مبدع و مجری خط آهن سراسری ایران چه کسی بود؟

 مهدی و مرتضی هدایت، هر دو با پسوند «قُلی» خطاب می شدند. مرتضی قلی ایده اش را در زمان سلطنت محمدعلی شاه قاجار در کتاب راه نجات ریخت و برادرش مهدی قلی ۲۰ سال بعد در دوره پهلویِ اول ایده او را از کتابش بیرون کشید، تبدیل به لایحه کرد، به تصویب دولت و مجلس رساند و عملیاتی کرد.

به گزارش تین نیوز به نقل از ایسنا، امروز چهارم اسفند ماه نود و پنجمین سالگرد تصویب لایحه احداث خط آهن سراسری کشورمان در سال ۱۳۰۵ است.

لایحه احداث خط آهن سراسری ایران برای دومین بار توسط مهدی قلی هدایت مخبرالسلطنه، وزیر فواید عامه پهلوی اول و نوه رضاقلی خان هدایت مازندرانی از ملازمان فتحعلی شاه، محمدشاه و ناصرالدین شاه به مجلس شورای ملی برده و تصویب شد.

 

اما ایده پرداز و طرح ریز اصلی این خط مرتضی قلی خان هدایت معروف به صنیع الدوله بود. او در سال ۱۲۸۶ ایده اش را در کتابی به نام «راه نجات» نوشت و مسیر خط آهن را روی نقشه جغرافیایی «هانری کیپرت» چاپ برلن که در ۱۸۸۳ منتشر شد، کشید. او سالها در رشته صنایع در آلمان تحصیل کرده بود.

ایده این مردِ صنعتگر ۲۰ سال بعد در پاییز ۱۳۰۶ توسط برادرش به اجرا درآمد. مهدی قلی هدایت ملقب به مخبرالسلطنه که در ششمین کابینه میرزا حسن مستوفی الممالک، وزیر فوائد عامه و تجارت بود، طرح برادرش را در قالب لایحه به ششمین مجلس شورای ملی برد و با وجودی که دکتر محمد مصدق و چند نماینده دیگر به جد با آن مخالفت کردند اما پس از مذاکرات سخت و جلب نظر اکثریت نمایندگان مجلس بالاخره توانست رای مثبت نمایندگان را بگیرد و کلنگ احداث ایدهِ برادر را در ۲۵ مهر ۱۳۰۶ در برنامه ای باشکوه و با حضور مسوولان رده بالای مملکت به زمین بزند.

مهدی قلی در کتاب خاطرات و مخاطراتش درباره طرح احداث خط آهن محمره به بندر گز و مخالفت دکتر مصدق نوشت: «اول اسفند ١٣٠۵ من پیشنهاد راه آهن را به مجلس بردم. من الغرائب، مصدق السلطنه مخالف شد که در عوض قندسازی باید دایر کرد. راه آهن منافع مادی مستقیم ندارد. گفتم از راه آهن منافع مادی مستقیم منظور نیست. منافع غیرمستقیم راه آهن بسیار است. نظمیه یا نظام هم منافع مادی ندارد، ضروری مصالح مملکت اند. قند هم به جای خود تدارک خواهد شد و اثبات شیء نفی ما عدا نمی کند.»

کلنگ احداث

ساعت ۸ صبح روز یکشنبه ۲۳ مهرماه ۱۳۰۶ بنا بر دعوت وزارت فواید عامه و تجارت، در خارج از دروازه گمرک وزراء، رجال، نمایندگان مجلس شورای ملی، سفرا، امرای ارتش و مدیران جراید در محله حسین آباد تهران جمع شدند تا رضاشاه پهلوی کلنگ نقره ای اش را بر زمین بزند و ساخت ایستگاه مرکزی راه آهن آغاز شود.

منابع مالی ساخت ایستگاه مرکزی راه آهن و شبکه ریلی کشور طبق مصوبه مجلس شورای ملی از محل درآمد ناشی از مالیاتی که به قند، شکر و چای بسته و تامین شد.

قبل از زده شدن کلنگ احداث خط آهن، دولت وقت قانون انحصار قند و شکر و چای و نمک را وضع کرد و در نهم خرداد ۱۳۰۴ به تصویب مجلس شورای ملی رساند. به موجب این قانون از هر ۳ کیلو قند و شکر، ۲ ریال و از هر ۳ کیلو چای، ۶ ریال مالیات اخذ و درآمد حاصله از آن صرف هزینه ساختمان خط آهن سراسری شد.

در ابتدا عملیات ساخت خط آهن زیر نظر مهندسان مشاور آمریکایی و یک کارشناس آلمانی و با نظارت دولت ایران انجام شد، اما در بهار ۱۳۰۷ ساختمان مرکزی راه آهن به سندیکایی متشکل از یک شرکت آمریکایی و سه شرکت آلمانی واگذار شد. عملیات از شمال و جنوب آغاز و مسوولیت بخش جنوبی به آمریکایی ها و مسوولیت بخش شمالی به آلمانی ها سپرده شد.

در سال ۱۳۱۲ یک سندیکای اسکاندیناویایی به نام کامپساکس عملیات ساخت را بر عهده گرفت و کار را به چند شرکت اروپایی واگذار کرد. سرانجام دو بخش شمالی و جنوبی خط آهن سراسری ایران در چهارم شهریور ۱۳۱۷ در منطقه شازند اراک به هم متصل شد. این خط بندر شاهپور را در غرب خلیج فارس به بندر شاه در شرق استان مازندران متصل کرد.

