چشم‌انداز صنعت هوانوردی ایران پس از پرواز شماره 752

پرواز شماره 752 شرکت هواپیمایی بین‌المللی اوکراین که حوالی ساعت 6 بامداد روز چهارشنبه (18 دی ماه امسال) فرودگاه امام خمینی تهران را به مقصد کی‌یف پایتخت اوکراین ترک کرده بود، دقایقی پس از پرواز در نزدیکی شهریار تهران سقوط کرد و تمام 176 سرنشین آن جان خود را از دست دادند. پس از گمانه‌زنی‌های فراوان سرانجام روز گذشته ستاد کل نیروهای مسلح ایران اعلام کرد به دلیل یک اشتباه انسانی، پدافند هوایی ایران این هواپیما را شی خطرناک تشخیص داده و به آن شلیک کرده است.

به گزارش تین‌نیوز، به دنبال این اتفاق، دولت ایران ضمن پذیرش اشتباه دردناک رخ داده، اعلام آمادگی کرد شرایط برای بررسی ابعاد دقیق این ماجرا و معرفی مقصران احتمالی فراهم شود. جدای از بعد نظامی و امنیتی این حادثه تلخ، صنعت هوایی ایران در طول روزهای گذشته شرایط خاصی را تجربه کرد که احتمالا این روند در روزهای آتی نیز ادامه خواهد یافت و در این فرایند نحوه رفتار نهادهای ذی‌ربط در صنعت هوایی و چگونگی پیگیری این حادثه اهمیت فراوانی پیدا خواهد کرد.

اصول بین‌المللی حادثه

معاهده هواپیمایی کشوری بین‌المللی که به کنوانسیون شیکاگو نیز معروف است، مهم‌ترین معاهده مربوط به هوانوردی و حقوق هوایی است که اجرای آن از ۴ آوریل ۱۹۴۷ آغاز شد. معاهده شیکاگو به تاسیس سازمان بین‌المللی هواپیمایی (ایکائو) انجامید و اساسنامه آن نیز به شمار می‌رود. با امضای قرارداد شیکاگو کنوانسیون ۱۹۱۹ پاریس و معاهده هواپیمایی بازرگانی ۱۹۲۸ هاوانا منسوخ شدند. این توافق بین‌المللی که ایران نیز از ابتدا به عنوان یکی از اعضای موسس در آن حضور داشته و در طول تمام دهه‌های گذشته بر اساس متن عمل کرده در حوادث و سوانح هوایی، اصلی‌ترین منبع و قانون جهانی به شمار می‌رود که تمام کشورهای عضو ملزم به اجرای آن هستند.

ماده 26 این قانون جهانی به حوادث هوایی اشاره دارد. در این ماده آمده است: چنانچه حادثه‌ای برای یک هواپیمای کشور عضو در قلمروی کشور عضو دیگری رخ دهد و موجب مرگ یا جراحت شدید شود و یا مشخص شود که نقص فاحش فنی در هواپیما یا تسهیلات هوانوردی بوده، کشوری که در آنجا این حادثه اتفاق افتاده علل حادثه را طبق مقرراتی که ممکن است از طرف سازمان هواپیمایی کشوری سفارش شود در حدود قوانین خود تحقیق خواهد کرد و به کشوری که هواپیما در آنجا ثبت شده اجازه داده خواهد شد که ناظرانی برای حضور در بازرسی به آن کشور اعزام کند. کشور تحقیق کننده گزارش امر و نتایج تحقیقات خود را به کشور ذی‌نفع ابلاغ خواهد کرد بر اساس آنچه در این ماده آمده، وقتی یک حادثه هواپیمایی در ایران رخ می‌دهد، این نماد حاکمیتی ایران در حوزه هوانوردی یعنی سازمان هواپیمایی کشوری است که موظف به پیگیری این حادثه، بررسی ابعاد آن و ارایه گزارش نهایی این حادثه است. بر اساس متن تایید شده از سوی ایکائو، کشوری که هواپیمای سقوط کرده در آن ثبت شده نیز باید نمایندگانی را برای حضور در فرآیند بررسی داشته باشد. هر چند در این ماده، اشاره‌ای به الزام حضور نمایندگان دیگر کشورها ذکر نشده اما در سوابق سقوط‌های سال‌های گذشته، سازمان‌های هواپیمایی از نمایندگانی از کشور سازنده هواپیما و حتی کشورهایی که شهروندان تابعه آنها در هواپیما کشته شده‌اند دعوت می‌کند تا در فرآیند حضور داشته باشند.

