معماری راه، رهیافتی نوین در ارتقای کیفیت منظر راه‌های برون شهری کشور
با توجه به دست‌آوردهای چشمگیر کارگروه تخصصی معماری راه در این دوره می‌بینیم که توجه به موضوعات فرهنگی و اجتماعی، اعم از محلی و ملی، و رعایت ویژگی‌های خاص معماری و زیست‌محیطی هر منطقه در احداث راه‌ها، علاوه بر افزودن بر جاذبه‌های راه، بر هویت‌مندی و اصالت آنها نیز تأثیرگذار خواهد بود.
با توجه به دست‌آوردهای چشمگیر کارگروه تخصصی معماری راه در این دوره می‌بینیم که توجه به موضوعات فرهنگی و اجتماعی، اعم از محلی و ملی، و رعایت ویژگی‌های خاص معماری و زیست‌محیطی هر منطقه در احداث راه‌ها، علاوه بر افزودن بر جاذبه‌های راه، بر هویت‌مندی و اصالت آنها نیز تأثیرگذار خواهد بود، به نحوی که با مروری بر تاریخچه راه‌های ارتباطی شهری و منطقه‌ای ایران‌زمین و تأکید بر ویژگی‌های نامبرده در برنامه و طرح‌ریزی آنها در روزگاران پیشین، ضرورت توجه به معماری راه‌ها و مسیرهای مواصلاتی بین شهری و منطقه‌ای را در عصر کنونی، به وضوح برای ما روشن می‌سازد.
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی مکانیزه شدن زندگی امروزین بشر، توسعه شهری شتابان و گسترش حوزه‌های ساخت و ساز، نیاز به احداث زیرساخت‌های عظیم حمل و نقل شهری و فراهم‌آوردن دسترسی مناسب برای شهروندان را بیش از پیش مبرم می‌سازد. راه‌های اتصال‌دهنده درون-برون شهری، اعم از آزادراه‌ها و بزرگراه‌ها، که زبان مقیاس جدید کلان‌شهرها به‌شمار می‌آیند، نقشی حیاتی در جابه‌جایی شهروندان، ارتقای کیفیت و کمیت مسافرت‌های شهری داشته و شکل‌گیری کانون‌های زیستی را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهند.
در کشورمان، عمر کوتاه، تجربه در احداث راه‌های نوین برون‌شهری و مدیریت اجرایی نه چندان مناسب، نگرش‌های تک‌بعدی و صرفاً ترافیکی و فنی در برنامه‌ریزی و طراحی راه‌ها، عدم توجه به مسائل زیبایی‌شناختی و ایمنی راه، عدم توجه به تعبیه و تمهید تسهیلات و امکانات لازم در کناره راه‌ها، مسائل و مشکلات عدیده‌ای از جمله افزایش تصادفات جاده‌ای را موجب شده‌است.
این درحالی است که پرداختن به موضوعاتی چون زیبایی‌شناختی، عملکرد، کارایی مناسب و ایمنی راه، به موازات کیفیات فنی آن، که همگی در مبحث معماری راه موضوعیت می‌یابند، می‌تواند در تعدیل و برون‌رفت از مصائب کنونی راهگشا باشد.
پر واضح است که توجه به موضوعات فرهنگی و اجتماعی، اعم از محلی و ملی، و رعایت ویژگی‌های خاص معماری و زیست‌محیطی هر منطقه در احداث راه‌ها، علاوه بر افزودن بر جاذبه‌های راه، بر هویت‌مندی و اصالت آنها نیز تأثیرگذار خواهد بود. مروری بر تاریخچه راه‌های ارتباطی شهری و منطقه‌ای ایران‌زمین، به عنوان میراثی ارزنده، و تأکید بر ویژگی‌های نامبرده در برنامه و طرح‌ریزی آنها در روزگاران پیشین، ضرورت توجه به معماری راه‌ها و مسیرهای مواصلاتی بین شهری و منطقه‌ای را در عصر کنونی، به وضوح روشن می‌سازد.
از سویی دیگر با توجه به ابعاد مختلف مؤثر بر ایجاد تا مدیریت بهره‌برداری از راه‌های برون‌شهری ایران، برای نخستین بار در کشور، حدود سه سال پیش، طی مراسم افتتاحیه آزادراه قم- گرمسار به‌عنوان قطعه‌ای از پروژه آزادراهی حرم تا حرم، توسط مقام عالی وزارت، جناب آقای دکتر آخوندی، به طور جدی مطرح شد. به زعم ایشان، توجه به این ابعاد، ضامن ارتقای کیفیت مسیرها و رضایت استفاده‌کنندگان آنها خواهد بود، ضمن اینکه ایمنی سفرها و کاهش تصادفات جاده‌ای را نیز به همراه خواهد داشت.
