◄ پیدا و پنهان فرمول محاسبه تن-کیلومتر
این پژوهش عنوان کرده که پس از درک نیاز به یک سیستم شفاف برای قیمت‌گذاری حمل بار، باید یک فرمول ریاضی به تفاهم متولیان امور برسد که از دیدگاه این پژوهش، فرمول رگرسیون نه برای ایران بلکه برای سایر کشورهای دنیا در حوزه حملونقل قابل استفاده است.
نتایج یک پژوهش که به‌تازگی توسط سه تن از مدیران سامانه هوشمند حمل بار منتشر شده نشان می‌دهد «قیمت‌گذاری حمل بار در ایران نیاز به یک سیستم شفاف» دارد و «هر دو سوی عرضه و تقاضا در بخش حملونقل باید بر سر فرمول ریاضی مشخصی برای حمل بار و کرایه آن» تفاهم کنند.
این پژوهش با عنوان «بررسی سیستم پیشنهادی تن بر کیلومتر، چالش‌ها و آینده آن» توسط محمدرضا شمس، صابر فاضل و محمد قاهری ارائه شده است و در آن با استفاده از روش تحقیق خاصی که به گفته نویسندگان پژوهش حاصل ۲۰ جلسه کار مداوم در کارگروه تشکیل شده سازمان راهداری و حملونقل جاده‌ای کشور بوده است؛ تلاش شده تا فرمول مشخصی درباره نرخ کرایه حمل بار بر اساس سیستم پیشنهادی تن بر کیلومتر ارائه شود که از ابتدای اعتراضات صنفی کامیونداران نیز، از اصلی‌ترین مطالبات آنها بوده است.
نویسندگان در ابتدای این پژوهش عنوان کرده‌اند که با توجه به مشکلات به وجود آمده پس از اعتراض‌های رانندگان حوزه حملونقل جاده‌ای کالا در سطح کشور، این موضوع بسیار بیشتر خودنمایی می‌کند که نداشتن مبنای علمی در خصوص نحوه محاسبه کرایه در کشور آشفتگی‌های بی‌شمار و متعاقباً فرصتی برای دلالان و رانت‌خواران حوزه حملونقل را فراهم می‌کند. تا آنجایی که سود اصلی را دلالان و واسطه‌گران برده و فشار آن بر دوش گردانندگان این حوزه یعنی دولت، رانندگان و شرکت‌های کانون حملونقل میافتد.
در راستای هوشمندسازی حمل بار زمینی، مطالعات زیادی انجام شده است که از آن جمله می‌توان به مسیریابی، تشخیص پرتردد بودن مسیر، مدیریت سوخت و موارد مشابه اشاره کرد؛ اما چالشی که در این حیطه در کشور کماکان پابرجاست و کمتر به آن پرداخته شده است، محاسبه هزینه نرخ حمل بار است.در کشورهای پیشرفته مطالعات و ابزارهای زیادی برای محاسبه هزینه حمل بار وجود دارد. از آن جمله می‌توان به مطالعات انجام شده برای محاسبه سود و زیان اتومبیل و کامیون‌های حمل بار در آمریکا اشاره کرد.
در این تحقیق به فاکتورهای اثرگذار هزینه در آمریکا و نحوه محاسبه سود و زیان اتومبیل‌ها و کامیون‌ها برای حمل بار پرداخته شده است یا در مقاله دیگر، لوینسون و همکاران به محاسبه هزینه‌های عملیاتی وسایل حمل بار در آمریکا پرداخته‌اند. به گفته نویسندگان این پژوهش، این رفتار محاسبه نرخ کرایه در کشورهای اروپایی نظیر ترکیه و لهستان همچنین در کانادا، چین و هند نیز دقیقاً انجام پذیرفته و در حال اجراست؛
اما با وجود مطالعات فراوان در حوزه هوشمندسازی محاسبه نرخ حمل بار، در ایران روال تعیین نرخ حمل بار به‌صورت توافقی و گاهی مناقصه‌ای تعیین می‌شود که این رویه سبب از میان رفتن شفافیت در تعیین کرایه و گلایه رانندگان، صاحبان کالا و کلیه افراد و سازمان‌های درگیر در حمل بار زمینی شده است. آن‌گونه که در این پژوهش عنوان شده در کارگروه تعیین شاخص‌های کرایه حمل بار بر اساس تن-کیلومتر، تلاش شد روالی هدفمند و بومی برای قیمت‌گذاری در حیطه حمل بار زمینی ارائه شود.
