در اصفهان را بررسی کرده که چرا در این مدت شرایط فرونشست زمین در این استان بحرانی تر شده است؟

حسین حجتی- مدیر دفتر منطقه ای مرکز تحقیقات راه، مسکن وشهرسازی اصفهان در این باره توضیح می دهد: در چند سال اخیر همواره تمام دشت های استان اصفهان را پایش کرده ایم. امروزه از مجموع ۳۵ دشت استان ۲۷ دشت ممنوعه و یا ممنوعه بحرانی هستند، اما با توجه به اینکه مسئولان کشوری شناخت درستی از اصفهان نداشتند بنابر آمارهای موجود اعلام می کردند که تنها ۲ درصد مساحت استان اصفهان درگیر فرونشست است، اما در سال ۹۸ در جلسه بحران وزارت راه وشهرسازی زمانی که تصاویر پایش های جدید از استان را منتشر کردیم، رفته رفته به وضعیت بحرانی فرونشست زمین در استان واقف شدند.

رضا اسلامی- مدیرکل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی اصفهان نیز با توضیح کاملتری، ادامه می دهد: سازمان زمین شناسی کشور حدود یک میلیون و ۶۴۸ هزار کیلومتر از مساحت کشور را از لحاظ فرونشست پایش می کند. در سال ۹۵ در اطلس ملی مدون فرونشست کل کشور، ۲۹۵۰ کیلومتر استان اصفهان درگیر فرونشست زمین شده بود و اصفهان در رتبه دهم فرونشست کشور قرار داشت، اما در سال ۹۷ در جلسه بحران راه و شهرسازی شرایط وخیم اصفهان تشریح شد و در ادامه آبان سال ۹۸ آقای شهبازی- مدیر کل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌ معدنی کشور را به اصفهان دعوت کردیم که بعد از بازدید از کاشان، قرار شد تا بر اطلس فرونشست دشت های استان کار و مطالعه شود و براساس آن برخی کارشناسان در دشت های کاشان، برخوار، دولت آباد و برخی در دشت مهیار برای مطالعه به صورت ویژه مستقر شدند و در نهایت با مدون شدن سه اطلس فرونشست از اصفهان در اسفند سال ۹۸، عمق فاجعه فرونشست زمین در استان اصفهان مشخص شد تا جایی که اکنون تمام استان اصفهان دچار بحران فرونشست زمین شده اند.

اما چرا تا پیش از این مطالعات عمق فاجعه فرونشست زمین در اصفهان مشخص نشده بود و آیا میزان مطالعات و بررسی ها کامل نبود؟

حجتی در این باره می گوید: تا پیش از این مطالعات رسمی و تدوین این سه اطلس یعنی در سال های ۹۵ و ۹۶، مسئولان کشور و استان اطلاعی از عمق فاجعه فرونشست زمین در اصفهان نداشتند، چراکه باوجود مطالعات پراکنده ای در استان، نتایج آنها را در کشور مطرح و منتشر نکرده بودیم و این عدم شناخت مسئولان موجب شده بود که آنها آمارهای اشتباهی از وضعیت فرونشست زمین در اصفهان ارائه دهند، اما بعد از بازدیدهای میدانی، مسئولان کشوری به عمق فاجعه فرونشست اصفهان پی بردند و امروز به گفته آنها، اصفهان رتبه نخست فرونشست زمین در کشور را دارد.

او تاکید می کند: اگر من پیش از این در اصفهان عنوان می کردم از ۳۵ دشت اصفهان ۲۷ دشت ممنوعه بحرانی و درگیر فرونشست است، شاید قابل باور نبود تا اینکه مسئولان کشور این آمار را اعلام کردند و بعد از بررسی های دوباره به وضعیت وخیم فرونشست زمین در اصفهان پی برده اند.

او همچنین به موقعیت اصفهان و تفاوت نقاط مختلف این استان به لحاظ جنس خاک و زمین اشاره می کند و می گوید: کلانشهر اصفهان نیز از لحاظ تمرکز جمعیتی شرایط خاصی دارد و صنایع بزرگی در آن متمرکز هستند، اما در مجموع عدم شناخت مسئولان ما موجب شد تا آمارهای اشتباهی از وضعیت فرونشست زمین در اصفهان ارائه دهند که بعد از مطالعات دقیق تر به این نتایج وحشتناک و اسفباری رسیدند.

