◄ نقش تاثیرگذار زنان در بهبود ایمنی راه وکاهش سوانح ترافیکی
فاطمه صادق نژاد[1]
سوانح ترافیکی یکی از پیچیده‌ترین مشکلات کشور عزیزمان ایران است و کاهش تلفات ناشی از آن، از منویات مقام معظم رهبری و استراتژی اساسی دولت جمهوری اسلامی و همچنین اولویت و مأموریت اصلی وزارت راه و شهرسازی در دهه‌های اخیر بوده است. جمهوری اسلامی ایران علیرغم روند کاهشی مرگ‌ومیر سوانح ترافیکی در سال‌های اخیر هنوز هم در مقایسه با دیگر کشورها بیشترین تلفات ترافیکی را داراست.
سوانح حمل‌ونقل جاده‌ای، دومین عامل مرگ‌ومیر در ایران و دلیل اصلی مرگ جوانان 24-10 ساله است. بیش از 90% مرگ‌ومیرهای ناشی از حوادث ترافیکی در کشورهای با درآمد کم و متوسط مانند ایران، اتفاق می‌افتد و خسارات ناشی از تصادفات جاده‌ای در برخی کشورها برابر 2 تا 5 درصد سود ناخالص ملی برآورد شده است[2].
از دست رفتن جوانان و گروه سنی فعال و مولد جامعه از نظر اقتصادی، خانوادگی و عاطفی، اجتماعی و شغلی صدمات سنگینی به جامعه وارد می‌کند. به‌طوری‌که بیشتر خانواده‌ها با وقوع مرگ یا معلولیت ناشی از تصادف ترافیکی و از دست دادن نان‌آور خانواده و یا هزینه‌های سنگین درمانی مصدومان و معلولان، به زیرخط فقر سقوط می‌کنند. سوانح ترافیکی همچنین آثار غیرقابل جبرانی بر سیستم‌های سلامت، بیمه و دستگاه قضایی و ...کشور وارد می‌کند.
مقابله با سوانح ترافیکی و تلفات ناشی از آن نیاز به تقسیم مسئولیت و مشارکت همگانی دارد. البته بعد از سال‌ها تلاش و کوشش از طرف مسئولان و تصمیم گیران، با توجه به ظرفیت و امکانات موجود زیرساخت‌های جاده‌ای و وسایل نقلیه تا حدودی بهبود یافته‌اند، خودروها مجهز به کیسه‌های هوا، کمربند ایمنی و دیگر وسایل حفاظتی و هشداردهنده داخل خودرو شده‌اند؛ بیشتر جاده‌ها عریض‌تر و دوطرفه هستند و از علائم ترافیکی و هشداردهنده و همچنین روشنایی کافی برخوردارند، اما هنوز هم تصادفات ترافیکی ادامه دارد و روزانه نزدیک به 50 نفر از عزیزان ما در جاده‌ها کشته می‌شوند. بنابراین علیرغم پیشرفت‌های تکنولوژی و بهبود راه‌ها و خودروها هنوز هم اصل مشکل به‌جای خود باقی است.
جامعه جهانی بعد از سال 2000 میلادی به‌صورت جدی به دنبال کاهش سوانح ترافیکی، این بلای خانمان‌سوز ساخته دست بشر بوده است. در گزارش جهانی سال 2004، ضمن معرفی تفکری منطقی از قابل‌پیشگیری بودن تصادفات جاده‌ای و همچنین شناسایی و معرفی کلیه عوامل خطر، راهکارهای کلی مبتنی بر شواهد علمی برای پیشگیری از سوانح ترافیکی پیشنهادشده است.
سازمان ملل با صدور بیانیه و قطعنامه‌هایی ازجمله برنامه توسعه هزاره[3] سوم و برنامه توسعه پایدار[4]، که شامل مجموعه‌ای از اهداف، مقاصد و شاخص‌های جهانی است از کشورهای عضو خواسته است که ارتقای رفاه و سلامت جوامع انسانی را فراهم کنند. اهداف فوق نشان‌دهنده ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی حمل‌ونقل پایدار بوده و انتظار می‌رود بشر درروند توسعه به آن‌ها دست پیدا کند.