با توجه به طولانی‌بودن تغییر فرآیند مصوبه شورای پول و اعتبار مبنی بر توافقی‌بودن نرخ کرایه (هرچند متعلق به دهه ۶۰ و ۷۰ است) راهکار ارائه شده در این مقاله بر اساس وضع موجود و قوانین جاری حاکم بر حملونقل کشور ایجاد شده است. در قدم اول این پژوهش، عنوان شده که تعیین کرایه حمل نه بر عهده تولیدکننده کالا و نه مصرف‌کننده کالا بلکه به عناصر و فاکتورهای حاکم بر فرآیند حملونقل و صراحتاً عناصر و فاکتورهای هزینه‌بر در هنگام حمل از مبدأ بارگیری (اصطلاحاً درب کارخانه) تا مقصد است.
پس به این منظور ابتدا روشی برای محاسبه سود و زیان رانندگان و صاحبان وسایل حمل بار پیشنهاد می‌شود که نتیجه آن ایجاد سیستم تن بر کیلومتر به‌عنوان نتیجه نهایی کارگروه است؛ اما در ادامه بحث می‌شود که سیستم تن بر کیلومتر به‌تنهایی پاسخگوی نیاز جامعه نخواهد بود به همین دلیل در ادامه این مقاله و بر مبنای تن بر کیلومتر، شیوه‌ای برای قیمت‌گذاری خودکار معرفی می‌شود.
در قیمت‌گذاری خودکار از تکنیک‌های داده‌کاوی استفاده می‌شود و برمبنای این تکنیک، تابعی برای تشخیص خودکار قیمت استخراج می‌شود. با استفاده از این تابع هر فرد (راننده یا صاحب وسیله نقلیه حمل بار) قادر خواهد بود به‌سادگی نرخ حمل بار را با دقت بالایی تخمین بزند و علاوه بر آن می‌تواند طبق نیازهای خود و سود و هزینه مورد انتظار، باری را برای جابه‌جایی انتخاب کند.
در بخشی از پژوهش کارگروه سازمان راهداری و حملونقل جاده‌ای، به ضعف‌ها و نیازهای آینده سیستم تن بر کیلومتر پرداخته و راهکارهایی نیز برای این مشکلات ارائه شده است. مهم‌ترین فاکتورهای تأثیرگذار در تعیین قیمت در سه دسته قابل تقسیم شدن است:
نوع و ارزش وسیله حمل بار: قیمت‌گذاری و ارزش ماشین باید مشخص شود. این ارزش‌گذاری در نحوه استهلاک اثر گذاشته و عملاً باعث پرشدن خلأ موجود در یکسان‌بودن قیمت برای یک وسیله با کاربری‌های متفاوت می‌شود. برای این کار یک وسیله به‌عنوان مبنا انتخاب می‌شود و بقیه برحسب این مبنا وزن دریافت می‌کنند. ضرایب بر طبق وسیله مبنا است. در اکثر کشورها تریلر کفی را به‌عنوان مبنا فرض می‌کنند و سایر موارد با آن ضریب دهی می‌شوند؛ اما با توجه به میانگین حمل بار در کشور که ۱۴ تن است می‌توان مبنا را به ۱۰ چرخ اختصاص داد. در جدول شماره ۳، شمایی از دسته‌بندی ماشین‌ها که نیازمند تعیین ضریب آمده است.
