مرکز تجاری برای پایتخت دیگر کافی است

ساختمان پلاسکو نخستین آسمان‌خراش تهران به شمار می‌رفت و از آن به عنوان نخستین ساختمان مدرن و آسمان‌خراش خاورمیانه نیز یاد می‌شد که متاسفانه این بنای قدیمی و تاریخی، دی سال گذشته فرو ریخت. این ساختمان ۱۷ طبقه با اسکلت فلزی که در سال ۱۳۴۱ افتتاح شد، یکی از مهم‌ترین مراکز تولید و فروش پوشاک در تهران بود.

به گزارش تین‌نیوز، این ساختمان در روز پنجشنبه ۳۰ دی ۱۳۹۵ پس از ۵۴ سال از زمان ساخت بر اثر آتش‌سوزی فرو ریخت و ۵۶۰ واحد تجاری آن نابود شد.

پلاسکو با آتش‌نشانانی که در حال مهار آتش بیرون و داخل ساختمان بودند، فرو ریخت. ساختمانی که با ارتفاع ۴۲ متر در زمان پایان ساخت در سال ۱۳۴۱ بلندترین ساختمان تهران بود و در کنار ساختمان آلومینیوم از نخستین آسمان‌خراش‌های تهران به شمار می‌رفت که مالکیت آن هم متعلق به بنیاد مستضعفان بود.

پلاسکو در حالی نماد ساختمان‌های مدرن و بنا بر برخی ادعاها نخستین ساختمان تجاری خاورمیانه به شمار می‌رفت که از سوی دیگر به گفته کارشناسان معماری و شهرسازی، در مکان مناسبی جای‌گذاری نشده و مشکلاتی را برای منطقه ایجاد کرده بود. به طور کلی این بنا باید در منطقه دیگری احداث می‌شد و البته همواره این انتقاد به شهرداری تهران وارد بود که چرا با الگوپذیری از شهرهای بزرگ دنیا مانند لندن، پاریس و نیویورک، مراکز تجاری را در بیرون از شهرها احداث نکرده و آنها را در مرکز ساخته است. به هر روی ساختمان پلاسکو نقطه آغازین این حرکت اشتباه بود و دیگر سرمایه‌گذاران و شهرداری‌های مختلف در طول ۵۰ سالی که از احداث این ساختمان می‌گذشت، با الگو گرفتن از چنین اقدام اشتباهی، تا جایی که می‌توانستند مرکز تجاری در مراکز شهری و حتی در مواردی وسط اتوبان‌ها (مرکز تجاری کورش) احداث کردند. بنابراین اگر از این جنبه به ساختمان پلاسکو بنگریم آغاز یک حرکت اشتباه به شمار می‌رفته است.

از سوی دیگر این مرکز تجاری برای شهروندان تهران و گردشگران این شهر خاطره‌سازی کرده و خاطره مشترک مردم یک شهر به شمار می‌رود. هرچه باشد این ساختمان اشتباه بودن جانمایی و خطراتی که برای منطقه به همراه داشته را با فرو ریختن خود ثابت کرده، اما به جای آن ده‌ها مرکز تجاری و پاساژ با جانمایی‌های اشتباه وسط شهر تهران قرار گرفته‌اند و الگویی که این ساختمان برای مردم تهران به همراه داشته، همچنان پابرجا باقی مانده، هرچند که خود این ساختمان فرو ریخته است.

بسیاری از کارشناسان و مسئولان شهرداری بر این باورند که باید دوباره مرکزی تجاری دیگری به جای ساختمان پلاسکو احداث شود و دست از سر این الگوی اشتباه برنداریم! این در حالی است که فعالان و متخصصان معماری و شهرسازی که در این حوزه تحصیل کرده و فعالیت داشته‌اند، به شدت با این پیشنهاد مخالف هستند و معتقدند حال که پلاسکو فرو ریخته، اشتباه ۵۰ سال قبل را دوباره تکرار نکنیم؛ بلکه بهتر است به جای احساسات، منطق و تخصص را به کار گرفته و کاربری مفیدتری برای جایگاه پلاسکو در نظر بگیریم.

