اجرای کالابرگ الکترونیک با ۶۵ همت اعتبار

دولت در آستانه ماه مباک رمضان و عید نوروز قصد دارد در دو مرحله طرح کالابرگ الکترونیک را با پیش بینی ۶۵ هزار میلیارد تومان اجرایی کند: طرحی که تا اردیبهشت امسال و در قالب طرح فجرانه ۴۲.۳ همت هزینه برای دولت به دنبال داشته است.

به گزارش تین نیوز به نقل از ایرنا، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی به تازگی از برنامه حمایتی دولت در آستانه ماه مبارک رمضان و نوروز بویژه برای دهک های کم درآمد سخن گفته که تا ۱۰ اسفند ماه مرحله نخست آن اجرایی می شود.

به گفته احمد میدری، در این طرح کالابرگ الکترونیک به سه دهک اول جامعه به میزان ۵۰۰ هزار تومان و برای بقیه دهک ها یعنی دهک های ۳ تا ۷ به مبلغ ۳۵۰ هزار تومان به ازای هر فرد اختصاص می یابد و پیش بینی شده این کالابرگ به ۷۰ درصد جامعه تعلق گیرد و ۱۱ قلم کالای اساسی را در بر گیرد.

آنگونه که وزیر تعاون اعلام کرده، این طرح در دو مرحله یکی پیش از ماه مبارک رمضان و دیگری در آستانه نوروز اجرا می شود و ۶۵ هزار میلیارد تومان برای آن اعتبار در نظر گرفته شده است.

البته باید گفت که حمایت دولت ها از معیشت خانوارها محدود به ایران نیست و در سایر کشورها و حتی در کشورهای توسعه یافته و اقتصادهای پیشرو نیز شیوه های متنوعی از حمایت غذایی و معیشتی دولت ها از خانوارها دیده می شود.

چهار دهه تلاش برای ترمیم سبد معیشت خانوار

سیستم حمایت معیشتی دولت از شهروندان به سال های دور یعنی دهه ۶۰ و دوران جنگ تحمیلی باز می گشت که خانوارها با پدیده کوپن روبرو بودند: این سیستم با ورود به دهه ۷۰ کم کم برچیده شد و به طور کامل از نظام اقتصادی کشور برداشته شد: اگرچه بعدها قانون هدفمندی یارانه ها شکل دیگری از حمایت معیشتی را به بودجه دولت وارد کرد اما به مرور و به دلیل افزایش نرخ تورم و تثبیت نرخ یارانه، این کار نیز کارکرد و اثرگذاری خود را در سبد معیشت خانوار از دست داد.

از اواخر دهه نود و با تشدید تحریم های آمریکا علیه نظام بانکی و صادراتی ایران، شرایط برای حمایت از خانوارها در برابر نوسان قیمتی کالاهای مرتبط با سفره مردم نیز دستخوش تغییر شد. در آن زمان و به منظور حفظ قدرت خرید خانوار در خرید کالای اساسی، دولت تلاش کرد با تخصیص نرخ ارز ترجیحی ارز با قیمتی پایینتر از سطح قیمت بازار برای واردات این دسته از کالاها یا مواد اولیه برای تولید آنها، شدت تورم این گروه از کالاها را برای خانوار کاهش دهد.

با این اقدام بخشی از درآمدهای ارزی دولت به شکل یارانه برای کالاهای اساسی به واردات اختصاص پیدا می کرد. با این حال انتقادات بسیاری از سوی برخی کارشناسان و سیاست گذاران بر این شیوه حمایت از خانوار مطرح بود چراکه معتقد بودند درجه اصابت یارانه غیرمستقیم به ذی نفع نهایی یعنی خانوار مصرف کننده کالاهای اساسی قابل قبول نبوده و این شیوه باعث می شود سهم قابل توجهی از منابع ارز ترجیحی تخصیص یافته به کالاهای اساسی نصیب واردکنندگان و یا واسطه گران شود و از سوی دیگر یارانه ارزی به واردات در تقابل با رویکرد حمایت از تولید داخل ارزیابی می شد.