با طرح این موضوع و به موازات ورود وزارت راه و شهرسازی به حوزه مسئولیت‌های اجتماعی، که ذیل آن، این وزارتخانه وظایف و تعهداتی در جهت حفظ، مراقبت و کمک به جامعه هدف فعالیت خود متقبل می‌شد، توجه به معماری و منظر راه، در مدیریت اجرایی تمامی راه‌ها و جاده‌های کشور، در دستورکار قرار گرفت؛ اما آنچه در وهله اول بدیهی است، لزوم تهیه دستورالعملی روشن و مورداستناد، به منظور پیشبرد کار بود.
پس از انجام مطالعات و بررسی‌های اولیه پیرامون ادبیات موضوع در دنیا و برگزاری جلسات هم‌اندیشی میان زیرمجموعه‌های مرتبط با موضوع از وزارتخانه، در راستای تعیین چگونگی پیشبرد موضوع، و در ادامه به منظور جلوگیری از بروز موازی‌کاری‌های احتمالی در این زمینه و ایجاد انسجام و دستیابی به نتایج روشن، بنا به دستور وزیر راه و شهرسازی، تفاهم‌نامه‌ای مابین سازمان راهداری و حمل و نقل جاده‌ای و شرکت مادرتخصصی عمران و بهسازی شهری ایران، منقعد و بر موضوعات اصلی تهیه دستورالعمل‌ها و راهنماهای کاربردی ناظر بر معماری راه، برگزاری سمینارهای مشترک و همچنیناحیای سکونتگاه‌های موقت و کاروانسراهای میان‌راهی تاریخی و ارزشمند در حاشیه جاده‌ها به منظور بهره‌گیری از آنها به عنوان مراکز خدماتی- رفاهی- امدادی جاده‌ای و راهدارخانه متمرکز شد.
بدین منظور با هدف عملیاتی شدن مفاد تفاهم‌نامه مذکور، کارگروهی تحت عنوان «معماری راه»، با حضور نمایندگانی از سازمان راهداری و حمل و نقل جاده‌ای، شرکت عمران و بهسازی شهری ایران، شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل و نقل کشور، مرکز تدوین مقررات و ایمنی حمل و نقل وزارت راه و شهرسازی و جامعه دانشگاهی، تشکیل شد که پیگیری و انجام موضوعات فوق را از آغاز شکل‌گیری (۲/۴/۱۳۹۵) تاکنون (۲۰/۴/۹۶)، در دستور کار دارد.
گفتنی است طی برگزاری جلسات این کارگروه مطابق با یکی از دلایل اصلی شکل‌گیری آن، مبنی بر پیشبرد اقدامات منسجم و پرهیز از هرگونه موازی‌کاری، بررسی و نظارت بر انجام موضوع قرارداد همکاری فی‌مابین شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل و نقل کشور با دانشگاه شهید بهشتی در خصوص تهیه «طرح جامع ساماندهی منظر راه‌های کشور» و نیز موضوع قرارداد همکاری بین سازمان راهداری و حمل و نقل جاده‌ای با همان دانشگاه، درخصوص ارائه «طرح ساماندهی منظر محور تهران- دیزین»، و هدایت و راهبری موضوعات تفاهم‌نامه تشکیل‌دهنده شاکله اصلی کارگروه، به این کارگروه ارجاع داده شد. اهم موارد پیگیری‌شده، طی ۲۱ جلسه برگزاری کارگروه را می‌توان در عناوین زیر خلاصه کرد:
۱) هر آنچه که در بحث معماری راه، ضرورت توجه دارد؛ اعم از ضرورت هم‌زبانی مسائل زیبایی‌شناختی با مسائل فنی و عمرانی در اجرای پروژه‌های معماری راه، توجه به نیازها و انتظارات تمامی اقشار و گروه‌های مختلف استفاده‌کننده در ساخت و بهره‌برداری از راه به ویژه معلولان، کم‌توانان و سالمندان، توجه توأمان به تمامی بخش‌های معماری و منظر راه اعم از بستر، عناصر و تجهیزات، پوشش گیاهی، هماهنگی با اقلیم و ... ، بهره‌گیری از شیوه‌های خلاقانه و اقدامات کم‌هزینه در طراحی و نصب عناصر منظر راه، توجه به همجواری ورودی مجتمعات خدماتی میان‌راهی با کناره راه و تسهیل دسترسی کاربران به آنها، توجه به مسائل امنیتی، توجه به اولویت ارتقای ایمنی راه نسبت به ارتقای منظر جاده‌ای.
۲) ضرورت کل‌نگر بودن دستورالعمل و راهنماهای تهیه‌شده برای ساماندهی و مدیریت بهره‌برداری منظر راه‌های ایران.