مدیر دفتر منطقه ای مرکز تحقیقات راه، مسکن وشهرسازی اصفهان توضیح می دهد: در برداشت های اولیه و آنچه میانگین فرونشست اصفهان را اعلام می کرد، بحث سنجش از راه دور بود یعنی پردازش وضعیت زمین از طریق تصاویر ماهواره ای مطرح بود و در آن زمان آمارهای مختلفی از نرخ فرونشست زمین در اصفهان همچون ۱۲، ۱۶، ۱۹ سانتیمتر و ... اعلام می شد، اما امروز باید توجه داشت که نرخ فرونشست باید در یک بازه زمانی مشخص و اعلام شود؛ مثلا وقتی می گوییم متوسط نرخ فرونشست زمین در کلانشهر اصفهان ۱۶ سانتیمتر است این آمار در بازه زمانی سال گذشته است.

با این توصیف آیا نرخ فرونشست زمین در اصفهان در این بازه زمانی افزایش یافته و یا بعضا تثبیت شده است؟

حجتی در این باره می گوید: بررسی های دو ساله اخیر نشان داده که استان اصفهان بالاترین نرخ فرونشست در میان استان ‌های کشور را داشته است، به طوری که در دو سال اخیر از ۳۵ دشت موجود استان که ۹۱ درصد وسعت استان اصفهان را در برمی گیرند، ۲۷ دشت ممنوعه اعلام شدند و از بین آن‌ها ۱۰ دشت، ممنوعه فوق بحرانی است و علت این امر تمرکز استان اصفهان بر کشاورزی است. نرخ فرونشست زمین نسبت به نوع خاک، جنس رسوبات و ... متفاوت است، همچنین شرایط و نرخ فرونشست زمین در دشت نجف آباد با دشت مهیار، اصفهان –برخوار، گلپایگان و ... متفاوت است.

رضا اسلامی نیز با توضیح بیشتر این موضوع، می گوید: باید توجه داشت یک آبخوان زمانیکه از آن برداشت آب داریم، همانند یک اسفنج، خلل و فرج هایی دارد و آب از داخل اینها کشیده می شود و تا زمانی که این خلل و فرج ها در حال جمع شدن است ما نشست زمین داریم، اما در این شرایط آبخوان دیگر هیچ آبی ندارد و فضای بین خلل و فرج های آنقدر متراکم شده است. باید توجه داشت زمانیکه مرگ آبخوان اتفاق بیفتد، دیگر بارش ها هیچ تاثیری بر آبخوان ندارد، یعنی دیگر فضایی باقی نمانده تا آب در آن نفوذ و آبخوان تغذیه کند و به طور کلی در این زمان به هیچ عنوان نمی شود دوباره آبخوان را احیا کرد.

او توضیح می دهد: مثلا دشت مهیار از سال ۶۴ تا امروز فرونشست دارد و همچنان این پدیده در آن ادامه دارد چون جنس خاک های آن درشت دانه است، اما در شمال اصفهان که ذرات خاک دانه ریز است، زمانیکه آب بین ذرات خاک خالی شود این ذرات به یکدیگر می چسبند و فضای آن از بین می رود تاجاییکه یک سال نرخ فرونشست آن ۱۵ سانتیمتر، یک سال ۱۲ سانتیمتر، اما اگر سالی نرخ فرونشست آن به ۲ سانتیمتر برسد، به این معناست که آبخوان دیگر هیچ آبی ندارد و مرگ آبخوان اتفاق می افتد و این یک فاجعه است که در این شرایط چه باران ببارد و چه نبارد هیچ فرقی ندارد و اگر بارش هم داشته باشیم منجر به سیل و خسارت می شود.

امروز کلانشهر اصفهان چقدر به این فاجعه نزدیک است؟

مدیرکل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی اصفهان با اشاره به اینکه هنوز نرخ بررسی ها به طور دقیق مشخص نشده و تمام اعدادی که امروز بررسی می شود مربوط به تصاویر ماهواره ای سازمان نقشه برداری و یا سازمان زمین شناسی است، می گوید: مطابق  اعلام سازمان زمین شناسی طی بازه زمانی ۱۸ ماهه از سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ و براساس تصاویر رادار نرخ فرونشست زمین در منطقه رهنان اصفهان ۱۸.۵ سانتیمتر، حبیب آباد ۱۶ سانتیمتر، ورزشگاه نقش جهان ۱۲ سانتیمتر، خوراسگان ۱۷ سانتیمتر و ... است.

اسلامی تصریح می کند: امروز در دنیا با نرخ ۷ میلیمتر فرونشست زمین، شرایط بحرانی اعلام می شود، در حالیکه در ایران و اصفهان حرف از سانتیمتر می زنیم و ما در اصفهان حدود ۳۰ برابر بحران جهانی فرونشست زمین داریم.

