شرط تردد تراموا در خیابان‌های تهران
سوار شدن مردم به قطاری که از خیابان‌های شهر عبور کند و علاوه بر حمل‌ونقل، کاربری گردشگری نیز داشته باشد، امری متداول در سراسر دنیاست.
سوار شدن مردم به قطاری که از خیابان‌های شهر عبور کند و علاوه بر حمل‌ونقل، کاربری گردشگری نیز داشته باشد، امری متداول در سراسر دنیاست.
تراموا سامانه‌ای شناخته‌شده و پرطرفدار در حمل‌ونقل درون‌شهری دنیاست که از قدیم رایج بوده و با گذر زمان، نه‌تنها منسوخ نشده بلکه برای حفظ و توسعه آن، تلاش نیز شده است، به‌طوری‌که پژوهش‌ها نشان می‌دهد تا سال ۱۳۹۹ ( ۲۰۲۰ میلادی) در ۲۰ شهر پیشرفته دنیا، بیشترین سرمایه‌گذاری برای توسعه حمل‌ونقل درون‌شهری روی این شیوه است.
در ایران توسعه حمل‌ونقل درون‌شهری ریلی تاکنون فقط متمرکز بر مترو بوده و برای راه‌اندازی تراموا برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری نشده است؛ با این وجود، در چند سال گذشته و با توجه به تجربه کشورهای پیشرفته، گمانه‌زنی‌هایی در زمینه راه‌اندازی این سامانه در ایران آغاز شده به‌طوری که هم در دوره مدیریت شهری پیشین و هم مدیریت جدید شهری تهران، نگاه مسئولان به این شیوه حمل‌ونقل مثبت شده و به نظر می‌رسد موافقان راه‌اندازی آن، بیشتر از مخالفان است.
کارشناسان با تاکید بر اینکه برخی مناطق تهران برای راه‌اندازی تراموا مناسب‌تر هستند، پیشنهادهایی برای توسعه موفق این شیوه حمل‌ونقل در پایتخت دارند.
به گزارش «گسترش‌تجارت» علاوه بر مترو که بیش از ۲۰سال است گاهی زیر زمین و گاهی روی زمین پایتخت در حال فعالیت است، حرکت قطار شهری تهران پیشینه بلندی دارد. بیش از ۱۳۰ سال پیش «ماشین دودی» در تهران به حرکت درآمد تا برای نخستین بار پای تراموا به کشورمان باز شود. این شیوه حمل‌ونقل ریلی اگرچه در گذر زمان می‌توانست با توسعه و تکامل، تهران را از سامانه تراموای پیشرفته‌ای برخوردار کند، اما خیلی زود مغلوب فرهنگ خودروسواری و منسوخ شد. با این حال مزیت‌های سامانه‌های ریلی موجب می‌شود هرچند وقت یک بار، مسئولان متوجه مزیت‌هایی شوند که تراموا می‌تواند برای دست‌کم برخی نقاط تهران داشته باشد و به همین دلیل بر لزوم راه‌اندازی تراموا تاکید می‌کنند.
در چند سال گذشته پیشنهاد راه‌اندازی تراموا در برخی نقاط تهران بارها هم از سوی مسئولان شهرداری و هم برخی مسئولان وزارت راه و شهرسازی ارائه‌شده و حالا با تغییر مدیریت شهری تهران و روی کار آمدن تفکر جدید، بار دیگر مسئولان از لزوم راه‌اندازی این شیوه حمل‌ونقل ریلی در تهران سخن به میان آورده‌اند.
محسن پورسیدآقایی، معاون جدید حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران در چند روز گذشته با تاکید بر اینکه تراموا یکی از راه‌های کاهش ترافیک و گسترش حمل‌ونقل عمومی است، از غریبگی تهران با این مقوله انتقاد و تاکید کرد: یکی از برنامه‌های مدیریت شهری در دوره جدید راه‌اندازی خط تراموا در تهران است.