عملکرد سازمان هواپیمایی ایران

از نخستین دقایق پس از رخ دادن حادثه اخیر، مسوولان سازمان هواپیمایی کشوری ایران با حضور در محل حادثه اعلام کردند که بررسی‌ها درباره چرایی این اتفاق و ارایه گزارش‌های ابتدایی و سپس گزارش‌های نهایی را در دستور کار قرار خواهند داد. ایران در همان ساعات اعلام کرد که فرآیند بررسی را در داخل کشور انجام خواهد داد و البته به کارشناسان کشورهای ذی‌نفع در حادثه اجازه می‌دهد که در فرآیند بررسی شرکت کنند. هرچند سرانجام صبح شنبه اعلام شد که دلیل این حادثه نه نقص فنی که شلیک اشتباه سامانه پدافند بوده است اما در روزهای گذشته مسوولان سازمان هواپیمایی کشوری، بارها اعلام کردند که چنین فرضیه‌ای صحت ندارد و همین مساله باعث شکل‌گیری این گمانه شد که مسوولان این سازمان قصد کتمان حقیقت را داشته‌اند، موضوعی که البته بر اساس توضیحات سردار حاجی‌زاده، فرمانده هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی صحت نداشت و دلیل این کتمان از سوی مسوولان سازمان هواپیمایی این بود که آنها در جریان این اتفاق قرار نداشتند. موضوعی که در اظهارنظرها و اطلاعیه سازمان هواپیمایی نیز بر آن تاکید شد.

بر اساس خبری که خبرگزاری تسنیم روز گذشته منتشر کرد سازمان هواپیمایی کشوری در اطلاعیه‌ای رسمی اعلام کرد: مسوول بررسی سانحه در اولین فرصت هماهنگی لازم با مراجع ذی‌ربط را انجام داده و تاییدیه عدم انجام هرگونه عملیات نظامی را در مرکز کشور دریافت کرده است و متاسفانه علی رغم پیگیری‌های متعدد و مکرر سازمان هواپیمایی کشوری تا زمان صدور اطلاعیه ستاد کل نیروهای مسلح، هیچ گونه اطلاع‌رسانی در خصوص موضوع اصابت موشک سامانه‌های پدافند به هواپیمای مسافربری کشور اوکراین به این سازمان صورت نپذیرفته است. شایان ذکر است پرواز مذکور در قالب کریدورهای استاندارد و مورد تایید شبکه یکپارچه پدافند کشور (طرح خروجی) در حال پرواز بوده است و هیچ مشکلی برای کنترل هواپیما از سوی خلبان گزارش نشده است.

ضمن عرض تاسف از وقوع این رویداد متذکر می‌شود هدف بررسی سانحه، پیشگیری از سوانح مشابه و ارتقای ایمنی پروازهای کشور است که تمام نهادهای ذی‌ربط باید برای این موضوع اهمیت ویژه‌ای قائل شوند. حسن رضایی‌فر- مدیرکل بررسی سوانح سازمان هواپیمایی کشوری- نیز به ایسنا توضیح داده از وقتی که سانحه اتفاق افتاد، اولین اقدامی که انجام دادم این بود که با مقامات ذی‌ربط تماس گرفتم و همه مقامات ذی‌ربط به من این اطمینان را دادند که در مرکز کشور چنین عملیات نظامی انجام نشده است.

عملیاتی که سپاه پاسداران در پاسخ به آمریکایی‌ها انجام داده بود از محدوده غرب کشور و در ساعت 30: 1 صبح انجام شد و این هواپیما در ساعت 18: 6 در حوالی فرودگاه امام خمینی (ره) سقوط کرد و من چون این اطمینان را از مقامات گرفته بودم که عملیاتی در داخل انجام نشده است، این خبر را اعلام کردم.

تبعات حادثه برای ایران

پس از اعلام اشتباه سامانه پدافند در شلیک به هواپیمای اوکراینی روند بررسی این حادثه تغییر خواهد کرد. با رسیدن نمایندگان کشورهای ذی‌نفع در این اتفاق، استخراج اطلاعات از جعبه‌های سیاه این هواپیما آغاز خواهد شد و سپس در زمانی کوتاه گزارش ابتدایی و احتمالا پس از نهایی شدن بررسی‌ها، گزارش نهایی در این زمینه ارایه می‌شود. علی‌رضا منظری، معاون اسبق سازمان هواپیمایی کشوری در گفت‌وگو با «اعتماد» درباره تبعات این اتفاق برای صنعت هوایی ایران توضیح می‌دهد: «نخستین نتیجه این اتفاق کاهش اقبال به آسمان ایران و کاهش تقاضا از سوی شرکت‌های بین‌المللی هوایی برای حضور در آسمان ایران است.

همان طور که در روزهای گذشته نیز شاهد آن بوده‌ایم که تعدادی از ایرلاین‌ها اعلام کرده‌اند که فعلا به ایران پرواز نمی‌کنند، احتمالا این روند ادامه خواهد داشت و ما بخشی از پروازهای بین‌المللی خود را از دست خواهیم داد.» او در پاسخ به این سوال که این محدودیت‌ها تا چه زمانی ادامه خواهد داشت، گفت: «در شرایط فعلی نه می‌توان از دائمی بودن این محدودیت‌ها سخن گفت و نه می‌توان زمان دقیقی برای پایان یافتن‌شان تعیین کرد. در چنین شرایطی دولت‌های دخیل در حادثه در سطح سیاسی مذاکراتی را انجام می‌دهند و تلاش می‌کنند در این زمینه به یک توافق برسند. با نهایی شدن توافقات و البته کاهش تنش‌ها، می‌توان انتظار داشت که این محدودیت‌ها کمرنگ شود اما در حال حاضر ارایه زمان دقیق در این زمینه ممکن نیست.»