حسین حجتی نیز با توضیح علمی این موضوع، می گوید: تصاویر سنجش از راه دور یک ابزار علمی است، اما آنچه برای ما مهم است اندازه گیری دقیق به وسیله GPS در دوره های مختلف زمانی است به گونه ای که به وسیله اطلاعاتی به دست آمده از GPS می توانیم جابجایی زمین را در عمق قائم بررسی کنیم، از سوی دیگر این اطلاعات جابجایی افقی زمین را نشان می دهند که اگر گسلی در اصفهان داشته باشیم به وسیله پردازش اطلاعات آن می توانیم برداشت های دقیقی داشته باشیم. البته سازمان نقشه برداری کشور هر ساله اطلس هایی را در کشور منتشر می کند که اطلاعات آن براساس تصاویر ماهواره ای است.

مطابق اطلاعات موجود در حال حاضر وضعیت استان اصفهان و نرخ فرونشست زمین در بخش های مختلف آن چقدر است؟

رضا اسلامی با اعلام آمار نرخ های فرونشست در استان اصفهان در دوره یک ساله بین سال ۹۸ تا ۹۹، می گوید: مطابق آخرین بررسی نرخ فرونشست زمین در این بازه زمانی در دشت کاشان در منطقه سن سن تا مشکات کاشان ۱۲ سانتیمتر، آران و بیدگل ۱۲ سانتیمتر، ابوزیدآباد، خالدآباد، بادرود ۱۴ سانتیمتر، اردستان، موغار، مهاباد، زواره ۱۲ سانتیمتر، دولت آباد و حبیب آباد ۱۶ سانتیمتر، منطقه رهنان اصفهان ۱۸.۵ سانتیمتر، شهرک شهید منتظری و محمودآباد ۱۲ سانتیمتر، ورزشگاه نقش جهان و اتوبان معلم ۱۲ سانتیمتر، خوراسگان و گورت ۱۷ سانتیمتر، نجف آباد مرکزی ۱۲ سانتیمتر، گلپایگان ۱۹.۵ سانتیمتر، دامنه ۱۰ سانتیمتر، چادگان ۳ سانتیمتر و دشت مهیار بین ۸ تا ۱۰ سانتیمتر است، همچنین هنوز نرخ دقیق فرونشست زمین در فرودگاه اصفهان استخراج نشده است.

با وجود بحرانی بودن وضعیت فرونشست زمین در کشور و اصفهان، چرا هنوز در این خصوص ردیف بودجه مشخصی تعریف نشده است؟

حسین حجتی در این باره با اشاره به اینکه طبق ماده ۶۰  قانون برنامه ششم توسعه، مدیریت بحران کشور متولی پیدا کرد و مطابق این قانون وظایف هر دستگاه مشخص شد، می گوید: با این وجود هنوز آیین نامه اجرایی این قانون نوشته نشده است. مطابق قانون مدیریت بحران، موضوع شناسایی گسل ها و حریم شهرهای بالای ۲۰۰ هزار نفر بر عهده مرکز تحقیقات راه و شهرسازی است، از سوی دیگر بحث فرونشست زمین در آن مطرح شد.

او اضافه می کند: براساس این قانون، مرکز تحقیقات راه و شهرسازی متولی بحث فرونشست زمین در کشور شد و اگرچه این قانون نوشته شده است، اما تاکنون اعتبار و بودجه ای برای اجرایی شدن آن دیده نشده، البته قرار شد با همکاری سازمان زمین شناسی و سازمان نقشه برداری کشور اطلس های فرونشست تهیه شود.

رضا اسلامی- مدیرکل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی اصفهان نیز در این باره می گوید: باید توجه داشت رسیدگی به هر موضوع و چالشی، کارشناس و متخصص خود را دارد. کار مخاطرات پیشتر توسط سازمان زمین شناسی انجام می شد که اگرچه کارشناس داشت، اما پول و اعتبار لازم را نداشت، در این شرایط سازمان نقشه برداری با توجه به داشتن GPS اعلام کرد که می تواند بر موضوع فرونشست زمین کار کند و آنها متولی این کار شدند، از سوی دیگر ثبت و اسناد کشور نیز امروز به دلیل تجهیز به GPS مدعی است که بر پدیده فرونشست زمین می تواند، کار کند، در این بین مسکن و شهرسازی نیز با لابی های خود مطالعات فرونشست زمین را در دست گرفت.