در حال حاضر، برنامه جهانی دهه اقدام ایمنی راه[5] به‌عنوان سند بالادستی و راهنمایی جامع برای دست‌اندرکاران و مسئولان در پیشگیری از سوانح ترافیکی است. در این قطعنامه به پنج رکن[6] اصلی در اقدامات ایمنی مبتنی بر رویکرد سیستم ایمن شامل؛ مدیریت ایمنی راه، حرکت و راه‌های ایمن، وسایط نقلیه ایمن، کاربران ایمن و پاسخ‌های بعد از سانحه اشاره شده است. علاوه بر برنامه بهبود ایمنی راه، از میان اهداف توسعه پایدار، هدف سوم و یازدهم به‌طور اختصاصی به وظایف و مأموریت‌های وزارت راه و شهرسازی در جمهوری اسلامی ایران نزدیک است که با جامع‌نگری و توجه به توصیه‌های جهانی فوق می‌توان تحول ساختاری در بخش حمل‌ونقل زمینی به وجود آورده و به اهداف توسعه پایدار دست‌یافت.
بهبود ایمنی راه‌ها و گسترش حمل‌ونقل پایدار، با توجه ویژه به نیازهای افراد آسیب‌پذیر جامعه مانند؛ زنان، کودکان، افراد معلول و افراد مسن ممکن می‌شود. اجرای برنامه‌های جهانی در کنار آگاه‌سازی و آموزش عموم مردم، همراه با اعمال قوانین و استانداردها به‌صورت پایدار، قوی و مؤثر به‌طور قطع نیاز به مشارکت همگانی به‌ویژه زنان دارد. ایمنی راه مسئله‌ای است که بر زندگی هر فردی چه به‌صورت مستقیم (تأثیر عاطفی مانند از دست دادن عزیزان) و چه غیرمستقیم (مانند خسارت اقتصادی بر فرد و جامعه) تأثیر می‌گذارد.
آمارها نشان می‌دهد که در حدود 23 درصد کل کشته‌های تصادفات ترافیکی در ایران را زنان تشکیل می‌دهند، این نسبت در مورد مصدومیت‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها حدود 39 درصد است (تفاوت موجود بین تعداد فوتی‌ها و مصدومیت‌های زنان می‌تواند به دلیل رانندگی کمتر آن‌ها در جاده‌های بین‌شهری باشد). یک‌چهارم کشته‌ها و نزدیک به 40 درصد مصدومیت‌های سوانح ترافیکی، نشان‌دهنده برخوردار نبودن زنان از ایمنی کافی درراه‌ها و خیابان‌های کشور و آسیب‌پذیری آنان است. بااینکه مردان بیش از سه برابر زنان در تصادفات ترافیکی کشته می‌شوند، ولی از دست دادن و معلولیت مردان، ارتباط مستقیم و غیرمستقیمی با آسیب‌پذیری زنان دارد و به دلیل بار عاطفی سنگین ناشی از دست دادن عزیزان و نان‌آور خانواده و بی‌سرپرست شدن آن‌ها، بیش از این‌ها صدمه می‌بینند.
زنان بیشترین استفاده‌کنندگان حمل‌ونقل عمومی هستند، بنابراین متناسب کردن حمل‌ونقل شهری و زیرساخت‌های ایمن شهری با نیازهای آن‌ها مانند؛ ایستگاه‌های اتوبوس، زیرگذرها و روگذرهای ایمن و روشن و مناسب می‌تواند به جابجایی راحت و ایمن آن‌ها کمک کند. تأمین ایمنی زنان و توجه به نیازهای آنان در حمل‌ونقل جاده‌ای و توجه به عدالت و برابری جنسیتی در برنامه‌ریزی‌های مربوط به حمل‌ونقل و تردد در شهرها و بین شهرها، دسترسی همه مناطق به همه وسایل حمل‌ونقل عمومی، امکان دسترسی به خدمات و امکانات آموزشی و بهداشتی و فراغتی در مناطق شهری و تدوین سیاست‌های حمایتی برای تأمین مسکن مناسب بخصوص برای زنان سرپرست خانوار از مهم‌ترین راهبردها برای رسیدن به توسعه شهری محسوب می‌شوند.