شهر مبدأ و مقصد بار: شهرها در روال بارگیری بر طبق قوانین بالادستی دارای رتبه‌بندی هستند که این رتبه‌بندی نیز ملاکی است که باید ضریبی در قیمت‌گذاری داشته باشد. رتبه‌بندی شهرها بر هر اساسی که باشد برای ضریب‌دهی آن در حوزه حملونقل باید به گرم یا سرد بودن منطقه، داشتن یا نداشتن امنیت راه، خوب یا بد بودن راه‌های مواصلاتی به آن مقصد و مهم‌تر از همه داشتن یا نداشتن بار برگشتی از آن مقصد توجه کرد. نمونه‌ای از این رتبه‌بندی در جدول شماره ۲ آمده است.
نوع بار: نوع بار آخرین فاکتوری است که باید ضریب آن در بارگیری تعیین شود. واضح است که نوع بار نیز می‌تواند در قیمت تأثیر داشته باشد.
برای مثال در شکل۱ ، شمایی از بارهای حمل شده از «بندرعباس» به سایر نقاط کشور توسط «کفی ۱۸ چرخ» آمده است. در این شکل دو شیوه قیمت مختلف قابل‌مشاهده است که صرفاً به تفاوت نوع بار مربوط می‌شود. تعیین این سه ضریب علاوه بر اینکه بر تعیین قیمت و دقت آن و اثرگذاری فاکتورهای مهم تأثیرگذار است می‌تواند مصداقی از قانون بالادستی برای تعیین توافقی قیمت باشد. به این‌گونه که تفاهم و توافق بر این‌گونه جداول همان مبنای توافق مدنظر قانون‌گذار هم می‌تواند باشد.
فاکتورهای تأثیرگذار در تعیین قیمت
نویسندگان این پژوهش پیش از اینکه به فرمولی برای تعیین قیمت خودکار برسند این سؤال را مطرح کرده‌اند که متولی تعیین قیمت و عوامل مؤثر در آن چیست؟
این مقاله در پاسخ به این سؤال آورده است: به‌طور یقین مهم‌ترین عاملی که باید برای قیمت‌گذاری در نظر گرفته شود، هزینه‌های حاکم بر ناوگان حملونقل هستند، چراکه تمامی هزینه‌ها و مسئولیت حمل بار بر دوش آن‌هاست. پس نیاز است قیمت‌گذاری از دید ناوگان حملونقل انجام شود.
پس از ناوگان حملونقل باید به قوانین بالادستی کشور از جمله مالیات‌ها، عوارض و هزینه‌های قانونی شرکت‌های حمل‌ونقلی نیز توجه کرد. بدین منظور ابتدا باید فاکتورهای مهم در قیمت‌گذاری مورد توجه قرار گیرد.این روش چه برای معضل اصلی حملونقل به‌عنوان درصد بالای خودروهای خودمالکی و نیز چه برای زمانی که درصد خودروهای خودمالکی در حداقل و درصد شرکت‌های حمل‌ونقلی در حمل زیاد باشد، کارآمد است.
فاکتورهای مهم در قیمت‌گذاری به‌صورت خلاصه در سرفصل‌های هزینه‌های مربوط به سوخت، نگهداری و تعمیرات، پرسنلی (حقوق راننده و شاگرد راننده)، هزینه‌های بالاسری (مالیات و کمیسیون‌ها و...) و سود ناشی از سرمایه‌گذاری قابل دسته‌بندی هستند که جمعاً در ۲۴ مورد هزینه در جدول شماره یک این گزارش مشخص است. با تعیین فاکتورهای موجود در جدول و همچنین تعیین مسافت طی‌شده با وسیله چه در حالت بارگیری و چه در حالت خالی مجموع هزینه‌ها محاسبه می‌شود و بر این مبنا مبلغ منطقی برای جابه‌جایی بار به‌ازای هر تن کیلومتر محاسبه خواهد شد.