بازگشت کالابرگ الکترونیک

در سال ۱۴۰۱ یکی از اولویت های اجرای اصلاحات اقتصادی دولت، اصلاح روش پرداخت ارز ترجیحی به کالای اساسی و تغییر شیوه حمایت خانوار از شکل غیرمستقیم به مستقیم بود. در این سیاست یارانه نقدی به خانوار، جایگزین تخصیص ارز ترجیحی به کالای اساسی شد که افزون بر یارانه ای بود که به صورت نقدی پیش از این یک مرحله سال ۱۳۸۹ و یک بار در سال ۱۳۹۸ پرداخت می شد. تغییر شیوه حمایت از خانوار در سال ۱۴۰۱ باعث متورم شدن اعتبارات تبصره هدفمندی یارانه ها در لایحه بودجه سال ۱۴۰۱ و قوانین بودجه سنواتی شد که قرار بود زیان رفاهی خانوار را از طریق یارانه نقدی جبران کند.

در این شرایط برخی کارشناسان اقتصادی بر این باور بودند فشار معیشتی خانوار از طریق افزایش تورم ناشی از عدم تخصیص ارز ترجیحی به کالای اساسی می تواند سبب تشدید فقر و نابرابری شود و با توجه به اثرپذیری مستقیم کالاهای خوراکی از تورم، این نگرانی وجود داشت که توزیع یارانه به شکل نقدی نمی تواند در بهبود رفاه خانوار کمک کند و چون عدد یارانه نقدی ثابت است، به مرور زمان بار دیگر قدرت خرید مردم کاهش می یابد و اثر یارانه از بین می رود.

در آن زمان بحث جایگزینی یارانه نقدی با یارانه شبه نقدی یا همان کالابرگ الکترونیک مطرح شد و در قانون بودجه سال ۱۴۰۱ به تصویب رسید اما اجرای آن نزدیک یک سال انجامید زیرا دولت معتقد بود برای این کار باید زیرساخت های فناوری اطلاعاتی خاصی فراهم شود.

از اواخر سال ۱۴۰۱ دولت وقت تصمیم گرفت یارانه نقدی را به صورت اختیاری به شکل کالابرگ الکترونیکی پرداخت کند و در ادامه برای تشویق گروه های پایین درآمدی، مشوق هایی نیز در نظر گرفته شود: یارانه تشویقی کالابرگ الکترونیک ابتدا افراد سه دهک پایین درآمدی و مددجویان نهادهای حمایتی را پوشش می داد، اما رفته رفته جامعه هدف گسترش یافت و تا پایان سال ۱۴۰۲ هفت دهک درآمدی تحت پوشش قرار گرفتند.

طرح کالابرگ الکترونیک از دی ماه سال ۱۴۰۱ آغاز شد و تا اردیبهشت ماه سال ۱۴۰۳ ادامه داشت: در این طرح ۱۱ قلم کالای خوراکی به همراه مقدار هر یک که از نظر وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی کالای اساسی تلقی می شد، تعیین شد تا از طریق طرح کالابرگ الکترونیک به دست مصرف کنندگان برسد.

این طرح در ابتدا تنها تبدیل یارانه نقدی به یارانه کالابرگ برای خانوارهای یارانه بگیر بود اما پس از چهار ماه با اعطای یارانه تشویقی، سه دهک درآمدی را هدف قرار داده و به مرور با افزایش تعداد مشمولان و افزایش میزان یارانه تشویقی، تعداد مشارکت کننده ها نیز افزایش یافت.

در پایان سال ۱۴۰۲ نیز دولت با اجرای طرح فجرانه ضمن افزایش مبلغ یارانه تشویقی، شرایط استفاده از طرح را نیز آسانتر کرد که درنتیجه این عمل میزان مشارکت تقریباً به ۱۰۰ درصد مشمولان رسید.

سه میلیون خانوار مشمول کالابرگ الکترونیک

میزان همکاری فروشگاهها با طرح کالابرگ الکترونیک در طول زمان اجرا متفاوت بوده به طوری که قبل از شهریور سال ۱۴۰۲ حدود ۶۵ هزار فروشگاه به طرح متصل بودند و از بعد شهریور تا پایان دی ماه همان سال حدود ۱۰۰ هزار فروشگاه و با اجرای طرح فجرانه حدود ۲۰۰ هزار فروشگاه با طرح همکاری می کردند.