۳) چندوجهی بودن موضوع و ضرورت بهره‌گیری از دانش و تجارب کارشناسان و متخصصان از دیگر حوزه‌های مرتبط با موضوع.
۴) امکان‌سنجی بهره‌گیری از تجارب متخصصین خارجی در این زمینه و بومی‌سازی آن.
۵) لزوم جامعیت و یکپارچگی اقدامات انجام‌شده از سوی سازمان‌ها، نهادها، مؤسسات و شرکت‌های مرتبط و پرهیز از مطالعات و اقدامات پراکنده در این راستا.
۶) تسهیل نیل به ادبیاتی مشترک میان مباحث فنی- مهندسی و منظر راه و همچنین تسهیل تعامل با سازمان میراث فرهنگی در پیشبرد موضوع.
۷) ضرورت تدوین سیاست‌ها و چارچوب‌های روشن و مشخص در خصوص معماری راه، با قابلیت ابلاغ از سوی مقام عالی وزارت، و در دستورکار قرارگیری آن در تمامی سازمان‌ها و شرکت‌های تابعه و مرتبط با موضوع.
۸) توجه به مصوبه شورای عالی در خصوص تدوین ضوابط ساماندهی و طراحی منظر راه‌های ایران، به دلیل مرجع بودن این شورا در تأیید و تصویب دستورالعمل‌های تدوین‌شده راه‌های برون‌شهری.
۹) ضرورت توصیه‌ای بودن اصول و ضوابط ارائه‌شده نهایی جهت ساماندهی منظر راه‌های برون‌شهری ایران، و نه الزام به اجرای طرح، در شرایطی که غیرممکن باشد.
۱۰) توجه به کاربردی‌بودن ضوابط تدوین‌شده برای طرح منظر راه‌های برون‌شهری، هم در طراحی راه‌های جدید و هم در ساماندهی و بهسازی راه‌های موجود.
۱۱) در دستورکار قرارگیری بخشی تحت عنوان «منظر و معماری راه»، در شورا یا سامانه بازنگری صلاحیت‌های عمومی حرفه‌مندان حوزه راه و شهرسازی.
۱۲) ضرورت احیای کاروانسراها و عناصر ارزشمند میان‌راهی و فراهم آوردن امکان بهره‌گیری از آنها به عنوان مجموعه‌های خدماتی؛ که در همین راستا، مقرر شد تا احیای کاروانسراها و عناصر ارزشمند میان‌راهی چهار استان سمنان، اصفهان، یزد و همدان، به عنوان پایلوت در دستورکار قرار گیرد.
۱۳) جوانب و نحوه حمایت سازمان راهداری و حمل و نقل جاده‌ای از طرح احیاء و بهره‌برداری مجدد از کاروانسراهای تاریخی، به‌عنوان مجموعه‌های خدمات بین‌راهی.
۱۴) قرارداد منعقده «سازمان راهداری و حمل و نقل جاده‌ای» و «صندوق احیاء و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی» در خصوص اعطای مجوز احداث راه دسترسی خروجی و ورودی یازده کاروانسرای کشور، در دو فاز.
۱۵) کلیات شرح خدمات پیشنهادی پیشنهادنامه طرح باززنده‌سازی کاروانسراهای تاریخی بین‌راهی.
۱۶) نقش کاروانسراهای برون‌شهری احیا‌شده در فراهم‌آوردن امکانات و تسهیلات مناسب برای مسافرین راه‌های برون‌شهری با تأکید بر ابعاد مختلف این نقش؛ از بعد معنایی با ایجاد خاطرات زیبا و به یادماندنی برای گردشگران، به‌عنوان عنصر معمارانه مؤثر بر خوانایی راه، و نمایاننده هویت و پیشینه تاریخی محل با تأثیرات مثبت فرهنگی اجتماعی و به‌عنوان مکانی برای مبادلات و گفتگوهای فرهنگی. از بعد عملکردی در جایگاه توقفگاهی برای رفع حوائج، رفع خستگی و تأمین ایمنی ترافیک و از بعد اقتصادی با ایجاد اشتغال و تأثیرات مثبت بر رونق راه و حتی نقاط پیرامونی آن (شهر یا روستا).
۱۷) نحوه اتصال و ارتباط کاروانسراهای میان‌راهی با جاده، با توجه به تجارب اجرایی موفق و ناموفق در مکان‌یابی مجتمعات خدماتی- رفاهی میان‌راهی.
۱۸) ضرورت و نحوه اعمال محاسبات ترافیک گردشگری به‌عنوان یکی از معیارهای انتخاب و تعیین کاروانسراهای میان‌راهی در راستای بهره‌برداری مجدد از آنها به شکل مجتمعات خدماتی- رفاهی.