برای رسیدن به توسعه پایدار به‌عنوان یکی از بسترهای تعالی و رشد انسان‌ها، یاری و مشارکت همه گروه‌های اجتماعی موردنیاز است. مشارکت زنان در امور برنامه‌ریزی و مدیریت شهرها، تخصیص عادلانه فرصت‌های شغلی بین زنان و مردان به‌ویژه در مشاغل مهم و اثرگذار و انعکاس دیدگاه‌ها و نیازهای گروه‌های مختلف زنان در تحقق توسعه حمل‌ونقل پایدار حائز اهمیت هستند. زنان با نیمی از جمعیت جوامع و به دلیل ارتباط مستقیم با گروه‌های سنی جوانان، نوجوانان، کودکان و نیز تأثیر بر نیم دیگر جمعیت، یعنی مردان از مهم‌ترین و مؤثرترین گروه‌های اجتماعی به شمار می‌آیند، به عبارتی دامنه تأثیر هر زن می‌تواند از خود و خانواده تا کل جامعه گسترش یابد، واقعیتی که در جوامع درحال‌توسعه کمتر موردتوجه قرارگرفته است. به‌طوری‌که علیرغم برنامه‌ریزی‌ها و حمایت‌های انجام‌یافته هنوز زنان در بعضی کشورها نتوانستند به جایگاه و نقش مناسب خود در اداره امور کشور و در تصمیم‌گیری‌ها دست یابند و نقش ارزشمند آنان در فرآیند توسعه مغفول مانده است.
با توجه به متفاوت بودن نقش زنان در خانواده و تفاوت‌های شخصیتی و عاطفی زنان، تفاوت در میزان آسیب‌پذیری و نیازهای متفاوت زنان و مردان در رابطه با ایمنی، بهداشت، مسکن، تغذیه و امنیت غذایی و خدمات رفاهی، استراتژی‌های متفاوت برای مقابله با مشکلات حمل‌ونقل و رسیدن به توسعه پایدار وجود دارد.
زنان به‌عنوان مادر، خواهر، همسر، معلم، عمه، خاله و دوست می‌توانند از قدرت و جاذبه خود در تغییر رفتارهای مثبت نقش داشته باشد. به‌عنوان بخشی از مسئولیت و تعهد فردی در ایمنی راه‌ها و کاهش سوانح ترافیکی، باید از نفوذ زنان در تغییر رفتارهای ایمنی در کلیه کاربران بهره‌برداری کرد. زنان از طریق برگزاری کمپین‌های منسجم و تشکیل تیم‌هایی از افراد متعهد و بااراده توانایی و قدرت چشمگیری در ایجاد ایمنی و بهبود رفتارهای رانندگی دارند. برای اینکه سیاست‌های مؤثری اتخاذ شود و مداخلات هدفمندی با لحاظ کردن تفاوت‌های جنسیتی انجام شود. پژوهش‌های زیادی ازجمله؛ بررسی میزان استفاده از مدهای حمل‌ونقل بین مردان و زنان، بررسی امکانات شهری ایمن متناسب با نیازهای زنان، شناسایی عوامل خطر سوانح ترافیکی در بین زنان و مردان در شهرهای مختلف، بررسی تفاوت سوانح ترافیکی بین رانندگان و مسافران مرد و زن پیشنهاد می‌شود.