او ادامه می دهد: طی سال های گذشته فرونشست زمین متولی مشخصی در کشور نداشت، زمانی سازمان زمین شناسی زمانی متولی بررسی این پدیده بود که به دلیل نداشتن اعتبارات و بعضا کوتاهی، کار در این زمینه به درستی پیش نرفت، در حالیکه کارشناسان مربوط به بررسی این دسته از مخاطرات به دلیل داشتن تخصص لازم در سازمان زمین شناسی هستند.

اسلامی البته تاکید می کند: از سال ۹۸ در حوزه بررسی مطالعات فرونشست زمین مجموعه استان با یکدیگر تعامل و همکاری داشتند و این همدلی منجر به این شد تا رتبه واقعی فرونشست زمین در اصفهان در کشور مشخص شود. در این مدت مجموعه استان ۵۵ میلیون تومان اعتبار و سازمان زمین شناسی اصفهان ۳۷۵ میلیون تومان برای بررسی وضعیت فرونشست زمین هزینه کرده است، همچنین سازمان زمین شناسی اصفهان طی ۳۷۰ روز کار کارشناسی، بازدید صحرایی تاکنون توانسته اطلس دشت های کاشان، بادرود، ابوزیدآباد، اردستان، شهراب، برخوار، دولت آباد، مهیار شمالی و گلپایگان را تهیه کند.

حجتی نیز در این خصوص تصریح می کند: بسیاری از اقدامات، نیاز به اعتبار نیاز ندارد، بلکه نیازمند همدلی است و اگر از ابتدا تمام بخش ها برای بررسی فرونشست زمین در اصفهان نگاه تعاملی داشتند، امروز دچار مشکل نبودیم.

اگرچه اصفهان در اطلس لرزه خیزی جزو شهرهایی با ریسک پذیری پایین است، اما چرا فرونشست زمین مخاطرات این استان را چندین برابر از هر زمین لرزه ای کرده است؟

رضا اسلامی با توضیح اینکه چرا اصفهان به عنوان قطب صنعت کشور فربه و چاق شده است، می گوید: در اطلس رلزه خیزی ایران، اصفهان جزو شهرهای سفید و با ریسک پذیری کمتر است، به نوعی در این اطلس اصفهان و اراک در برابر زلزله امن تر هستند، بنابراین به دلیل این خصلت و جنس خاک این شهر در برابر خطر زلزله، تمام واحدهای بزرگ صنعتی همچون فولاد، ذوب آهن و پالایشگاه، تاسیسات هسته ای و ... در اصفهان متمرکز شده اند، چراکه به لحاظ زمین شناسی اصفهان نسبت به بقیه مناطق ایران ایمن تر است.

مدیرکل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی اصفهان ادامه می دهد: تا به امروز در اصفهان به غیر از کاشان که تحت تاثیر گسل قم – زفره است، زلزله های وحشتناکی نداشته ایم، اما با تمرکز جمعیت و صنعت و بارگذاری زیاد این نقطه امن را به نقطه ای مخاطره پذیر تبدیل کرده ایم تاجایی که امروز اصفهان با کرمانشاه، کرمان و میناب هیچ فرقی ندارد و فرونشست زمین جای جای اصفهان از شمال به جنوب و از غرب به شرق آن را تضعیف کرده و فرونشست زمین در حال بلعیدن اصفهان است.

او با یادآوری زلزله ۴.۵ ریشتری اصفهان در عمق ۵ کیلومتر زمین در اردیبهشت سال ۹۲، می گوید: اگرچه اصفهانی ها آن زلزله را احساس کردند، اما آن زلزله تخریب نداشت، اما اگر همان زلزله با همان مقیاس و ریشتر و همان مدت زمان، دوباره در اصفهان رخ دهد، نه تنها کشته خواهد داشت، بلکه ویرانی بسیاری وحشتناکی در انتظار اصفهان است، چراکه زمین اصفهان امروز به دلیل فرونشست سست شده است.

او تاکید می کند: امروز ترک های فرونشست زمین و آثار آن در نزدیکی سازه های حیاتی استان اصفهان همچون فرودگاه، ورزشگاه نقش جهان، پست های برق، راه آهن و ... نمایان است.

اسلامی با تاکید بر اینکه خطرناک ترین گسل در شمال اصفهان در منطقه حبیب آباد است، اضافه کرد: در حال حاضر ترک های فرونشست زمین در منطقه کمشچه در کنار دکل اصلی برق و در محدوده کنارگذر شرق اصفهان دیده می شود، از سوی دیگر شکاف های فرونشست زمین تا شهر حبیب آباد، حدود یک کیلومتر فاصله دارد.