◄ بررسی شیوع کرونا بر ناوگان حمل و نقل شهری و برون شهری

جایگاه و نقش حمل و نقل در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی و اجتماعی جوامع امروزی بر کسی پوشیده نیست. حمل و نقل یکی از پایه های اصلی توسعه پایدار و متوازن در جوامع بشری محسوب شده و در واقع شبکه های حمل و نقل با مؤلفه های مهمی همچون اقتصاد، امنیت و عدالت اجتماعی ارتباط تنگاتنگ دارند. در فرایند توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها، همبستگی مستقیم میان گسترش حمل و نقل و دستیابی به نرخ رشد اقتصادی وجود دارد و فعالیت های حمل و نقل از جمله فعالیت های اساسی و زیربنایی برای رشد و تحول اقتصادی محسوب می شوند.

حمل و نقل فعالیتی مشتق شده از سایر فعالیت های اجتماعی و اقتصادی است و کمتر تقاضای بی واسطه برای آن وجود دارد. تولید و توزیع مهمترین واکنش های اقتصادی هستند که لزوم تقاضا برای حمل و نقل را آشکار می­ کند. وقوع بحران در فعالیت های اقتصادی میتواند تقاضا در بخش حمل و نقل را با چالش هایی مواجه کند که درنتیجه آن، نه تنها مسائل و چالش هایی برای بخش های مختلف حمل و نقل پیش می آید، بلکه کل اقتصاد نیز تحت تأثیر قرار خواهد گرفت. گزارش حاضر قصد دارد مسائل و چالش های پیش آمده در اثر بحران شیوع بیماری کووید-19 (ویروس کرونا) را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد.

1.مقدمه

در اواخر سال ۲۰۱۹ و اوایل سال ۲۰۲۰ میلادی کشورهای جهان درگیر ویروس کرونا شدند و چالش هایی در حوزه های مختلف اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، سلامت و.. برای آنها ایجاد شد. این بیماری همه­ گیر میزان بالای مرگ و میر ناشی از عفونت ویروسی را به همراه دارد، در راستای کنترل شیوع کرونا ویروس، کاهش حداکثری تعاملات اجتماعی غیرضرور آغاز شد. الزام  این امر تعطیلی بسیاری از فعالیت های اقتصادی است.

بخش های زیادی در ایران و جهان تحت تأثیر ویروس کرونا قرار گرفته ­اند که بخش حمل­ ونقل یکی از نخستین بخش هایی است که تأثیر منفی زیادی پذیرفته و دچار خسارت جدی شده است. البته، محدود شدن حمل­ ونقل نیز خود باعث کندتر شدن فعالیت­ های اقتصاد جهانی شده است. با توجه به بحران ایجاد شده، از نظر بسیاری از صاحب­نظران و کارشناسان، شناسایی مسائل و چالش­ های ایجاد شده در بخش حمل­ ونقل کشور یکی از حوزه­ های مهم و ضروری به حساب می­آید که برای جلوگیری از گسترش آسیب­ های فراگیر ناشی از آن باید تلاش­ های جانبی را به کار بست و با ارائه­ ی راهبردها و راهکارهایی به منظور هدایت سیاست گذاران و مجریان برای جلوگیری از گسترش آسیب­ های فراگیر ناشی از آن، گام برداشت.

بخش­ های مختلف حمل­ ونقل در کشور اعم از حمل­ و نقل هوایی، دریایی، ریلی، جاده­ ای و حمل­ ونقل شهری از شرایط پیش آمده در اثر ویروس کرونا متأثر شده­ اند. تمرکز گزارش حاضر بر بخش­ های حمل­ ونقل جاده­ ای (برون شهری) و حمل­ ونقل شهری است.

2.حمل نقل

2-1 حمل و نقل شهری

افزایش تعاملات اجتماعی، باعث افزایش شیوع و انتقال ویروس کرونا می‌شود بنابراین برای قطع زنجیره شیوع، محدودیت‌هایی ایجاد شد. با برقراری محدودیت‌های ترددی، تعداد سفر‌های ریلی، هوایی و همگانی در سرتاسر جهان کاهش یافت. این تاثیر در حمل و نقل همگانی بسیار محسوس‌تر بود، زیرا استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی مثل مترو و اتوبوس باعث افزایش مراودات شده و احتمال ابتلا به ویروس کرونا را افزایش می‌دهد.  و با توجه به حضور تعداد بالا افراد در فضای محصور با سیستم تهویه بسته، نبود امکانات برای شناسایی افراد بیمار و ناقل بیماری، وجود تعداد زیادی از سطوح که توسط افراد قابل لمس است) مانند دستگیره­ ها، دستگاه کنترل بلیت، نرده­ ها ( و از طرفی دیگر ضروری بودن خدمات­ دهی سیستم حمل­ ونقل همگانی حتی در زمان همه­ گیری ویروس، یکی از پرریسک ترین محل­ ها  برای ابتلا و گسترش بیماری­های واگیردار به­ خصوص کرونا ویروس محسوب می ­شود.