از ۲۰۰ هزار فروشگاهی که در این طرح مشارکت داشتند حدود ۸۰ درصد خریدها از فروشگاههای خُرد بوده و ۲۰ درصد از فروشگاههای زنجیره ای انجام شده است. همکاری فروشگاهها در طرح یک منفعت دوسویه داشت، از طرفی دسترسی مردم برای مشارکت در طرح آسان تر می شد و از طرفی دیگر فروشگاهها با افزایش تعداد مشتری منتفع می شدند.

با شروع طرح، در انتهای سال ۱۴۰۱ کل خانوارهای یارانه بگیر به میزان یارانه نقدی دریافتی، تحت پوشش طرح کالابرگ قرار گرفتند. خانوارها اختیار داشتند که پیش از زمان دریافت یارانه نقدی ماهیانه، سبد کالای طرح کالابرگ را بدون هیچگونه یارانه تشویقی از فروشگاههای مشخص شده خریداری کنند.

در ادامه با آغاز سال ۱۴۰۲ طرح تغییر شکل اساسی داد. در مدل جدید سه دهک پایین درآمدی و مددجویان تحت پوشش نهادهای حمایتی مشمول طرح کالابرگ الکترونیکی قرار گرفتند و برای ترغیب افراد برای مشارکت در طرح، مبلغ ۸۰ هزار تومان اعتبار یارانه تشویقی جهت خرید کالای اساسی علاوه بر یارانه اصلی در نظر گرفته شد. این مرحله به منظور جبران افزایش تورمی قیمت کالای اساسی برای گروه های کم درآمد جامعه به اجرا درآمد و تا نیمه مرداد سال ۱۴۰۲ ادامه یافت.

در مرحله بعد یارانه تشویقی برای مشمولین سه دهک پایین درآمدی به ۱۲۰ هزار تومان افزایش یافت. به مرور در انتهای شهریورماه سال ۱۴۰۲ جامعه هدف از سه دهک به پنج دهک اول درآمدی افزایش یافت و در نهایت از اواخر مهرماه همان سال به هفت دهک درآمدی رسید.

در حقیقت از مهرماه سال ۱۴۰۲ حدود ۶۰ میلیون نفر مشمول استفاده از طرح کالابرگ الکترونیک بودند. تا قبل از شهریور سال ۱۴۰۲ که جامعه هدف به سه دهک پایین درآمدی محدود شده بود، حدود یک میلیون خانوار در طرح مشارکت می کردند، اما بعد از شهریور ۱۴۰۲ و با گسترده شدن دایره شمول طرح در دو مرحله ۱ تا دهک هفت، حدود سه میلیون خانوار در طرح مشارکت داشتند.

اجرای طرح فجرانه

مرحله اول طرح فجرانه از اواخر بهمن ماه سال ۱۴۰۲ به اجرا درآمد که صورت دیگری از طرح کالابرگ الکترونیک بود: در این طرح قیمت سبد مبنای طرح کالابرگ الکترونیک برای سال پایه ۱۴۰۱ محاسبه شده و تفاوت آن با قیمت همان سبد در سال ۱۴۰۲ به عنوان یارانه تشویقی به گروههای مشمول هفت دهک اول درآمدی پرداخت می شد.

مجموع هزینه خرید سبد مبنا در سال ۱۴۰۱ حدود ۵۲۳ هزار تومان بود، اما هزینه خرید همان سبد به علت تورم در سال ۱۴۰۲ افزایش یافته و به حدود ۷۴۳ هزار تومان رسیده است که تفاضل آن با قیمت سال گذشته حدود ۲۲۰ هزار تومان بوده که معادل یارانه تشویقی در نظر گرفته شده در طرح فجرانه است.