بایدها و نبایدهای تراموا
اگرچه پورسیدآقایی فقط به گفتن همین جمله اکتفا کرده و توضیح بیشتری درباره اینکه آیا طرح عملی برای راه‌اندازی تراموا در تهران دارد یا خیر نداده است، اما با توجه به نگاه مثبت او به این مسئله، اگر فرض کنیم راه‌اندازی تراموا در تهران قطعی است، جا دارد این پرسش را مطرح کنیم که تهران چقدر زیرساخت‌های شهری و فنی لازم را برای راه‌اندازی این شیوه حمل‌ونقل ریلی دارد.
نصیر نخعی، کارشناس زیرساخت‌های شهری و مترو در پاسخ به این پرسش «گسترش‌تجارت» گفت: در زمینه اجرای تراموا باید به چند مسئله توجه داشت که برخی از آنها با سامانه ریلی انتخاب شده و شیوه پیاده‌سازی آن مرتبط است. به‌عنوان نمونه وقتی سامانه تراموا یا قطار سبک شهری به صورت متداخل با ترافیک سواره یا همراه با عابر پیاده و خودرو طراحی شود، الزامات خاص خود را می‌طلبد، اما اگر همین سامانه در مسیر اختصاصی اجرا شود، ملزومات دیگری نیاز دارد.
نخعی ادامه داد: طبیعی است حرکت یک سامانه متحرک در تداخل با محل عبور سواره و پیاده، علاوه بر مباحث ایمنی و ترافیکی، احتیاج به زمینه‌سازی فرهنگی و اجتماعی نیز دارد که باید موردتوجه باشد، اما برای تراموا با مسیرهای اختصاصی و انحصاری، وجود مسیر با عرض مناسب ضروری است به طوری که مشکلی برای سایر سامانه‌ها ایجاد نکند و متناسب با نیازهای فنی سامانه تراموا باشد.
وی معتقد است در راه‌اندازی تراموا، با توجه به تجربه سایر کشورها باید نسبت به فراهم بودن زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی و نیز کریدورهای مرتبط با توجه مشخصات سامانه حمل‌ونقلی اقدام شود. از سوی دیگر در زمینه بحث طراحی شهری، انتخاب سامانه‌ای که حداکثر هماهنگی را با محیط شهری داشته باشد و حداقل آلایندگی بصری را ایجاد کند، الزامی است. این کارشناس زیرساخت‌های شهری اضافه کرد: در همین زمینه طراحی واگن‌ها از نظر شکل و شیوه سوار و پیاده شدن، محل ایستگاه‌ها و موقعیت تجهیزات خطوط باید مورد توجه باشد. همچنین از آنجا که خطوط تراموا نیاز به مکانی برای پارک و تعمیر ناوگان در طول شبانه‌روز دارند، وجود فضایی به‌عنوان دپوی سامانه تراموا باید از نظر امکان‌پذیری، هزینه‌های مرتبط و نحوه ارتباط آن با مسیر تراموا مورد توجه قرار گیرد.
او تاکید کرد: برای راه‌اندازی تراموا، از نظر طراحی و اجرای سامانه‌های برق، مخابرات، سیگنالینگ و... با توجه به تجربه‌های موجود برای سایر سامانه‌های مشابه در کشور می‌توان گفت با مسائل قابل حل و آسانی روبه‌رو هستیم.
چالش‌های احتمالی در مسیر تراموا
هرچند راه‌اندازی تراموا در تهران هنوز قطعی نیست، اما در صورت کلید خوردن بعید نیست مانند بسیاری پروژه‌های عمرانی دیگر، با برخی موانع روبه‌رو شود.
نخعی در بیان مهم‌ترین مشکلات احتمالی در مسیر راه‌اندازی تراموا در تهران گفت: یکی از مهم‌ترین مباحث در تراموایی که مسیر آن با ترافیک سواره و پیاده متداخل باشد، تامین ایمنی و زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی موضوع است. برای مسیرهای انحصاری نیز وجود معابری با عرض مناسب- چه برای مسیر عبوری و چه برای ایستگاه‌ها- و یافتن فضایی به مساحت ۲ تا ۳ هکتار (با توجه به تعداد ناوگان) برای محل انبار مجموعه، موضوع‌هایی مهم و قابل توجه هستند.
به باور این کارشناس، هماهنگی تردد سامانه تراموا در تقاطع‌هایی که تردد خودروها وجود دارد و توقف در این نقاط، مسئله‌ای مهم است که باید مورد توجه باشد.