برخی کارشناسان معتقدند بهترین راهکار آن است که فراخوانی اعلام و سپس از تمامی متخصصان، کارشناسان و فعالان معماری، شهرسازی و طراحی درخواست شود تا طرح‌ها و پیشنهادات خود را ارائه دهند. پس از این اتفاق ناگوار و کشته شدن ۱۵ آتش‌نشان و ۵ شهروند دیگر، گم شدن ۱۰ نفر و مصدومیت ۲۳۵ از آتش‌نشانان و مردم، در جایگاه ساختمان پلاسکو موزه آتش‌نشانی ایجاد شود و رشادت‌ها و فداکاری‌های آتش‌نشانان در آن مورد تقدیر قرار گیرد.

اما گروهی از کارشناسان معتقدند که تهران هیچ مکانی برای اجتماع و تجمع ندارد و مکان ساختمان پلاسکو باید تبدیل به فضای باز شود؛ چیزی که تهران نیازمند آن است. همان‌گونه که در موسیقی به جز ملودی نیاز به سکوت داریم، در شهرها نیز به جز ساختمان نیازمند فضای باز و آزاد هستیم. تهران جایی برای نفس کشیدن مردم ندارد و البته از سوی دیگر جای مکان‌های فرهنگی در مرکز شهر خالی است. آنچه در تهران دیده می‌شود، مرکز تجاری است و بس.

گویی تهرانی‌ها فقط به مراکز تجاری نیاز دارند تا هرچه در ماه درآمد داشته‌اند، به جیب فروشندگان سرازیر کنند. گویی تهران فقط به تجارت نیاز دارد تا در این شهر تجاری گردش مالی رخ دهد و پول‌ها از جیب کارمندان به فروشندگان و دیگر فعالان اقتصادی بچرخد. تهران شهری است تاریخی؛ شهری که بیش از ۲۰۰ سال پایتخت بوده است. این کلانشهر و مردم آن نیاز به مراکز فرهنگی مانند موزه‌ها دارند و البته نیاز به فضای آزادی برای فکر کردن و نفس کشیدن. تنها نیاز مردم خرید کردن و محصولات مختلف نیست. مدیران شهری از سویی با مصرف‌گرایی مخالفت کرده و از سوی دیگر با احداث مراکز تجاری یکی پس از دیگری، در عمل آن را رواج می‌دهند. هرچند باید به فکر کسانی که در این ساختمان بلند و قدیمی کسب درآمد می‌کردند و اکنون واحدی برای فعالیت ندارند، کرد، اما می‌توان جایی دیگر را برای آنها در نظر گرفت، نه دوباره در همان مکان قبلی پلاسکو.

تهران نیاز به مراکز فرهنگی دارد

به گفته مدیرکل موزه‌ها و اموال منقول تاریخی، تهران نیاز به مراکز فرهنگی و موزه در مراکز شهر ندارد و بهتر است از مراکز تجاری کاسته و بر مراکز فرهنگی در این کلانشهر بیفزاییم.

محمدرضا کارگر در گفت‌وگو با «گسترش‌تجارت» اظهار کرد: تاکنون هیچ درخواستی مبنی بر ایجاد موزه آتش‌نشانی به ما ارائه نشده و هنوز هیچ تصمیمی در این زمینه به تصویب نرسیده است. در واقع شهرداری تهران و بنیاد مستضعفان باید در این زمینه تصمیم‌گیری کنند که تاکنون به هیچ نتیجه‌ای نرسیده‌اند.

او افزود: نظرات مختلفی در این باره مطرح شده، اما هیچ‌یک منجر به تصمیم قطعی و مناسب نشده است. مباحث حقوقی و سرمایه‌گذاری‌های مختلفی در این زمینه وجود دارد و افرادی در این ساختمان و بنایی که فرو ریخت، حقوقی دارند که باید به آنها پاسخگو باشیم. ضوابط شهرداری و شرایط بنیاد مستضعفان نیز در این زمینه مطرح است.