بر مبنای این جدول و محاسبه همه شرایط و هزینه‌های هر مورد، در نهایت نتیجه کارگروه تعیین مبلغ منطقی برای جابه‌جایی بار به ازای هر تن بر کیلومتر شد.در این رقم به‌جای تن بر کیلومتر موجود، از قاعده منطق و رفتار همه فاکتورهای حاکم بر کیلومتر استفاده می‌شود. به این معنا که عملاً مجموعه‌ای از فاکتورهای حاکم بر کیلومتر، قیمت بار را تعیین خواهند کرد و عملاً تن فقط می‌تواند یکی از چندین فاکتور دخیل باشد و جالب اینجاست که فاکتور بسیار کم‌ارزشی هم است. برای مثال در جدول شماره یک در حدود ۲۴ فاکتور تعیین‌شده و روال تعیین قیمت به‌ازای این۲۴ فاکتور بر کیلومتر خواهد بود.
قیمت‌گذاری
بخش دیگری از این مقاله به موضوع مهم «قیمت‌گذاری» می‌پردازد. به نوشته این پژوهشگران، پس از نهایی‌شدن فاکتورها، فرمول‌های ثابت و مشخصی در دنیا وجود دارد که می‌تواند قیمت را به‌صورت خودکار تعیین کند. یکی از این روش‌ها استفاده از تکنیک‌های داده‌کاوی نظیر «رگرسیون» است. نتیجه این اجرا تابعی به ازای همه ویژگی‌ها بر کیلومتر خواهد بود که بر مبنای آن می‌توان قیمت را به‌صورت لحظه‌ای محاسبه کرد.
نمونه‌ای از اجرا در شکل شماره ۲ آمده است: از دیدگاه این پژوهش، نرخ جابه‌جایی بار در زیر ۱۰۰ کیلومتر یک نوع رفتار و در کیلومترهای مختلف دیگر از یک رفتار منطقی دیگر تبعیت می‌کند؛ اما همان‌گونه که در شکل مشخص است افزایش نرخ به‌صورت خطی نیست و رگرسیون سه‌درجه‌ای، تخمین بسیار بهتری است که این مورد به‌خصوص در ابتدا و انتهای نمودار بیشتر مشهود است.
باید توجه کرد که این نمودار تنها با تعداد محدودی داده رسم شده است و مسلماً افزایش داده‌ها به‌دقت بیشتر مدل و رسیدن به مبلغ دقیق‌تر کمک شایانی می‌کند. پس تنها نیاز موجود برای تکمیل سیستم موجود، علاوه بر توافق بر ضریب‌های ذکر شده، امکان دسترسی به حجم اطلاعات مناسبی از بارهای جابه‌جا شده در هر استان بر طبق بارنامه‌های صادر شده در سال‌های قبل است که فاکتورهای مبدأ، مقصد، نوع بار، نوع ماشین، کل مبلغ بارنامه و تاریخ بارگیری در آن مشخص شده باشد.
پیشنهادها
این پژوهش در بخش پایانی خود نتایجی ارائه کرده و پیشنهادهایی را نیز داده است. این پیشنهادها در پنج مورد دسته‌بندی شده است. مورد اول تفاهم بر سر این موضوع است که در ایران نیاز به یک سیستم شفاف برای قیمت‌گذاری حمل بار بسیار محسوس است. این پژوهش عنوان کرده که پس از درک نیاز به یک سیستم شفاف برای قیمت‌گذاری حمل بار، باید یک فرمول ریاضی به تفاهم متولیان امور برسد که از دیدگاه این پژوهش، فرمول رگرسیون نه برای ایران بلکه برای سایر کشورهای دنیا در حوزه حملونقل قابل استفاده است.
در مورد سوم، پژوهش حاضر عنوان کرده که تصویب ضرایب جداول ارائه شده با تفاهم دولت، کانون کامیونداران کشور، کانون شرکت‌های حمل‌ونقلی و کارشناسان مربوطه باید صورت گیرد. ضمن اینکه قیمت آنلاین در خود سازمان راهداری، همراه با درخواست کد رهگیری شرکت‌ها در نرم‌افزار صدور بارنامه باید ایجاد شود. در مورد آخر نیز این پژوهش خواستار حساسیت و حمایت لازم دولت در جهت اجرای موارد ذکر شده به‌عنوان تنها شاه‌کلید حل مشکلات کنونی صنعت حملونقل شده است.