در بهبود ایمنی راه استراتژی‌های مربوط به ارتباطات رسانه‌ای و تقویت همکاری بین سازمان‌های دولتی و غیردولتی و مشارکت جامعه می‌تواند، مؤثر باشد. طراحی و اجرای برنامه موفق و جامع مشارکت اجتماعی زنان منجر به توانمندسازی آنان در ارتقای ایمنی می‌شود. توانمندسازی فرایندی است که از طریق آن افراد کنترل بیشتری بر تصمیم‌گیری‌ها و اقداماتی که سلامت آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهند، دارند. هدف توانمندسازی، قادر نمودن افراد و جوامع برای تصمیم‌گیری درزمینهٔ انتخاب بهترین گزینه با توجه و تأکید بر تعیین‌کننده‌های سلامت و ایمنی آحاد جامعه (مانند عوامل اجتماعی، محیطی و فیزیکی)، است. با ترویج فرهنگ مشارکت، تشویق فعالیت‌های داوطلبانه و انسان‌دوستانه و افزایش فعالیت‌های مردم محور با استفاده از نظام انگیزش و همچنین گسترش همکاری، همیاری و هماهنگی بین بخشی در دستگاه‌های اجرایی می‌توان به اهداف ایمنی راه و درنهایت کاهش حوادث جاده‌ای و هزینه‌های ناشی از آن رسید.
نقش‌آفرینی و توانمندی‌های زنان در میزان موفقیت کشورهای درحال‌توسعه، سیاست‌گذاران کلان دولتی را وامی‌دارد تا از نقش آن‌ها درحرکت‌های اجتماعی غافل نشوند.[7] نمونه‌های بسیار زیادی از مشارکت زنان در برنامه‌های حفاظت از محیط‌زیست وجود دارد که نقش قاطع آن‌ها را در روند اجرا و تصمیم‌گیری‌ها و در بهبود کیفیت زندگی شهروندان نشان می‌دهد. زنان با انتخاب روش‌های سالم و بهداشتی زندگی برای خود و خانواده، به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در توسعه پایدار نقش دارند و در جهان معاصر مخاطبان اصلی تحقق توسعه پایدار هستند.
در مناسبت‌های ملی و بین‌المللی ایمنی راه و یا مناسبت‌های مختلف مربوط به بانوان ازجمله روز زن باید به اهمیت نقش زنان در ایمنی راه و جنبه‌های مختلف آن پرداخته شود. روز زن فرصتی است تا در مورد پدیده‌های اجتماعی مانند سوانح ترافیکی و تأثیر آن در خانواده‌ها و کشور و در مورد اهمیت نقش زنان در بهبود ایمنی راه بحث شود. اولین بار در سال 2014 در موراکو توسط کمیته ملی پیشگیری از تصادفات و کنگره جهانی زن و ایمنی راه به نقش زنان در پیشگیری از سوانح ترافیکی و بهبود ایمنی راه به‌عنوان سفیران ایمنی راه پرداخته شد. در این کنگره سه پانل با موضوعات اصلی ذیل تشکیل شد:
- جنسیت در سیاست‌های عمومی ایمنی: بنچ مارک بین‌المللی[8]
- جامعه شهری، رکن ایمنی راه
- ایمنی راه، خط حامل[9] توسعه پایدار[10]
در این کنگره که با مشارکت سازمان‌های جهانی مانند سازمان جهانی بهداشت و سازمان بین‌المللی ایمنی راه[11] برگزار شد، پروژه‌ها و طرح‌هایی برای درگیر کردن جامعه زنان در سازمان‌های دولتی و غیردولتی مطرح شد.
ازآنجاکه زنان نیمی از پایه استعداد هر کشوری را به خود اختصاص می‌دهند، قدرت دادن به مشارکت آنان بهره‌وری و رشد اقتصادی را تا حد زیادی افزایش خواهد داد. درواقع، مطالعات بانک جهانی نشان می‌دهد که استراتژی‌های توسعه با تمرکز بر برابری زنان و مردان، رشد اقتصادی قوی‌تری را به همراه خواهد داشت تا استراتژی‌های خنثی. مشارکت زنان در توسعه اجتماعی- اقتصادی و سیاسی قابل‌اغماض نیست و امروزه به رسمیت شناختن زنان در امور کشوری بیش از گذشته مورد استقبال دولت‌هاست و همه توافق قول دارند که به‌منظور رسیدن به اهداف توسعه پایدار، باید از دیدگاه‌ها و نظرات زنان در برنامه‌های توسعه کشور برخوردار شد تا زنان نیز در فرایند تصمیم‌گیری درگیر شوند[12].