از همین نویسنده:

نقش فناوری اطلاعات در روابط عمومی سازمان

تحقیقات منتشر شده در مجله بیماری های عفونی BMC نشان داد افرادی که از وسایل نقلیه همگانی در هنگام شیوع آنفولانزا استفاده می­ کنند، 6 برابر بیشتر از افراد عادی، مبتلا به عفونت حاد تنفسی هستند. مسافرانی که سفرهای طولانی­ تری دارند یا آنهایی که در ایستگاه­ های شلوغ، تعویض مسیر می­کنند، احتمال ابتلا بیشتری دارند، زیرا با سطوح مشترک و مردم بیشتر در تماس هستند.

با توجه به موارد فوق، به نظر می‌رسد که نگرانی در ذهن پژوهشگران حوزه حمل و نقل درون شهری شکل گرفته و لازم است در مورد قابلیت موجود برای اتخاذ راهکارهایی مانند ایجاد فاصله اجتماعی (مخصوصا برای حفظ سلامتی رانندگان که طی روز با افراد زیادی در تماس خواهند بود)، کاهش ظرفیت سیستم های حمل و نقل، کاهش تعداد سفرها، کاهش نیاز به سفر، اصلاح ساختار و شبکه تردد دوچرخه (تعریض مسیرهای ویژه دوچرخه)، حذف تبادل پولی بین مسافر و راننده و امکان استفاده از پرداخت‌های اینترنتی، کاهش موقت محدودیت‌های مربوط به استفاده از خودروی شخصی (مانند طرح ترافیک) استفاده شده است. به نظر می‌رسد این روزها شهرها موج جدیدی از تغییرات ناشی از گسترش ویروس کرونا را تجربه می‌کنند. با کاهش محدودیت‌های اعمال شده برای مهار شیوع کووید -۱۹ در چین، استفاده از دوچرخه‌ به عنوان اصلی‌ترین وسیله حمل و نقل در پکن به میزان ۱۸۷ درصد افزایش یافته است. این افزایش بی‌سابقه نشان می‌دهد که چگونه وسایل حمل و نقل سبک می‌تواند به عنوان منبعی مهم برای رهایی جوامع از یک پاندمی عمل کند و در نهایت شهرهایی پایدار به وجود آورد. اگرچه در روزهای کرونایی مردم هیچ تمایلی به استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی ندارند، با این حال، دوچرخه‌ها و اسکوترها می‌تواند ضمن حفظ امنیت کاربران، آن‌ها را به زندگی عمومی بازگرداند.

 ایمن سازی کارکنان حوزه حمل­ ونقل برای استمرار ارائه خدمات ضروری، بسیار مهم است. دورکاری برای اکثر کارکنان حمل­ ونقل امکان پذیر نیست. مقامات ملی و بین­ المللی راهنمایی­ هایی در مورد استفاده از تجهیزات حفاظت شخصی،اقدامات بهداشتی، فاصله­ گذاری اجتماعی و رسیدگی به موارد مشکوک ابتلا به کووید-19 ،ارائه می­دهند. استفاده ازآموخته­ های حاصل از تجارب مناطقی که اوایل درگیر این بیماری شدند، مفید و کاربردی است.

برخی از آنها، شامل ردیابی ارتباطات و سفرهای کارکنان حمل­ و نقل، نظارت بر پیروی از اقدامات، آموزش روش­ های صحیح اعمال مراقبت های بهداشتی، اجرای فاصله­ گذاری اجتماعی در فضاهای جمعی که کارکنان در آن حضور دارند مانند غذاخوری­ ها، ایجاد برنامه­ های کمکی و ارائه خدمات مشاورهای به کارکنان برای اطمینان از پشتیبانی و تقویت روحیه آنها، هستند (رجبی نژاد- 1399).

