دوئل تهران – ریاض در زمین پتروشیمی

تحریم‌های غرب علیه ایران در دولت قبل در مدتی حدود 8 سال باعث شد تا صنعت پتروشیمی آنطور که مدنظر برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته بود پیش نرود.

در همین دوره صنعت پتروشیمی عربستان به سرعت رشد کرد تاجایی که سهام آرامکو امروزه به‌عنوان بزرگ‌ترین‌ شرکت این کشور در بازارهای جهانی مورد داد‌و‌ستد قرار می‌گیرد و در جذب سرمایه‌های مورد نیاز این صنعت نقشی اساسی را ایفا می‌کند.

اهرم‌های توسعه پتروشیمی عربستان

کارشناسان معتقدند عربستان از چند اهرم مهم برای توسعه صنعت پتروشیمی خود بهره‌برداری کرده است؛ نخستین عامل استفاده از مواد اولیه ارزان قیمت و در دسترس است.

عربستان همچنین تلاش کرده به خوبی از سرمایه‌گذاری‌های خارجی به خصوص شرکت‌های آمریکایی در توسعه صنعت پتروشیمی خود بهره‌مند شود که این موضوع نقش مهمی به خصوص در یک دهه گذشته در توسعه این صنعت داشته است. علاوه بر این دو عامل عربستان به شدت تلاش کرده تا بتواند از بخش خصوصی در پروسه تولید و توسعه صنعت پتروشیمی بهره‌گیری کند که این مساله باعث شده تا یک بخش خصوصی نسبتا قدرتمند را در این صنعت در سال‌های اخیر شاهد باشیم.

نکته مهم دیگر در ارتباط با توسعه صنعت پتروشیمی در عربستان دسترسی این کشور به بازارهای معتبر جهانی در سراسر دنیا است. این کشور توانسته محصولات مناسب را با قیمت‌های مناسب در اختیار خریداران خود در سراسر جهان قرار دهد. از کشورهای قدرتمند آسیایی نظیر چین و کره گرفته تا کشورهای اروپایی همگی از خریداران محصولات تولیدی ساخت عربستان سعودی هستند. کارشناسان معتقدند این تمام ماجرا نیست بلکه عربستان در بخش پایین دست پتروشیمی نیز موفق عمل کرده و توانسته یک بخش پایین دست فعال برای خود دست و پا کند.

اما در کشور ما بخش پایین دست به دلیل چالش‌های متعددی که با آن دست و پنجه نرم می‌کند در وضعیت نامناسبی به سر می‌برد. سرمایه‌گذاران خارجی به دلیل تحریم‌های غرب نتوانستند در حدود یک دهه گذشته نقش موثری در توسعه صنعت پتروشیمی داشته باشند.

خصوصی‌سازی نه تنها اثرات مثبتی در زمینه توسعه صنعت پتروشیمی به همراه نداشت بلکه باعث شد رشد تولید با شتاب پایین تری ادامه یابد و حتی ظرفیت‌های تولید افت کند. توان چانه‌زنی ایران در بازارهای جهانی در این سال‌ها کاهش یافت و حتی برخی از دامپینگ محصولات ایرانی در بازارهای منطقه برای رشد فروش خارجی خود خبر می‌دهند.

اگر این تفاوت‌های ساختاری را در کنار سیاست‌های عربستان در بازارهای رقابتی قرار دهیم، می‌بینیم عربستان به واسطه مزیت‌های فوق‌الذکر سعی می‌کند تا محصولات خود را با قیمت‌های پایین در بازارهای جهانی به‌فروش برساند و در این مسیر از دامپینگ محصولات خود برای تخریب بازارهای ایران نیز واهمه ندارد. کارشناسان معتقدند حتی قیمت اتان دریافتی مجتمع‌های پتروشیمی ایرانی دوبرابر رقبای سعودی آنها است.

این موضوع باعث می‌شود بین محصولات تولیدی ایرانی و عربستانی شکاف قیمتی قابل‌توجهی وجود داشته باشد و تمام این موضوعات به دلیل دریافت خوراک یارانه‌ای و حمایتی است و شرکت‌های ایرانی با نرخ فعلی خوراک، امکان محدودتری برای رقابت در منطقه دارند. با این حال اما نباید از مزیت‌های ایران در برابر رقیب سعودی خود غافل بود. اولا ایران ظرفیت‌های به مراتب بالاتری را در مقایسه با عربستان دارا است. به‌عنوان مثال با بهره‌برداری از فازهای پارس‌جنوبی توان استفاده پتروشیمی ایران از گاز افزایش می‌یابد، درحالی‌که عربستان از این نعمت خدادادی بی بهره است.