هنگامی‌که به نقش‌های مختلف زنان در خانواده و جامعه دقت می‌شود، درمی‌یابیم که حتی با چالش‌های بزرگ و موانع ظاهراً صعب‌العبور، زنان به انجام کارها می‌پردازند. ازنظر تاریخی نقش زنان در تحولات اجتماعی ثابت‌شده است و تقریباً همه افراد جامعه و مردان اقرار دارند که نادیده گرفتن نیمی از جامعه در حل مسائل جامعه به معنی حل نشدن یا حداقل به تعویق انداختن روبرو شدن و حل آن مشکل است. نقش زنان به‌عنوان سرپرست خانوار، افراد حرفه‌ای و متخصص، شهروندان، برنامه ریزان و کشاورزان و همچنین در عرصه آموزش کلید حمایت از طرح‌های توسعه پایدار است. آموزش و توانمندسازی زنان اجازه می‌دهد که پشتکار مطلق با فرصت‌های آموزشی ترکیب شود و آنان به هر نقشی در جهت برنامه توسعه پایدار برسند.
نقش زنان در آموزش و تربیت و کارهای فرهنگی قابل‌اغماض نیست زیرا که بیش از 67 درصد از ابتکارات فرهنگی جهان از طریق زنان روی می‌دهد. اگر زنان با آموزش توانمند شوند، شوق زندگی، عزم و اراده آن‌ها را به یکی از مؤثرترین عضو جامعه تبدیل می‌کند. بنابراین به‌منظور حمایت و تقویت زنان، آموزش آنان یک اولویت است زیرا طبق یک ضرب‌المثل قدیمی اگر مردی را آموزش دهید، یک فرد را آموزش داده‌اید، اما اگر زنی را آموزش دهید، یک نسل و یک ملت را آموزش داده‌اید.
زنان ازنظر احساسی در مسائلی که به‌هرحال با قربانی و از دست دادن و مسائل عاطفی سروکار دارد بهتر عمل می‌کنند. زنان بهتر از مردان، مرگ بیست هزار نفر و زخمی شدن حدود سیصد هزار نفر را در جامعه درک می‌کنند. زیرا که تقریباً تمام بار مراقبت، خدمت و بالاخره سوگواری برای کشته‌شدگان و فقر ناشی از دست دادن نان‌آور خانواده بر دوش آنان است. مطالعات نشان داده است که توانایی ابراز هیجان و همدلی در زنان بیش از مردان است و در روابط بین فردی میزان توجه ایشان به هیجانات افراد دیگر بیشتر است. مطالعات نشان داده است که زنان دارای هوش هیجانی بالاتری هستند. برای درک علت اختلاف سطح بین هوش هیجانی مردان و زنان، چهار بعد اساسی هوش هیجانی یعنی خودآگاهی[13]، مدیریت خود[14]، آگاهی اجتماعی،[15] مدیریت روابط[16] موردمطالعه قرارگرفته است که توصیه می‌شود به لحاظ محدودیت این مقاله به منابع دیگر مراجعه شود.