نمونه اقدامات انجام شده برای مقابله با شیوع ویروس در حمل و نقل همگانی

مأخذ: مرکز تحقیقات راه و حمل و نقل دانشگاه تهران

2- 2 حمل و نقل برون شهری

مسئله اصلی در حمل و نقل جاده­ ای (برون­ شهری)، کاهش شدید تقاضاست که شرکت های حمل­ ونقلی را متضرر کرده است. عرضه جدید در این بخش نمیتواند پاسخ مناسبی باشد. از طرفی ادامه فعالیت این بخش با رعایت همزمان پروتکل های بهداشتی برای فاصله گذاری (یعنی فعالیت با نیمی از ظرفیت اتوبوس ها)، از نظر اقتصادی به صرفه نیست. ازای نرو، پیشنهاد اصلی در این مقطع زمانی، توجه به حمایت مالی و به­ طور خاص، تسهیلات دولتی )مانند درخواست کمک مالی از دولت، درخواست تسهیلات بانکی و تعویق پرداخت مالیات است. پیشنهاد می­شود که حمایت­ های مالی، مشروط به ارائه خدمات ازجمله استفاده از ناوگان عمومی برون شهری برای پاسخگویی به حم ­ونقل حومه ای و سرویس ­های ویژه باشد تا از این طریق، بخشی از کمبود ناوگان ناشی از کاهش ظرفیت (به دلیل رعایت فاصله ­گذاری) پوشش داده شود. البته این راهکار نیاز به بررسی دقیق تر ابعاد موضوع و اخذ نظر ذینفعان دارد تا بتوان یک بسته حمایتی در کوتاه­ مدت و راه­ حل پایدار میان­ مدت تا پایان دوره شیوع پیدا نمود.

3.پیامدهای کرونا بر حمل و نقل شهری و برون شهری

3-1 گردشگری

بحران شیوع کرونا منجر به ایجاد محدودیت ها و هشدارهایی مبنی بر عدم مسافرت و تعطیلی تمامی زنجیره خدمات گردشگری اعم از اقامت، غذا و نوشیدنی، تفریحی و سرگرمی، حمل و نقل و خدمات مسافرتی در سراسر جهان شد. کسب وکارهای حوزه گردشگری (داخلی، ورودی و خروجی) که یکی از موتورهای اشتغال و رشد در دوران تحریم و به صادرات نامرئی محسوب میشوند، در این وضعیت پیش آمده عملاً تعطیل شده و به عبارتی چرخ این صنعت اشتغال­ زا نیز متوقف شده است و واحدها و فعالیت های فراوانی در زنجیره وابسته به آن ازجمله حمل و نقل آسیب دیده و کارکنان آنها ممکن است کار خود را از دست بدهند. هرچند که به علت فقدان نظام آماری منسجم در صنعت گردشگری کشور، نمیتوان برآورد دقیقی از میزان اثرات ویروس کرونا بر صنعت گردشگری داشت.

از طرف دیگر بسیاری از مراکز و جاذبه ­های گردشگری مانند موزه ­ها و سایت های تاریخی و فرهنگی که امکان مدیریت بازدید در آنها فراهم است میتواند با رعایت پروتکل های مورد تایید وزارت بهداشت و رعایت نکات طرح فاصله­ گذاری اجتماعی مانند کاهش تراکم حضور مردم در زمان بازدید، اضافه نمودن ساعات بازدید در طول روز، ضدعفوفی نمودن بازدیدکنندگان در ورودی و خروجی موزه­ ها و... مجدداً بازگشایی گردد به نحوی که امکان سفر و گردشگری درون شهری و منطقه ­ای فراهم گردد، تا از حجم سفرهای غیرضرور خارج از شهر و منطقه کاسته شود، بار روانی ماندن در خانه کاسته شود و در نهایت کسب­ وکارهای مرتبط با این صنعت به حیات خود ادامه دهند. لکن، برای این مهم آنچه ضرورت دارد توزیع آسان و ارزان اقلام بهداشتی و پیشگیری به ویژه ماسک، دستکش و مواد ضدعفونی به صورت گسترده جهت استفاده عامه مردم می­باشد.