خلأهای پتروشیمی ایران

سال گذشته آنطور که معاون وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی اعلام کرده، ایران 51 میلیون تن محصول پتروشیمی تولید کرده که 36 میلیون تن از آن را به فروش رسانده است. از این میزان 20 میلیون تن نیز صادر شده که ارزشی 10 میلیارد دلاری را به خود اختصاص می‌دهد.

در این بین موضوع تولید در زنجیره‌های ابتدایی نیز آفت دیگری است که در مقایسه با عربستان دامن کشور ما را گرفته است به‌طوری‌که آنطور که بررسی‌ها نشان می‌دهند، ایران بدون آنکه از LPG تولیدی خود بهره‌برداری لازم را به‌عمل آورد با صادر کردن آن به کشورهایی همچون چین به مصرف‌کننده محصولاتی همچون پروپیلن و پلی‌پروپیلن از این کشور تبدیل شده است.

این در حالی است که اختلاف قیمت محصولات نهایی با LPG حداقل هزار دلار در هر تن است. به عبارتی چین با خرید LPG و تبدیل آن به پروپیلن و پلی‌پروپیلن و صدور مجدد این محصولات به کشور ما لااقل هزار دلار در هر تن سود می‌برد و این در حالی است که در داخل کشور ما با ضعف در بهره‌برداری از امکانات اولیه خود مواجهیم.

از سوی دیگر عربستان به سرعت در حال تبدیل شدن به قطب تولید ارزش افزوده در منطقه و جهان است و با سرمایه‌گذاری‌های جدید شرکت‌های اروپایی و آمریکایی استفاده از این فرصت‌ها تقویت خواهد شد. در این بین نگاهی به برنامه‌های توسعه‌ای صنعت پتروشیمی آنطور که شاهدایی اعلام کرده، دستیابی به ظرفیت تولید 110 میلیون تن تا پایان برنامه ششم توسعه است و این رقم امسال به حدود 72 میلیون تن می‌رسد.

ظرفیت فعلی تولید محصولات پتروشیمی کشور سالانه حدود 62 میلیون تن است که با راه‌اندازی هفت طرح جدید تا پایان امسال به 72 میلیون تن افزایش خواهد یافت. کارشناسان معتقدند نباید تفاوت‌های ماهوی ایران و عربستان را نیز در صنعت پتروشیمی از نظر دور داشت.

به عقیده آنها عربستان در حال‌حاضر روزانه در حدود 10 میلیون بشکه نفت خام تولید می‌کند، حال آنکه این رقم برای ایران 8/ 3 میلیون بشکه در روز گزارش شده است، بنابراین سرعت بالاتری برای تامین خوراک مورد‌نیاز مجتمع‌های پتروشیمی خود دارد. در کشور ما اگرچه گاز مورد نیاز شرکت‌های پتروشیمی به‌خصوص بعد از راه‌اندازی فازهای پارس‌جنوبی تامین می‌شود اما فاصله زیاد مجتمع‌های پتروشیمی از منابع گازی و چالش‌هایی که در این مسیر وجود دارند، باعث بروز برخی کمبودها در تامین منابع می‌شود.

چالش خوراک و برنامه‌های دولت

صنایع بالادستی معتقدند اگر خوراک به‌موقع و به میزان کافی در اختیار آنها قرار بگیرد، می‌توانند میزان تولید خود را تا 50درصد افزایش دهند. وزیر نفت اخیرا در این رابطه اعلام کرده وزارت نفت هم‌اکنون در حال ساخت تعداد زیادی واحدهای NGL در عسلویه برای دو‌تا کردن برش‌های سنگین ازگازهای همراه نفت است که می‌توانند خوراک ارزان و با قیمت رقابتی برای مجتمع‌های پتروشیمی تولید و عرضه کنند.

زنگنه می‌گوید آینده صنایع پتروشیمی بسیار درخشان است و اگر جریان عمومی کشور به سمت سازندگی و توسعه حرکت کند، این صنعت بیش از این شکوفا شده و توسعه خواهد یافت. همچنین در کنار تامین خوراک برای پتروشیمی در فازهای مختلف پارس‌جنوبی آن‌طور که مرضیه شاهدایی اعلام کرده واحد اتان‌زدایی فاز 12 پارس جنوبی هم به تازگی در دستور کار قرار گرفته است، مجموع این اقدامات دغدغه اصلی برای تامین خوراک پتروشیمی‌ها را مرتفع می‌کند.

این در حالی است که مهم‌ترین‌ پاشنه آشیل صنعت نفت عربستان متنوع نبودن خوراک مصرفی پتروشیمی‌ها در این کشور است که برگ برنده‌ای برای کشور ما محسوب می‌شود. چراکه سبد تامین خوراک صنایع پتروشیمی ایران شامل گاز اتان، میعانات گازی، گاز مایع و نفتا است درحالی‌که عربستان سعودی برای توسعه صنعت پتروشیمی صرفا از خوراک نفت خام و گاز مایع حاصل از استحصال نفت استفاده می‌کند.