۱۹) بهره‌گیری از مدل ارزیابی ارزش اقتصادی با چارچوب و معیارهایی مشخص، به‌منظور دستیابی به گزینه‌هایی مطمئن در تعیین کاروانسراهای منتخب احیاء در گام اول و تدوین ضوابط خاص احیای کاروانسراهای منتخب بر مبنای آن در گام‌های بعدی.
۲۰) نحوه اجرای فضای سبز حاشیه راه‌ها و پیشنهاد بهره‌گیری از پوشش گیاهی زمینه موجود و یا تمرکز بر تعریف مناطق سبز در مقیاسی متناسب با محل تعبیه آن، نه در تمامی حاشیه مسیر؛ در ورودی شهرها و یا در جوار مجتمعات خدمات فرهنگی- رفاهی.
۲۱) توجه به بهره‌گیری از واژگان مصطلح حوزه راه یا واژگانی که معادل آنها در آئین‌نامه‌های داخلی موجود می‌باشد، در تدوین ضوابط و راهنماها.
۲۲) ورود درس «طراحی منظر جاده‌ها و بزرگراه‌ها» به واحدهای اختیاری رشته معماری منظر طی یکی دو سال اخیر، در نتیجه افزایش توجهات به موضوع ضرورت ساماندهی جاده‌ها و بزرگراه‌ها و اهمیت طراحی منظر آنها.
۲۳) معرفی بخشی از راه‌های برون‌شهری مسیر قم/ گرمسار/ مشهد به دانشجویان رشته منظر دانشگاه شهید بهشتی، بر اساس اطلاعات دریافتی از شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل و نقل کشور، جهت انجام پروژه‌های ساماندهی منظر راه بر اساس طرح جامع ساماندهی منظر راه‌های برون‌شهری ایران، در راستای بررسی هر چه بیشتر آزمون‌پذیری این طرح.
۲۴) ضرورت جلوگیری از برخورد سلیقه‌ای در اعمال ضوابط طرح جامع ساماندهی منظر راه‌های کشور، در راستای کاستن از هزینه و زمان اجرا، با تدوین و ارائه «چک‌لیست موضوعی» که برای هر موضوع، بایدها و نبایدهای قیدشده در راهنما، مبنای عمل قرارگیرد.
۲۵) تعیین حدود و نوع اجرای ضوابط (الزامی‌یا توصیه‌ای بودن)، در اجرای راه‌های جدیدالاحداث و همچنین بهسازی راه‌های موجود.
۲۶) مبنای عمل بودن اسناد و طرح‌های فرادست در صورت وجود هر گونه تناقض در مقیاس‌های مختلف طرح‌های منظر راه.
۲۷) تبیین حوزه شمول و خروجی‌های هر سطح از طرح‌های منظر راه.
۲۸) عدم ورود به جزئیات فنی و اجرایی اجزا و عناصر راه در بخش راهنما و بسنده کردن به بیان کلیات؛ با توجه به اینکه ارائه جزئیات اجرایی، خارج از شرح خدمات طرح جامع منظر راه‌های کشور می‌باشد.
ضرورت ارائه طرح هریک از اجزاء و عناصرکالبدی منظر راه (اعم از پل‌ها، تونل‌ها و ...)، در چارچوب طرح سازه و به عنوان جزئی از طرح بخشی راه ( ذیل طرح جامع و طرح دالان راه).
۲۹) تبادل نقطه‌نظرات اعضای کارگروه درخصوص «طرح جامع ساماندهی منظر راه‌های کشور (مشتمل بر مطالعات پایه، ضوابط، راهنماها و اسناد تکمیلی منظر راه)»، که طی ۱۴ جلسه از سوی مشاور طرح، ارائه شد.
۳۰) تبادل نقطه‌نظرات اعضای کارگروه درخصوص بخش‌هایی از «طرح جامع ساماندهی منظر محور تهران- دیزین»، که طی ۵ جلسه از سوی مشاور طرح، ارائه گردید.
۳۱) تبادل نقطه‌نظرات اعضای کارگروه درخصوص «طرح مستند شناسایی و معرفی تجارب بهره‌برداری مجدد از میراث معماری ارزشمند وابسته به راه»، که طی ۲ جلسه از سوی مجری طرح، ارائه گردید.
۳۲) نحوه ارائه آخرین ویراست «ضوابط طرح منظر راه‌های کشور» مطرح و ارزیابی‌شده طی جلسات کارگروه، در جلسه مورخ ۲۶/۴/۹۶ شورای عالی فنی امور زیربنایی حمل و نقل و جایگاه قانونی، پایایی و ضمانت اجرایی مصوبه مربوطه./
