چه شهری امن است؟

در بررسی علل پیدایش شهر و اینکه چرا اجتماعات بشری در محیطی همچون شهر گردهم آمدند، نظرات مختلفی ارائه شده است که یکی از آنها، مسئله امنیت و ابعاد ایمنی را در پیدایش شهر مؤثر می داند؛ حال با گذر قرن ها از پیدایش نخستین اجتماعات شهری، شهرها در نتیجه رشد و گسترده کالبدی و جمعیتی خود درگیر مسائل جدیدی در چارچوب ابعاد مختلف زندگی شهروندان هستند که در این میان امنیت شهری، یکی از مسائل مهم در مباحث و اصطلاحات و ساماندهی شهری است.

نیاز به امنیت در شهرها، بازتاب های فضایی و کالبدی را به عنوان یک اصل مهم و حیاتی به همراه داشته است، بنابراین برقراری امنیت در ساختار شهری و برخورداری شهروندان از احساس امنیت، اهمیت فزاینده ای دارد. نظم و امنیت از نیازهای اولیه و حیاتی مهم شهروندان در شهر است، در واقع اساس زندگی شهری بر این دو محور قرار دارد، این در حالی است که بعضی از فضاهای شهری زمینه را برای برهم خوردن نظم و امنیت فراهم می کند.

با توجه به اینکه فضا و جرم رابطه ای نزدیکی با یکدیگر دارد، شناخت این فضاها و تأثیر آن در کاهش امنیت و بر هم خوردن نظام شهری از نکات بسیار مهمی است که طراحان و برنامه ریزان شهری در مدیریت شهرها باید به آنها توجه ویژه ای داشته اند.

شهر امن چه مزایایی برای شهروندان دارد؟

فریاد پرهیز، کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری می گوید: در یک فضای امن و راحت، شهروندان تمایل دارند که یکدیگر را ببینند، چنین فضایی قابلیت اجتماعی شدن دارد و اتصالات به پیرامون یا دسترسی های آن فضا راحت تر خواهد بود و مکان خوبی برای انجام بعضی فعالیت ها می شود و با جذابیت خود در اذهان عموم مردم ماندگار می ماند.

وی با بیان اینکه به طور کلی یکی از نشانه های اصلی یک فضای امن شهری، رونق و حیات جاری در آن است، ادامه می دهد: حتی اداره های مربوط به تأمین امنیت همچون پلیس نیز تأیید کرده اند که تأمین امنیت یک مکان پررونق برای آنها بسیار راحت تر از یک مکان خالی از همان نوع است.

این کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری با اشاره به ویژگی های پروژه فضای امن، که در سال ۲۰۰۲ مطرح شده است، خاطرنشان می کند: بهره وری، قابلیت دسترسی و ارتباط، راحت بودن و احساس آرامش و داشتن روابط اجتماعی از جمله این ویژگی ها است.

وی با اشاره به بهره وری در حوزه فضای امن، تاکید کرد: شهروندان انتظار دارند از شرایط محیطی و امکانات یک فضا برای فعالیت های خود استفاده کنند؛ اگر شهروندان در فضای اجتماعی، امنیت لازم را برای فعالیت های خود احساس نکنند، از حضور در فضاهای اجتماعی امتناع می ورزند.

پرهیز با بیان اینکه یکی از معیارهای ارزیابی محیط امن، قابلیت دسترسی به امکانات در آن است، می گوید: در زمینه راحت بودن و احساس آرامش نیز، شهروندان باید تصور ذهنی خوشایندی از محیط داشته باشند.

وی اضافه می کند: شهروندان باید در روابط اجتماعی خود با دیگران در یک فضا احساس امنیت کنند و بتوانند در شبکه تعاملی فعال شوند؛ در این میان شهرها اثرات بسیاری بر محیط و ساکنان خود در زمان فعلی و بر نسل های آینده می گذارند.

این کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری با بیان اینکه شهرنشینی، طیف وسیعی از تهدیدات جدید برای بهداشت عمومی، امنیت و رفاه را ایجاد کرده است، ادامه می دهد: گسترش سریع و برنامه ریزی نشده شهرها به ازدحام بیش از حد، آلودگی، فقر، بیماری و جرم منجر شده است و شهرهای امروزی با رشد روزافزون، تمرکز جمعیت شهری و پراکنده رویی به سمت مناطق جغرافیایی گسترده تر و رشد سریع کلان شهر ها مواجه شده است.

وی اضافه می کند: امروزه اجرای مفهوم امنیت عمومی در شهرها به یکی از مهم ترین دستور کارهای کشورهای در حال توسعه تبدیل شده است و بدون توجه به جنبه های امنیت، زندگی در یک منطقه شهری برای رفاه شهروندان سخت خواهد بود؛ شهری که از تمام تهدیدهای فیزیکی، نابسامانی های اجتماعی و اختلالات روانی فارغ باشد، در برابر عوامل تهدیدکننده رفاه جامعه، محافظت شده است و به ایجاد یک محیط مرفه، امن و راحت کمک خواهد کرد.

پرهیز تاکید می کند: در سده بیستم، فرایند شهرنشینی بیشتر به عنوان رشد برنامه ریزی نشده، غیرنظام مند و قارچ ‎گونه بدون مدیریت اصولی و هدفمند مقامات محلی دیده شده است.

وی با بیان اینکه شهرهای امن، نقطه مقابل شهرهای ناامن تلقی می شود، تصریح می کند: شهرهای ناامن به دلیل نورپردازی ضعیف، خیابان های تاریک، سیستم های عمومی و حمل ونقلی خطرناک و نیروهای پلیس ناکافی، خطرات زیادی برای ساکنان (به ویژه فقرا) به همراه دارد، از این رو همواره در معرض تهاجم های ناگهانی و ترس از جرم و جنایت قرار دارد.