اهمیت شناسایی زیرساخت‌های واقع در مسیر
نخعی مهم‌ترین نکته در این زمینه را شناسایی و جابه‌جایی زیرساخت‌های شهری واقع در زیر مسیر تراموا (که اغلب ریل‌گذاری می‌شود) دانست و افزود: این زیرساخت‌ها به‌طورقطع باید از نظر ایجاد نکردن وقفه در خدمات‌دهی زیرساخت‌ها و تراموا و وجود دسترسی و خدمات‌دهی مناسب در زمان حوادث، شناسایی‌شده و از مجاورت یا زیرسیستم ریلی تردد کنند. این کارشناس زیرساخت‌های شهری یادآوری کرد: متاسفانه با وجود اطلاعات مختلف و پراکنده در سازمان‌های مختلف و وجود نقشه‌های دقیق و قابل اتکا در این زمینه، همچنان باید هماهنگی با چندین سازمان و شرکت برای شناسایی زیرساخت‌های شهری و نیز صرف بودجه و زمان برای جابه‌جایی آنها (در صورت وجود در مسیر) انجام شود که شاید این بخش را بتوان مهم‌ترین و زمان‌برترین بخش روند اجرای تراموا دانست.
او افزود: در این زمینه و به‌عنوان یک معیار تصمیم‌گیری، شاید یکی از راه‌حل‌ها، پیاده‌سازی تراموا در مسیرهایی باشد که کمترین میزان تاسیسات شهری را در خود جای داده‌اند یا اطلاعات دقیق از وضعیت زیرساخت‌ها وجود دارد.
مناطق مناسب برای تراموا
با توجه به شرایط ترافیکی متغیر و متفاوت تهران در مناطق مختلف و نیز با توجه به طراحی شهری متفاوت در بخش‌های مختلف، به نظر می‌رسد تراموا فقط برای بخش‌هایی از تهران عملیاتی باشد.
نخعی در این زمینه گفت: سامانه تراموا اغلب به‌عنوان مکمل سامانه‌های انبوه‌بر تعریف شده و جمعیت مناطق کم‌تراکم‌تر را پوشش می‌دهد یا به نحوی سامانه‌های انبوه‌بر یا پایانه‌های حمل‌ونقلی را به یکدیگر مرتبط می‌کند.
او توضیح داد: مسیر تراموا و فناوری مربوط به آن باید در یک بررسی رفت و برگشتی انتخاب شود؛ بدین معنی که با در نظر داشتن کریدورهای اولیه که باید برآمده از یک طرح جامع حمل‌ونقلی و شهری همزمان باشد، باید امکانات بودجه‌ای و فناوری مورد نظر و شرایط اجرایی (از جمله شیب، عرض، شعاع گردش و البته زیرساخت‌های شهری) در اجرای تراموا مورد توجه قرار گرفته و در نهایت، مسیر یا مسیرهایی به‌عنوان گزینه‌های پیاده‌سازی آن پیشنهاد شوند.
به گفته او، با در نظر گرفتن این شرایط و نیز با توجه به وضعیت شهر تهران، شاید بتوان گفت در مناطق ۲۱ و ۲۲ تهران که دارای معابر با عرض مناسب است، امکان پیاده‌سازی سامانه تراموا وجود دارد. همچنین در معابری در شمال شهر که از نظر ژئوتکنیکی یا سطح آب‌های زیرزمینی، توسعه شبکه مترو با هزینه و سختی بسیار همراه است. این کارشناس یادآوری کرد: باز هم باید توجه شود انتخاب مسیر تراموا نیاز به بررسی و کارشناسی مناسب از سوی مشاوران داخلی و باتجربه بین‌المللی و دریافت نظر همه ذی‌نفعان دارد و باید نتایج فرهنگی، اجتماعی و ایمنی این موضوع به‌طور قطع مدنظر باشد.
توجیه‌پذیر بودن تراموا در تهران
اگرچه تراموا هنوز در اما و اگرهای راه‌اندازی در ایران است، اما از نظر برخی کارشناسان راه‌اندازی این شیوه حمل‌ونقل ریلی در تهران توجیه‌پذیر و به‌صرفه است.