موضوعی که با وجود تولید مناسب اقلام مربوط، به جهت ناکارآمدی سیستم توزیع، سبب نارضایتی عمومی و امکان عدم رعایت مراقبت ­های بهداشتی توسط آنها شده است. حال که امور کنترل و مدیریت شیوع بیماری به خود مردم واگذار شده است و عمده اقدامات پیشگیرانه دولت، به توصیه رعایت نکات بهداشتی توسط مردم تقلیل یافته و محدودیت­های تردد درون ­شهری و برون ­شهری برداشته شده است، الزام است ضمن مدیریت توزیع اقلام بهداشتی مورد نیاز، سفر و گردشگری مردم ازسوی دولت به نحوی برنامه­ ریزی شود که ضمن ایجاد آسیب کمتر به کسب­ وکارهای صنعت گردشگری و مدیریت اوقات فراغت مردم، موجب تشدید وضعیت بیماری در کشور نگردد (معاونت پژوهش های اجتماعی-فرهنگی ، 1399)

3-2 اقتصادی

به­ طور کلی در بررسی آثار کرونا ویروس بر اقتصاد ایران میتوان موضوعات مختلف اقتصادی مانند تجارت ، تولید و اشتغال، بودجه، بازارهای ارز، مسکن، طلا، بورس و بازار سرمایه، قیمت ­ها و تورم، مصرف آب، برق و سوخت را بررسی کرد. پرداختن به این موضوعات در حیطه اهداف این گزارش نیست. ازاین­رو، تنها به آن دسته از موضوعات اقتصادی که بخش حمل­ ونقل اثرگذاری بیشتری در آنها دارد پرداخته می­ شود.

فعالیت های حمل­ ونقل، امور عمومی و خدمات شهری، فعالیت های خدماتی مربوط به تأمین جا، غذا و مواد آشامیدنی و ساخت پوشاک، مهمترین فعالیت های اقتصادی هستند که آسیب و یا تعطیلی موقت آنها درنتیجه شیوع کرونا، آسیب زیادی بر اقتصاد کشور وارد خواهد ساخت.(معاونت پژوهش ­های زیربنایی وامور تولیدی) همچنین شیوع ویروس کرونا ضربه سخت و سنگین به رانندگان وارد کرده و امرار و معاش آنان با مشکل مواجه شده است. با اعمال محدودیت در رفت و آمدها و روند صعودی شیوع ویروس کرونا، از میزان مسافرت‌ها نیز کاسته شده و این امر بیکاری تعداد زیادی از رانندگان را به دنبال داشته است.

3-3 بهداشت

ناوگان حمل و نقل عمومی شهری به دلیل تردد بالای مسافران و ازدحام جمعیت به عنوان یکی از کانون‌های شیوع بیماری کرونا تلقی می‌شود و رعایت نکردن پروتکل‌های بهداشتی می‌تواند به مبتلا شدن بیشتر مسافران و رانندگان تاکسی و در نهایت بین دیگر شهروندان به این بیماری شود.  رعایت مفاد بهداشتی که در پروتکل ها و دستورالعمل ها قرار داده شده باید علاوه بر اینکه با ارایه تمهیدات از سوی دولت رعایت شود بلکه از سوی رانندگان این ناوگان و شهروندان هم باید جدی گرفته شود. وظیفه دولت در این عرصه، تقویت وسایل حمل و نقل عمومی است به گونه ای که تعداد ناوگان شهری عمومی افزایش یابد. ضمن اینکه زمان سررسید هر یک از این وسایل به ایستگاه ها کاهش پیدا کند تا بیش از استاندارد، مسافر سوار نشود.

3-4 کاهش مرگ ‌و میر ناشی از تصادفات

در آموزه ­های دینی، سیر و سیاحت از اهمیت ویژه ­ای برخوردار است؛ روشن است که مسافرت و استفاده از مواهب طبیعی و محیط زیست برای تازه ­سازی روحیه و کسب تجربه بسیار مفید است؛ این در حالی است که سالانه در کشور ما افراد زیادی به دلیل بی ­احتیاطی جان خود را در مسافرت­ها از دست می­ دهند. سفرهایی که باید به انسان جان تازه ­ببخشد، جان مسافران را می­گیرد. روشن است که رعایت احتیاط در همه امور به ویژه در امور مربوط به سلامتی ضرورتی انکارناپذیر است.

بنابراین از مسافرت­هایی که ممکن است منجر به ابتلا به کرونا که بیماری خطرناکی است باید اجتناب نمود. در سال جاری خانه­ نشینی به دلیل شیوع بیماری کرونا، موجب شد آمار تصادفات در سفرهای برون­ شهری به میزان قابل توجهی کاهش یابد؛ زیرا میان خانه‌نشینی و کاهش مرگ‌ و میر ناشی از تصادفات و بیماری‌های واگیر، رابطه معناداری وجود دارد. به هر میزان که از حجم سفرها و ارتباط رو در روی افراد کاسته شود، از میزان تصادفات و انتقال بیماری‌های واگیر نیز کم، و جامعه از آرامش بیشتری بهره‌مند می‌شود. طبق اعلام سازمان پزشکی قانونی، تصادفات نوروز امسال در بازه زمانی ۲۵ اسفند ۹۸ تا ۱۵ فروردین ۹۹، ۵۳۴ نفر بوده است که در مقایسه با آمار سال ۹۸ حدود ۶/۴۱ درصد کاهش داشته است.(1399)