سنگ‌اندازی عربستان بر سر سرمایه خارجی

با این حال بعد از رفع تحریم‌های غرب علیه ایران، عربستان به بهانه فروش 5 درصد از سهام شرکت آرامکو سعی کرد مانع از جذب سرمایه‌ها به صنعت پتروشیمی ایران شود. اینکه آیا این اقدام می‌تواند باعث ناتوانی ایران در جذب سرمایه‌ها شود در هاله‌ای از ابهام قرار دارد، اما کارشناسان معتقدند این اقدام از کارآیی مورد نظر سعودی‌ها برخوردار نیست، هرچند وضعیتی نگران‌کننده است. با توافق هسته‌ای صنعت پتروشیمی یکی از مقاصد مهم هدف‌گذاری شده برای تحریم توانست از شرایط نامساعد و محدودیت‌های بین‌المللی خارج شود. این صنعت از ابعاد تکنولوژی، جذب سرمایه‌های خارجی، مشکلات فروش و دریافت منابع ارزی، حمل و نقل و...

تحریم بود و قادر نبود شرایط مطلوبی را تجربه کند. فعالان این حوزه با افت توان تولید روبه‌رو‌ شده بودند و مابه ازای آنچه را صادر می‌کردند نمی‌توانستند به کشور عودت دهند. کشتی‌های معتبر جهانی و بیمه‌های معروف حاضر به حمل و بیمه بارهای ایرانی نبودند و تمام این موضوعات به سرعت روی هدف‌گذاری‌های کشور اثرات منفی بر جای گذاشته بود. بعد از تحریم تقریبا تمام این موارد برطرف شدند. حال فراهم‌سازی زمینه‌های سرمایه‌گذاری از اهمیت بالایی برخوردار است.

البته ناگفته پیداست در دوره‌ای که ایران به واسطه تحریم‌ها از دریافت تکنولوژی و فناوری تولید به دور بود عربستان توانایی بسیار بالایی را در تامین فناوری‌های مورد نیاز خود به کار بست و به همین شکل توانست به برنامه‌های بلندپروازانه‌ای که در این زمینه داشت دست یابد. شرکت‌های آمریکایی، اروپایی و ژاپنی در این زمینه همکاری‌های بسیار زیادی با عربستان داشته‌اند به نوعی که باید گفت نوعی شراکت نانوشته بین سعودی‌ها و شرکای معتبر آن شکل گرفته است.

ساختارهای نامتقارن تکنولوژیکی

البته متاسفانه باید گفت سایر کشورهای منطقه نیز در زمینه رونق تکنولوژیکی از ایران جلوتر هستند و سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی را از طریق شرکت‌های معتبر خارجی در این زمینه جذب کرده‌اند و ایران از این حیث از تحریم‌ها ضربه قابل توجهی دیده است، به‌طوری‌که گفته می‌شود بیشتر تجهیزات پتروشیمی ایران قدمتی نزدیک به 40 سال دارند. کویت، امارات و قطر از جمله این کشورها هستند با این حال یکی از چالش‌های جدی فراروی این کشورها متنوع نبودن تولیدات این کشورها در مقایسه با ایران است که کشورمان را در موقعیتی ممتاز قرار می‌دهد.

درباره سهم تولیدات هر گروه کالایی اما باید گفت کشور ما در اکثر گروه‌های کالایی سهم کمتری را نسبت به عربستان سعودی از آن خود کرده است. به‌عنوان مثال عربستان حدود 8 درصد اولفین مورد نیاز دنیا را تامین می‌کند حال آنکه این رقم برای ایران حدود 3 درصد است. عربستان 5/ 4 درصد از پلیمرهای تولیدی دنیا را در اختیار دارد اما ایران تامین‌کننده 2 درصد این محصولات است. در اکثر کالاها نیز وضعیت به همین منوال است و عربستان سهم بالاتری را به خود اختصاص داده است که بر این اساس باید گفت برای رسیدن به نقش عربستان در بازار پتروشیمی نیازمند تلاش بیشتری هستیم.

رقابت‌های سیاسی در زمین اقتصاد

به هر حال آنچه مسلم است رقابت‌های سیاسی ایران و عربستان به حوزه اقتصاد نیز کشیده شده و خروج ایران از تحریم‌های غرب بر تعجیل عربستان در این رقابت افزوده است. آنچه طی ماه‌ها و حتی دو سال پیش مشهود بوده تشدید این رقابت‌ها است به‌طوری‌که تا مدت‌ها عربستان معتقد بود ایران باید تولید نفت خود را طبق تصمیمات اوپک کاهش دهد و این موضوعی بود که در نهایت ایران زیر بار آن نرفت.