خشایار کاشانی‌جو، کارشناس حمل‌ونقل شهری و شهرسازی با تاکید بر اینکه راه‌اندازی تراموا نیاز به زیرساخت خاصی نداشته و با دشواری‌هایی مانند حفر تونل زیرزمینی برای مترو روبه‌رو نیست، به «گسترش‌تجارت» گفت: مزیت مهم سامانه تراموا نسبت به بی‌آرتی این است که لازم نیست همواره مسیری اختصاصی داشته باشد، بلکه فقط وقتی تراموا در حال عبور است، نیاز به مسیر ویژه دارد و در باقی موارد، مسیر آن می‌تواند برای سایر شیوه‌های حمل‌ونقل آزاد باشد.
به گفته وی، این انعطاف‌پذیری ویژگی مهم تراموا در مقایسه با بی‌آرتی است. از سوی دیگر راه‌اندازی این شیوه حمل‌ونقل ریلی چندان زمان‌بر نیست و فقط به ریل‌گذاری و ایجاد ایستگاه نیاز دارد. حتی برای تراموا می‌توان از مسیرهای اتوبوس‌های تندرو که در شهر موجود است، استفاده کرد.
این استاد دانشگاه معتقد است تراموا به‌ویژه برای محدوده‌های تاریخی شهر و محدوده‌هایی که تبدیل به پیاده‌راه می‌شوند و تردد مردم در آنها زیاد است، یکی از بهترین شیوه‌های حمل‌ونقل است زیرا در بافت‌های تاریخی عرض خیابان‌ها اندک بوده و عبور مترو ممکن است در آنها ارتعاش ایجاد کند. به گفته وی، به همین دلیل درحال‌حاضر نیز در بسیاری از شهرهای دنیا، تراموا شیوه‌ای متداول در بافت‌های تاریخی است.
او تاکید کرد: سامانه تراموا برای تهران و بسیاری شهرها همچون اصفهان، تبریز و مشهد نیاز است؛ البته در هر شهر نیاز به مطالعات امکان‌سنجی اختصاصی دارد.
راه‌اندازی تراموا به صرفه‌تر از بی‌آرتی
در دوران مدیریت پیشین شهرداری تهران، وقتی بحث راه‌اندازی تراموا از سوی معاون حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری مطرح شد، برخی پیشنهاد دادند بهتر است هزینه این کار، صرف توسعه مترو و اتوبوس‌های تندرو (بی‌آرتی) شود با این حال کاشانی‌جو معتقد است شاید هزینه‌های اولیه راه‌اندازی تراموا نسبت به بی‌آرتی، کمی بیشتر باشد اما مزیت‌های آن در بلندمدت، همه هزینه‌های ابتدایی را جبران می‌کند و حتی در بلندمدت، در مقایسه با بی‌آرتی، صرفه اقتصادی هم خواهد داشت.
او در این زمینه گفت: بی‌آرتی در مقایسه با خودروی شخصی مزیت دارد، اما با توجه به اینکه نوعی وسیله نقلیه موتوری است که آلودگی ایجاد می‌کند در مقایسه با تراموا، اولویت ندارد، زیرا تراموا با توجه به برقی بودن، هیچ‌گونه آلودگی ندارد. همچنین ویژگی مهم دیگر آن، پویایی بخشیدن به فضاهای شهری است.
کاشانی‌جو معتقد است درباره هزینه‌های راه‌اندازی تراموا نمی‌توان حکم کلی داد و اظهارنظر در این زمینه نیاز به مطالعه دارد؛ مطالعه‌ای که مبنای آن می‌تواند حجم سفر باشد.
این کارشناس توضیح داد: تراموا اغلب می‌تواند ۱۰ تا ۱۲هزار نفر را در هر ساعت جابه‌جا کند و برخی سامانه‌های پیشرفته‌تر حتی تا ۲۰ هزار نفر در ساعت را نیز جابه‌جا می‌کنند. بی‌آرتی برای مقیاس‌های کمتر، یعنی حدود ۵ تا ۶ هزار نفر در ساعت پاسخگوست. برای جابه‌جایی بیش از ۲۰ هزار نفر در ساعت هم فقط مترو مناسب است.