به بیان دیگر، افراد هرکدام از کالاهای مشخص شده در بازه قیمتی جدول را انتخاب می کردند، مابه التفاوت ناشی از تورم در سال جدید را دولت به عنوان یارانه تشویقی تا سقف ۲۲۰ هزار پرداخت می کرد در نتیجه در صورتی که فرد مثال از برنجی با برندی که قیمت آن بیشتر از رقم تعیین شده است، مصرف کند، یارانه تشویقی تا سقف ۳۰ هزار تومان تفاوت ۱۱۰ هزار تومان و ۸۰ هزار تومان در دو سال ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ پرداخت شده و بقیه مبلغ را فرد باید خود پرداخت می کرد.

طرح فجرانه از ۱۸ بهمن ماه سال ۱۴۰۲ آغاز شد و به دلیل آنکه جذابیت مالی بیشتری نسبت به مدل قبلی کالابرگ برای مصرف کنندگان داشت، میزان مشارکت در طرح کالابرگ را افزایش داد. بر اساس داده های شرکت فارا حدود ۱۷ میلیون سرپرست خانوار در مرحله اول فجرانه شرکت کردند.

طرح کالابرگ را می توان به لحاظ تغییرات در دایره شمول و میزان یارانه تشویقی به سه دوره تقسیم کرد:

مرحله اول قبل از شهریورماه سال ۱۴۰۲ که مشمولان محدود به سه دهک پایین درآمدی و مددجویان نهادهای حمایتی شده بودند.

مرحله دوم در شهریور و مهرماه سال ۱۴۰۲ که دایره مشمولان طرح به ترتیب به پنج و سپس در مهرماه به هفت دهک افزایش یافت: ضمن اینکه یارانه تشویقی پیش از این به رقم ۱۲۰ هزار تومان رسیده بود که این مرحله تا نیمه سال ۱۴۰۲ ادامه یافت.

مرحله سوم طرح با عنوان طرح فجرانه از نیمه بهمن ماه سال ۱۴۰۲ آغاز شد که ضمن افزایش یارانه تشویقی به ۲۲۰ هزار تومان شرایط استفاده از طرح را تسهیل کرده بود.

کالابرگ برای دولت چقدر هزینه داشت؟

بر اساس گزارشی که مرکز پژوهشهای مجلس به تازگی منتشر کرده است، طرح کالابرگ تا قبل از شهریور سال ۱۴۰۲ که جامعه هدف محدود و میزان یارانه تشویقی نیز کمتر بوده، با توجه به استقبال اندک جامعه هدف، حدود یک هزار میلیارد تومان هزینه داشته است.

با افزایش جامعه هدف به پنج و سپس هفت دهک تا بهمن ماه پارسال، سازمان هدفمندی یارانه ها حدود ۹ هزار میلیارد تومان به حساب شرکت فارا مجری طرح پرداخت کرده، اما با افزایش یارانه تشویقی از بهمن ماه ۱۴۰۲ در قالب طرح فجرانه، برای چهار ماه پایانی اجرای طرح حدود ۳۲ هزار میلیارد تومان پرداخت شده است.

با شروع طرح فجرانه به دلیل افزایش یارانه تشویقی و افزایش استقبال جامعه هدف، میزان اعتبار مورد نیاز افزایش قابل توجهی داشت و طبیعی بود که دولت با وجود محدودیتهای مالی، امکان تأمین به موقع منابع مالی مورد نیاز را نداشته باشد.

طرح فجرانه در اردیبهشت سال ۱۴۰۳ متوقف شد اما برخی از مطالبات فروشگاهها که پرداخت نشده بود در شش ماهه اول سال ۱۴۰۳ از طریق سازمان هدفمندی یارانه ها به حساب شرکت فارا نزد بانک رفاه کارگران پرداخت شده است.

در مجموع طرح کالابرگ الکترونیک ۴۲.۳ هزار میلیارد تومان منابع مالی دریافت کرده که حدود ۷۶ درصد آن بابت اجرای طرح فجرانه برای تقریباً نیمه بهمن ۱۴۰۲ به بعد است.

در حقیقت برخی از مطالبات فروشگاهها تا حدود مرداد و شهریور سال ۱۴۰۳ معوق مانده بود و دولت با تأخیر مطالبات آنها را پرداخت کرد. آنچه مشخص است دولت بودجه قابل توجهی را برای اجرای طرح کالابرگ الکترونیک هزینه کرده است.