کارگر با اشاره به اینکه ایجاد موزه آتش‌نشانی به جای ساختمان اقدام بسیار مثبتی است، بیان کرد: ما با افزایش ساختمان‌ها و بناهای فرهنگی در کشور موافق هستیم. به عقیده من هرچه در قلب تهران واقع شده، باید تبدیل شود به مراکز فرهنگی و هرچه بتوانیم بناها را از تجاری بیرون آورده و تبدیل به بنای فرهنگی کنیم، فضا را برای تنفس تهران بیشتر آماده و اماکنی برای پرسه زدن و گذراندن اوقات فراغت مردم ایجاد کرده‌ایم تا مجبور نباشند برای گردش و تفریح کیلومترها از شهر بروند بیرون.

او گفت: آنچه از ساختمان پلاسکو باقی مانده، در واقع نمادی از فداکاری و از خود گذشتگی‌های آتش‌نشانان به شمار می‌رود و ایجاد یک موزه آتش‌نشانی به جای این ساختمان می‌تواند نمادی از فداکاری‌های آتش‌نشانان باشد.

کارگر در ادامه بیان کرد: امروزه مدیران و دولتمردان کمتر به بحث فرهنگ و نیازهای فرهنگی می‌اندیشند و باید تلاش کنیم که این اتفاق رخ دهد و توجه بیشتری به نیازهای فرهنگی شهروندان تهرانی شود.

او گفت: چند مرکز تجاری دیگر قرار است در تهران ساخته شود؟ چه نیازی به این‌همه مرکز تجاری وجود دارد؟ مردم به مکان‌هایی برای تنفس نیاز دارند. در شهرهای مهم دنیا برای فاخرترین ساختمان‌ها کاربری فرهنگی تعریف می‌شود. در مرکز شهر لندن و پاریس مراکز فرهنگی بسیار بیشتر از مراکز خرید هستند. در شهرهای مهم و توسعه‌یافته مراکز خرید دور از شهر ساخته می‌شوند و ساختمان‌های مهم و تاریخی تبدیل به فضاهای تجاری نمی‌شوند. بورس ابزار و یراق و لاستیک و لوستر در مرکز تهران واقع شده‌اند.

مدیرکل موزه‌ها و اموال منقول تاریخی تاکید کرد: مراکز تاریخی مهم‌ترین بخش شهرهای بزرگ را تشکیل می‌دهند و مراکز تفریحی و گردشگری مهم به شمار می‌روند، به‌ویژه در ایران که گردشگری فرهنگی مهم‌ترین حوزه در صنعت گردشگری به شمار می‌رود.

پلاسکو باید ثبت ملی می‌شد

به عقیده کارشناسان فرهنگی و هنری بهترین گزینه برای جایگزینی ساختمان پلاسکو، ایجاد یک فضای آزاد است تا هم مردم برای تجمعات خود جایگاهی در شهر داشته باشند و هم تهران و شهروندانش در این فضای آزاد نفسی بکشند.

سعید فلاح‌فر، پژوهشگر هنر در گفت‌وگو با «گسترش‌تجارت» اظهار کرد: نخستین اقدامی که باید درباره ساختمان پلاسکو انجام دهیم، آن است که این ساختمان را به خوبی بشناسیم؛ اگر شناخت ما از این ساختمان بیشتر شود، می‌توانیم بهترین طرح را برای جایگزینی آن بیابیم.

او با اشاره به اینکه این موضوع دارای نکات مثبت و منفی است، می‌گوید: این ساختمان می‌توانست ثبت ملی شود؛ نه به این دلیل که ساختمان درخشانی به شمار می‌رفته و نه به دلیل آنکه این ساختمان معماری ویژه‌ای داشته، بلکه به این دلیل که جایگاه فرهنگی و خاطرات تاریخی مردم تهران در آن شکل گرفته است. ساختمان پلاسکو باید به عنوان یک اثر تاریخی منحصر به فرد ثبت ملی می‌شد و حالا هم باید از قضاوت درباره آن پرهیز شود. این ساختمان نماد دوره تحول تاریخی در تهران و ایران به شمار می‌رفته و از نظر تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شاخص بوده و مقطع مهمی از تاریخ کشورمان با آن گره خورده است. بسیاری از اهالی تهران با این ساختمان خاطره دارند و پلاسکو جزئی از خاطرات جمعی و تاریخی تهران به شمار می‌رفته و ارزش حفاظت داشته است.