یکی از مسائلی که در طول ساعات گذشته برای بسیاری از مردم به سوالی مهم تبدیل شده، چرایی نرسیدن به تصمیم اعلام ممنوعیت پرواز در ساعات منجر به حادثه سقوط است. با توجه به اینکه این اتفاق چند ساعت پس از حمله ایران به مواضع آمریکا پس از به شهادت رساندن سردار قاسم سلیمانی رخ داده و در چنین شرایطی سیستم پدافند کشور در آماده‌باش کامل قرار داشته، این سوال مطرح می‌شود که چرا در آن ساعات پروازها متوقف نشده‌اند؟ منظری در پاسخ به این سوال می‌گوید در چنین فضایی باید دستگاه‌های مختلف به جمع‌بندی در این حوزه برسند اما روال عادی کار آن است که سازمان‌های هوایی غیرنظامی که مسوول رصد شرایط و مدیریت پروازهای مسافری هستند، درخواست این ممنوعیت پروازی را بدهند تا در رابطه با آن تصمیمات لازم اتخاذ شود.

غرامت و شکایت علیه ایران

در کنار محدودیت‌های ایجاد شده برای صنعت هوایی ایران یکی از مسائلی است که صنعت هوایی کشور باید خود را برای آن آماده کند، تبعات قانونی این حادثه تلخ است.

این کارشناس صنعت هوایی درباره فرآیندی که صنعت هوانوردی ایران در مجامع بین‌المللی پس از این حادثه باید طی کند، توضیح داد: «ما احتمالا با یک شکایت قضایی از سوی اوکراین در دادگاه‌های بین‌المللی رو به رو می‌شویم که باید در جریان آن، مدارک و مستندات خود را ارایه کرده و به سوالات موجود پاسخ دهیم. درکنار آن غرامت‌هایی نیز به گردن ایران خواهد بود که بر اساس توافقات بین‌المللی باید پرداخت شود. منظری درباره این غرامت‌ها گفت: با توجه به اینکه این هواپیما در ایران سقوط کرده، احتمالا غرامت مسافران ایرانی بر اساس قوانین داخلی کشور و مسافران خارجی بر اساس قواعد بین‌المللی پرداخت خواهد شد. البته در نهایت در این حوزه باید بر اساس تعهداتی که ایرلاین اوکراینی داده عمل شود. در کنار آن پرداخت خسارت هواپیمای سقوط کرده نیز جزو تعهدات ما خواهد بود که احتمالا عددی بیش از 60 میلیون دلاری باید برای آن در نظر گرفت.

صنعت هوایی ایران که در سال‌های گذشته با تحریم‌های یک‌جانبه امریکا با محدودیت‌های جدی فعالیت خود را ادامه می‌داد، حالا باید با ترکش‌های حادثه اخیر نیز رو به رو شود که طولانی مدت شدن آن می‌تواند شرایط ایرلاین‌های ایران را نیز دشوار کند. در روزهای گذشته تعدادی از شرکت‌های اروپایی اعلام کرده‌اند که پروازهای خود به ایران را متوقف کرده‌اند و این موضوع از سویی می‌تواند رفت و آمد ایرانی‌ها به مقاصد مختلف را دشوار کند و از سوی دیگر برای ایرلاین‌ها، دشواری‌هایی به وجود آورد. برای مثال، دو روز قبل، آژانس حمل و نقل سوئد در تصمیمی اعلام کرد که تمامی پروازهای شرکت‌ هواپیمایی ایران‌ایر از ایران به سوئد تا اطلاع ثانوی لغو شده است.

مسافران هما حالا مجبور هستند با وجود داشتن بلیت این شرکت یا از ایرلاین دیگری که شرکت هواپیمایی ایران‌ایر معرفی می‌کند، استفاده کنند و با وجود تغییر ایرلاین راضی به انجام سفر شوند و یا از انجام سفرشان انصراف دهند. هزینه‌های تغییر ایرلاین نیز در صورت افزایش قیمت بلیت با هواپیمایی جمهوری اسلامی است و مشخص نیست ادامه‌دار شدن توقف پروازهای هما به این کشور منجر به خسارت چند میلیون دلاری برای هما شود.

کاهش تعداد پروازهای عبوری نیز یکی دیگر از تهدیدهایی است که صنعت هوایی ایران باید با آن روبه‌رو شود. بر اساس توافقات بین‌المللی، هدف نخست از بررسی حوادث هوایی، مشخص کردن علل این اتفاق و برنامه‌ریزی جدی برای عدم تکرار آن است. به نظر می‌رسد در اتفاق اخیر ایران باید تمام توان خود را صرف اعتماد‌سازی در انجام بررسی‌های دقیق و تضمین تلاش برای عدم تکرار این اتفاق کند؛ موضوعی که برای آینده صنعت هوایی ایران اهمیت بسیار فراوانی خواهد داشت.