چه عواملی در ایجاد فضاهای امن مؤثر است؟

وحید مهدویان، معاون شهرسازی و معماری شهردار اصفهان در تعریف شهر امن می گوید: شهر امن شهری است که بر حذف خشونت های جنسیت محور تاکید می کند و در همان حال که به طور همزمان فرصت های یکسانی را برای مردان و زنان در تمام جنبه های زندگی سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی فراهم می سازد؛ این شهرها تنها به شهرهایی اطلاق می شود که شهروندان می توانند در صلح و آرامش نسبی، احترام و رفاه بدون تهدید از جرم و جنایت و قربانی با یکدیگر زندگی می کنند.

وی با بیان اینکه نیاز به امنیت، همواره از بنیادی ترین نیازهای انسان در جامعه بشری به شمار می رود، می گوید: مبحث امنیت از نظر روان شناسی به ویژه در بهداشت روانی و در آسیب شناسی روانی اهمیت بسیار دارد و آرامش، رشد، شکوفایی انسان، بروز استعدادها، خلاقیت ها و نیل به تمام کمالات انسانی در سایه امنیت به دست می آید.

معاون شهرسازی و معماری شهردار اصفهان با بیان اینکه امروزه امنیت از شاخصه های کیفی زندگی در شهرها است و آسیب های اجتماعی از مهم ترین پیامدهای مختلف امنیت به شمار می رود، خاطرنشان می کند: از آنجا که فضاهای شهری امروزی، مولفه ای برای وقوع ناهنجاری های شهری و در نتیجه نبود امنیت در شهر است، بررسی جنبه های کیفی و کمی امنیت، از لحاظ کالبدی و اجتماعی در هر یک از فضاهای شهری امری ضروری است.

وی ادامه می دهد: ناامنی پدیده ای همانند فقر است و می توان گفت که فقر مقدمه دیگر پدیده های آسیب شناختی از جمله ناامنی و خشونت شهری است؛ فضای شهری ایمن و امن شامل تمام جنبه های ایمنی (در برابر آتش سوزی، آلودگی های زیست محیطی، تصادفات و دیگر عناصر طبیعی غیرمنتظره) و امنیت (جرم و بزهکاری علیه افراد و دارایی آنها) است، بنابراین فصل مشترک بین این زمینه ها به عنوان مکان شهری امن شناخته می شود.

مهدویان با بیان اینکه مفهوم فضای قابل دفاع نخستین بار از حوالی دهه شصت میلادی وارد حوزه شهرسازی شد، می گوید: این مفهوم به این معنا است که امنیت شهری زمانی ایجاد می شود که بتوانیم ابزارهای لازم را برای ساختن فضای قابل دفاع فراهم کنیم؛ فضایی که شهروندان در آن احساس امنیت، آرامش و رضایت خاطر کنند.

وی اضافه می کند: اطمینان خاطر شهروندان ناشی از هراس نداشتن آنها چه عینی و چه ذهنی از هر نوع تهدید و خطر علیه عوامل مختلف سازنده شهر از جمله فضاهای شهری، مجتمع های مسکونی، تأسیسات و فضاهای سبز عمومی که احساس ناامنی را در شهروندان به وجود می آورد، بخشی از شهر امن است.

معاون شهرسازی و معماری شهردار اصفهان با بیان اینکه فضاهای قابل دفاع در نحوه شکل گیری بافت سنتی ایران مؤثر بوده و موجب شکل گیری شهرهای قابل دفاع و امنی شده است که با مسئولیت جمعی مراقبت می شده است، تصریح می کند: مسئولیت پذیری مؤثر ساکنان در پایش محیط زندگی خود، نتیجه عواملی است که فضای قابل دفاع را خلق می کند و موجب احساس نظارت جمعی در ساکنان شده است.

وی می افزاید: ارتباط دوسویه «محیط رفتار» باعث شده است تا عوامل مؤثر برای دخالت در محیط، به گونه ای که بر رفتارهای اجتماعی و فردی اثری مطلوب بگذارد، مورد توجه قرار گیرد.

مهدویان اضافه می کند: «نیومن»، از نظریه پردازان حوزه شهرسازی برای ایجاد فضای قابل دفاع وجود چهار عامل را ضروری می داند که از جمله آنها نظام ارباب-رعیتی و ایجاد حکومت مستقل ناحیه ای است، به آن معنا که خانه هر فردی مقدس است؛ عامل سوم نظارت طبیعی است به طوری که پیوستگی بین خصوصیات فیزیکی فضا و توانایی ساکنان برای مشاهده آنچه اتفاق می افتد و عامل چهارم مجسم کردن یا پندار به معنی قابلیت طراحی فیزیکی برای بیان احساس امنیت و قلمرو است.

وی تاکید می کند: شهر امن، عادلانه و مرفه باید مجموعه ای از ویژگی ها را پوشش دهد، ایمن و سالم باشد و در برابر فجایع و رویدادهای محیطی و اجتماعی قابلیت تاب آوری بالایی داشته باشد، از نظر فضاهای سبز و عمومی در سطح قابل قبولی باشد، از لحاظ زیرساخت ها، مهارت های انسانی و استانداردهای زندگی سرزنده، دربرگیرنده یا فراگیر باشد و برنامه های توسعه و برنامه ریزی شهری تمام گروه ها و اقشار را پوشش دهد.