در حوزه پتروشیمی نیز این رقابت‌ها بیشتر شبیه به زیاده‌خواهی سعودی‌ها و تلاش در جهت منزوی کردن ایران نمود پیدا کرده است با این حال ایران توانایی آن را دارد که در این رقابت موفق باشد.کارشناسان معتقدند ایران و عربستان هر دو جزو بزرگ‌ترین‌ها در خاورمیانه در صنعت پتروشیمی هستند اما یک تفاوت مهم که می‌تواند پاشنه آشیل پتروشیمی ما باشد کم‌هزینه بودن تولید در عربستان سعودی در مقایسه با ایران است. در حال حاضر درخصوص تولید محصولات پلیمری که مصارف فراوانی در صنایع مختلف دارند رقابت بین این دو کشور بالا گرفته و هر دو سعی می‌کنند محصولات باارزش افزوده بالاتری را به کشورهای مختلف جهان صادر کنند. البته در هر دو کشور هنوز صنایع مرتبط همچون لوازم آرایشی، داروسازی، رنگ و رزین و... که مصرف‌کننده اصلی این مواد اولیه هستند از توسعه بالایی برخوردار نیستند و نیازمند بازبینی هستند.

با این حال مصرف محصولات مختلف مواد شیمیایی در جهان رو به گسترش است. بررسی‌ها نشان می‌دهند رشد سالانه 8 درصدی مصرف این محصولات حکایت از پیش‌بینی درست این موضوع دارد. با این حال چین به‌عنوان یکی از مشتریان مهم عربستان در سال‌های اخیر میزان مصرف خود را کاهش داده و این مساله می‌تواند به شکاف در برنامه‌های توسعه پتروشیمی عربستان منجر شود. از طرفی کشورهای حوزه خلیج فارس از سال 2014 به بعد وارد بحران کمبود منابع گاز طبیعی و اتان شده‌اند که این موضوع قیمت مواد اولیه را افزایش داده و شرایط را برای عربستان سخت‌تر خواهد کرد.

عربستان در تلاش است میزان تولید نفتا و گازهای همراه نفت را افزایش دهد و کسری فعلی را جبران کند، با این حال باید گفت از این منظر ایران در شرایط بهتری نسبت به کشورهای عرب منطقه قرار دارد. به عقیده فعالان صنعت پتروشیمی حال با رفع تحریم‌ها میزان تولید نفت و گاز ایران نیز افزایش یافته و تنوع منابع رو به افزایش است. از طرفی ایران در تلاش است تا 60 میلیارد دلار سرمایه خارجی را برای صنعت پتروشیمی جذب کند. این موضوع البته با رقابت عربستان روبه‌رو‌ می‌شود، چراکه این کشور نیز برای افق 2030 خود برنامه‌ریزی‌های بلندپروازانه‌ای کرده که یکی از این برنامه‌ها توسعه صنعت پتروشیمی است.

ترکش‌های رقابت ایران و عربستان

نکته‌ای که نباید فراموش کنیم آن است که رقابت شدید بین غول‌های پتروشیمی می‌تواند به مازاد عرضه این محصولات در بازارهای جهانی منتهی شود که نتیجه آن نیز افت قیمت‌ها در آینده است. پتروشیمی ایران البته با سهم رو به رشدی مواجه است. این صنعت در سال 86 سهمی معادل 23 درصد از اقتصاد را به خود اختصاص می‌داد که در حال حاضر به حدود 40 درصد رسیده است و سهم صادرات این محصولات نیز حدود 50 درصد کل صادرات غیرنفتی است که گفته می‌شود از مهم‌ترین دلایل افزایش حجم محصولات پتروشیمی بهبود روابط بین‌المللی ایران با دنیا است که منجر به افزایش صادرات به کشورهای هدف صادراتی شده است.

از سوی دیگر کاهش ارزش صادرات محصولات گروه پتروشیمی متاثر از نوسانات نرخ‌های بین‌المللی و کاهش قیمت نفت از نظر بازارهای هدف این محصولات از گستردگی و تنوع زیادی برخوردار است که عمده‌ترین بازارهای محصولات کشورهای هند، چین، امارات، آذربایجان، ترکیه، عراق و بعضا کشورهایی مانند مصر، نیجریه و سنگال است. همچنین در سال جاری بازارهای ایتالیا، اسپانیا، شرق آسیا، جنوب آسیا و اتحادیه اروپا نیز به فهرست بازارهای محصولات پتروشیمی اضافه شده است.