افزون بر این یکی از عوامل مرگ ‌و میر به‌ویژه در شهرهای بزرگ، کیفیت نامطلوب هوا و تخریب محیط زیست است که عامل انسانی بیش از همه در این امر دخالت دارد. از این رو هر چه از میزان ارتباط انسان‌ها با محیط زیست کاسته شود، دامنه تخریب و آسیب آن نیز کاهش می‌یابد. وادار ساختن افراد به سکونت در خانه‌ها و محدود شدن رفت ‌و آمدها به‌ویژه در شهرهای بزرگ به خاطر مصونیت از آسیب‌های ناشی از کرونا، نقش قابل توجهی در کاستن حجم آلودگی‌های زیست‌محیطی و بهبود سلامتی انسان‌ها طی این مدت داشته است.

نتیجه گیری

ارائه خدمات حمل و نقل همگانی از جهتی ضروری و از جهتی می­ تواند باعث شیوع بیشتر شود. اگر پروتکل ­های مناسبی در آن اجرا شود خطرات کاهش پیدا می کند. براساس پروتکل ابلاغی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی درخصوص فاصله­ گذاری اجتماعی، در سیستم ­های مترو و اتوبوس تنها اجازه استفاده از 50 درصد ظرفیت صندلی وجود داشته و ایستادن مسافر در ناوگان نیز مجاز نیست. چالش حمل­ و نقل همگانی این است که چگونه «فاصله­ گذاری فیزیکی» را در آن تضمین کنیم. قابل پیش بینی است که رعایت حداکثری چنین پروتکلی به خصوص در کلان­شهرها عملاً با دشواری­ های زیادی مواجه خواهد بود. در این راستا پیشنهادهایی به­ شرح زیر مطرح گردید.

 -  توزیع ساعات کاری مشاغل که راهکاری کم هزینه و امکان پذیر است.

   - طراحی سرویس ویژه با رعایت فاصله­ گذاری الزام است.

باتوجه به الزام کارکنان دولت برای حاضر شدن در سر کار ، می ­توان در گام اول، راه ­اندازی سرویس ویژه برای کارکنان دولت را آغاز کرد و در ادامه آن را برای استفاده عموم نیز توسعه داد. در شهرهای کوچک و خارج از محدوده کلان­شهری، توسعه شیوه ­های پیاده­ روی و دوچرخه­ سواری و به ­طور کلی آموزش و توصیه به کاهش سفرهای روزانه مورد تأکید بیشتری است.

حمل و نقل جاده ­ای: مسئله اصلی کاهش تقاضای سفرهای بین­ شهری و متضرر شدن شرکت­ های حمل­ و نقل است. استفاده از حمایت­ های مالی دولت و در عین حال ارائه خدمت از سوی ناوگان برون­ شهری برای کوتاه­ مدت و میان مدت به­ خصوص برای پاسخگویی به سفرهای حومه ای پیشنهاد می­ شود. به­ طور کلی، مطالعه مسائل و راه­کارهای این بخش همچنان جای تأمل بیشتری دارد.

منابع:

1. « شیوع ویروس کرونا (21) صنعت گردشگری و کرونا» 1399.معاونت پژوهش ­های اجتماعی - فرهنگی دفتر مطالعات آموزش و فرهنگی،
2. «بحران شیوع کرونا و حمل و نقل شهری»، فروردین 1399، مرکز تحقیقات راه و حمل و نقل دانشگاه تهران
3. «بررسی ابعاد آثار ویروس کرونا بر بخش حمل و نقل در ایران»، 1399. معاونت پژوهش­های زیربنایی وامور تولیدی، 
4. «کاهش ۴۰.۶ درصدی تلفات جاده‌ای در نوروز ۹۹»همشهری آنلاین؛ ۰۱/۰۲/۱۳۹۹
5. رجبی­ نژاد، مهسا، «تاثیر همه­ گیری کووید-19 بر صنعت حمل و نقل»، 1399معاونت بررسی ­های اقتصادی.

* کارشناس روابط عمومی اداره کل راهداری و حمل و نقل جاده ای خراسان جنوبی