دوباره اشتباه نکنیم

فلاح‌فر تاکید کرد: با این وجود ساختمان پلاسکو مشکلات بسیاری برای آن منطقه ایجاد کرده بود. این ساختمان از نظر ایمنی در پایین‌ترین سطح قرار داشت و افراد منطقه را به خطر انداخته بود. از نظر شکل و شمایل شهری نیز ساختمان هماهنگی با ساختار شهرسازی و معماری منطقه نبوده است. پلاسکو بخشی از کریدور منطقه را آلوده کرده و از نظر ساختار بصری منطقه را با ناهمگونی ساختاری روبه‌رو کرده بود.

او افزود: با اینکه پلاسکو ساختمان چندان مناسبی نبود، اما تا زمانی که تخریب نشده بود، اولویت با حفظ آن بود. با این‌همه در اثر سانحه‌ای که رخ داد، این گزینه از میان رفت و به اجبار باید به گزینه دوم یعنی در نظر گرفتن جایگزینی برای آن روی آوریم.

این مدرس میراث فرهنگی تاکید کرد: بدترین اقدام برای جایگزین کردن پلاسکو احداث ساختمان تجاری است. با این اقدام، دوباره اشتباه سال‌های پیش را تکرار کرده‌ایم؛ اشتباهی که سال‌ها متخصصان شهری درباره آن صحبت می‌کرده‌اند. شهرداری اعلام کرده که اگر مرکز تجاری به جای پلاسکو ایجاد شود، فضای کافی برای ایجاد پارکینگ در اختیار نداریم و باید از فضای پاساژهای اطراف استفاده کنیم.

او با اشاره به اینکه باید سودجویی‌های شهری را کنار گذاشته و در اندیشه شهری‌فروشی نباشیم، بیان کرد: می‌توان مسابقه‌ای برگزار و از طراحان شهرسازی و معماری درخواست کرد تا به میدان بیایند و نظرات و طرح‌های خود را ارائه کنند تا از میان آنها بهترین طرح انتخاب شود.

فلاح‌فر تاکید کرد: یکی از گزینه‌های موجود ایجاد موزه آتش‌نشانی است، اما ممکن است این طرح نیز از نظر طراحی و شهرسازی مناسب نباشد. می‌توان در آن مکان مرکز فرهنگی، مرکز مطالعاتی و یا «واشدگاه شهری» (فضای باز شهری) ایجاد کرد.

او درباره ایجاد فضای شهری اظهار کرد: چندی پیش وزیر کشور اعلام کرد که در کشور فضایی برای تجمعات نداریم و می‌توان به جای پلاسکو واشدگاهی ایجاد کرد که با توجه به نزدیکی این فضا به مجلس، مکان مناسبی برای تجمعات نیز به شمار می‌رود و می‌توان مجسمه‌ای وسط این فضای باز قرار داده و مکانی برای اجتماعات تعریف شود.

این پژوهشگر هنر تاکید کرد: شهر فقط ساختمان نیست؛ فضای خالی نیز بخشی از شهر به شمار می‌رود. همان‌گونه که موسیقی فقط ملودی نیست، بلکه سکوت نیز بخشی از ملودی به شمار می‌رود. گاهی لازم است سکوت کنید و ملودی نسازید.

او با اشاره به اینکه یکی از کمبودهای منطقه فضاهای باز شهری است، بیان کرد: در تهران کمبود فضای باز شهری داریم و بهترین گزینه می‌تواند فضای باز شهری باشد که کمی هم پایین‌تر از سطح زمین ایجاد شود. تهران نیاز به فضای باز شهری دارد.

سخن آخر

به عقیده کارشناسان بدترین و اشتباه‌ترین گزینه، ایجاد یک مرکز تجاری در مکان پیشین پلاسکو است و بهترین گزینه‌ها ایجاد مراکز فرهنگی، موزه آتش‌نشانی یا فضای آزاد شهری است، چراکه پایتخت پر از مراکز تجاری است و باید به نیازهای دیگر این شهر هم اندیشید.