ساخت خط آهن سراسری در تاریخ ۲۷ مرداد ۱۳۱۷ به پایان رسید و دو خط شمال و جنوب کشور در ایستگاه سمیه به یکدیگر متصل شدند و در چهارم شهریور ۱۳۱۷ این خط با تشریفات رسمی افتتاح و بهره برداری از آن آغاز شد.

لرد کرزن، سیاستمدار انگلیسی نوشته: «تمام رجال و بزرگان کشور ایران اعم از شاه یا دیگران، وجود راه آهن را در مملکت خود کلید ترقیات و پیشرفت ها می دانند و مخصوصاً صدراعظم به من می گفت که ایران برای رسیدن به پایه ممالک اروپایی چاره ای جز آنکه دارای راه آهن شود، ندارد.»

خسرو معتضد تاریخ شناس کشورمان هم گفت: راه آهن سراسری جنوب به شمال ایران در سال ۱۳۱۷ در ایستگاه فوزیه به یکدیگر متصل شد. تا تیر سال ۱۳۲۰ راه آهن سراسری از شرق تا شهر شاهرود رسید، ولی چون پیش بینی می شد مشهد مقدس زوار بسیاری داشته باشد تصمیم گرفتند راه آهن تا مشهد هم ادامه یابد. خط آهن از شمال غربی کشور تا شهر میانه ادامه یافت ولی با شروع جنگ جهانی دوم همینطور باقی ماند و اشغال ایران اجازه ادامه کار را تا سال ۱۳۲۵ نداد. از این سال تا سال ۱۳۳۵ به دلیل اوضاع نابسامان داخلی ادامه کار برای احداث خط سراسری وجود نداشت. بعد از آن با درآمد ناشی از افزایش قیمت نفت و افزایش مالیات ها این خط به شهر تبریز و مراکز برخی استانها رسید. خط سراسری در دوره محمدرضا شاه توسعه یافت و تهران را به شهرهای سمنان، مشهد، قزوین، زنجان، اصفهان، یزد و کرمان متصل کرد.

خطوط قبلی

خط آهن کشور تا پیش از دوره رضاخان به شرح زیر بود:

۲۳ سال بعد از احداث اولین خط آهن جهان بین دو شهر استاکتون- دارلینگتون در انگلستان در سال ۱۲۰۳ این فناوری حمل و نقل وارد ایران شد.

به گفته خسرو معتضد تاریخ شناس ایران معاصر، راه آهن در ایران در دوره قاجاریه و از اواخر سلطنت محمدشاه در سال ۱۲۲۶ تا آخرین سال حکومت احمدشاه، آخرین شاه سلسله قاجار در سال ۱۲۹۹ به طول ۲۳۰ کیلومتر در بخش های شمالی و جنوبی به صورت منطقه ای و ناپیوسته احداث شد.

اولین ریل راه آهن ایران در سال آخر عمر سلطنت محمدشاه قاجار توسط فردی به نام خوشتاریا فردی گرجی - روس به طول ۱۴ کیلومتر در سال ۱۲۲۶ شمسی بین رشت- بندر پیربازار- بندرانزلی کشید شد.

خط بعدی، راه آهن تهران - حضرت عبدالعظیم به طول حدود ۹ کیلومتر توسط یک شرکت بلژیکی و سرمایه گذاری یک فرد روسی در سال ۱۲۶۱ کشیده شد و ناصرالدین شاه سوار بر این قطار به شهر ری رفت.

احداث خط آهن بعدی سال ۱۲۹۱ یعنی یک سال قبل از جنگ جهانی اول توسط روس ها شروع شد و در خلال این جنگ چهار ساله پایان یافت. این خط شهرهای جلفا و تبریز را به یکدیگر متصل کرد. لشکرکشی قوای روس در استانهای خراسان، گیلان، مازندران و آذربایجان که براساس قرارداد ۱۹۰۷ از سال ۱۲۸۵ تحت سیطره روسها بود را راحت تر کرد.

انگلیسی ها هم اولین خط آهن را برای انجام امور نفتی در استان خوزستان احداث کردند. آنان با آغاز جنگ جهانی اول خط آهن دیگری به طول ۶۷ کیلومتر از کویته عراق به منطقه دزدآباد در استان سیستان و بلوچستان کشیدند. انگلیس علاوه بر این دو مسیر ریلی، از طریق خط آهن دیگری بوشهر را به برازجان متصل کرد. آخرین خط آهنی که توسط انگلیسی ها در جنوب کشور کشیده شد خط آهن میرجاوه - زاهدان در سال ۱۲۹۹ بود.

پروژه راه آهن سراسری ایران با ۱۳۹۴ کیلومتر خط آهن در ۲۷ مرداد ۱۳۱۷ به پایان رسید و دو خط شمال و جنوب در ایستگاه راه آهن فوزیه (سمیه) به یکدیگر متصل شدند و در روز سوم شهریور ۱۳۱۷ رسما افتتاح و به بهره برداری رسید.

منبع:

سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، کتابچه «راه آهن در ایران» چاپ بنگاه راه آهن دولتی ایران