اشاره کردن به این توانمندی‌های زنان اصلاً به معنی فمینیسم نیست، بلکه توجه به‌ضرورت استفاده از این پتانسیل همدلی، دوست داشتن، مراقبت و خدمات داوطلبانه زنان در جامعه است. بسیاری از موفقیت‌های جوامع انسانی ناشی از تغییر در تفکر و فرهنگ و بهبود دیدگاه مردم نسبت به‌سلامتی و ایمنی خود بوده است. در دهه‌های اخیر دیدگاه مردم جهان نسبت به شیوه زندگی سالم، بهبود کیفیت زندگی و افزایش نشاط در جامعه دچار تحول عظیمی شده است.[17]،[18]
بانوان شاغل در وزارت راه و شهرسازی و سازمان‌های وابسته، علاوه بر انجام وظایف سازمانی خود، می‌توانند نقش ارزنده‌ای در کاهش این فاجعه انسانی داشته باشند زیرا به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم با مسائل و مشکلات جاده‌ها، درگیر هستند. آنان به‌واسطه سازمان محل کار و نوع وظیفه، از توانایی‌های علمی، فنی و حرفه‌ای متمایز و منحصربه‌فردی برخوردار هستند. بانوان وزارت متبوع پتانسیل آن را دارند که به‌عنوان رابطین و سفیران ایمنی نقش آموزش و ارتقای فرهنگ ایمنی ترافیک و اصلاح رفتارهای پرخطر رانندگی را در جامعه به عهده بگیرند. نقش زنان در برگزاری کمپین‌های همدردی با خانواده‌های قربانیان جاده‌ای و همچنین شرکت در برنامه‌های داوطلبانه آموزش مادران، مربیان و مراقبان کودکان و همچنین آموزش جوانان و نوجوانان درزمینهٔ ایمنی عبور و مرور کاملاً شناخته‌شده است. با راهبری دقیق، سازمان‌دهی و برنامه‌ریزی متناسب باید از این پتانسیل استفاده شود.
افزایش ظرفیت سازمانی و مکانیسم‌های حمایتی و سرمایه‌گذاری برای ایجاد سازمان راهبر برای تدوین و اجرای استراتژی‌های ایمنی راه می‌تواند در سلامت کلی جامعه و کاهش سوانح ترافیکی مؤثر باشد. ایجاد تقاضا از طرف مردم برای ساخت راه‌ها و خودروهای ایمن و استاندارد، حمایت از تصویب و اجرای جدی قوانین و انتظار پاسخ‌دهی سریع از طرف گروه‌های امداد و نجات و اورژانس پزشکی و همچنین بهبود توانایی سیستم بهداشتی در درمان و بازتوانی مصدومان و معلولان و نیز ترویج فرهنگ ایمنی ترافیک و رفتارهای ایمن در کلیه کاربران راه، مواردی هستند که قطعاً برنامه ریزان و تصمیم گیران را به اهداف نهایی بهبود ایمنی راه و اهداف توسعه پایدار نزدیک خواهد کرد. برای رسیدن به این مقاصد و اهداف، بی‌شک مشارکت همه اقشار جامعه و به‌ویژه بانوان لازم است. زنان و دختران شاید ازنظر کمی نیمی از جامعه را تشکیل دهند ولی ازنظر کیفی، توانمندسازی و آموزش آنان و همچنین استفاده صحیح از توانمندی‌های آنان به معنی نجات یک ملت است. با توجه به آسیب‌پذیری زنان در مقابل پدیده اجتماعی سوانح ترافیکی و با توجه به نقش کلیدی و چندوجهی آنان در خانواده‌ها و جامعه، باید بیش‌ازپیش به‌سلامت، رفاه و توانمندسازی آنان پرداخته شود.
فاطمه صادق نژاد
[1] دکتری تخصصی آموزش بهداشت و ارتقای سلامت
[2]- Global status report on road safety( 2013WHO)
[3] Millennium Development Goals(MDGs)
[5] Decade of action for road safety
[6] Pillar
[7] نقش زن در توسعه پایدار، ششمین همایش ملی دو سالانه انجمن متخصصان محیط زیست ایران
[8] gendering of public safety policies: international benchmark
[9] Vector
[10] Road safety, vector for sustainable development
[11] International Road Safety Organization (PRI)
[12]The Role Of Women In Ghana’s Development, April 2009
[13] Self-Awareness
[14] Self - Management
[15] Social -Awareness
[16] Relationship Management
[17]Traffic safety in the context of public health and medicine
[18] Action plan Seattle 2012
