صنعت هوانوردی کشور؛ نیازمند طرحی نو

شانزدهم آذرماه مصادف با هفتم دسامبر، سالروز امضای کنوانسیون بین‌المللی هواپیمایی کشوری موسوم به کنوانسیون شیکاگو در سال 1944 و متعاقب آن تشکیل سازمان جهانی هواپیمایی کشوری می‌باشد که در سال 1994 همزمان با پنجاهمین سالگرد امضای کنوانسیون مذکور، مجمع عمومی سازمان مذکور طی ماده پنج قطعنامه A29-1 این روز را به عنوان «روز جهانی هواپیمایی کشوری» تصویب و اعلام نمود.

اهمیت روز افزون صنعت هوانوردی و حمل‌ونقل هوایی در توسعه اقتصادی و اجتماعی به حدی افزایش یافت که در سال 1996 از سوی مجمع عمومی سازمان ملل متحد نیز طی قطعنامه‌یی روز جهانی هواپیمایی کشوری به‌صورت رسمی تصویب گردید و از همین سال در تقویم رسمی مناسبت‌های جهانی سازمان ملل متحد درج شد.

بر این اساس همه ساله کشورهای عضو ایکائو در جهت گرامیداشت این روز و یادآوری و تاکید بر اهمیت صنعت هوانوردی و حمل‌ونقل هوایی در کمک به ایجاد و حفظ دوستی و تفاهم بین ملت‌ها و توسعه اجتماعی و اقتصادی جوامع و نیز نقش اساسی سازمان‌های هواپیمایی کشوری در پاسخ به نیاز مردم به حمل‌ونقل هوایی ایمن، منظم، کارا و اقتصادی و استقرار و استمرار نظم و قانونمندی در حمل‌ونقل هوایی، نسبت به برگزاری مراسم و برنامه‌های مختلفی اقدام می‌نمایند. استحضار دارند که امروزه در ادبیات توسعه، از نظام حمل ونقلِ کارآمد، به نیروی محرکه و موتورِ توسعه متوازن و پایدار کشورها یاد می‌شود، به نحوی که با مروری بر شرایط توسعه یافتگی کشورهای مختلف، همبستگی مستقیم بین توسعه حمل‌ونقل و دستیابی به نرخ رشد اقتصادی بالاتر، امنیت و عدالت اجتماعی دیده می شود.

دراین میان، ویژگی‌های اختصاصی حمل‌ونقل هوایی، از جمله ایمنی و سرعت بسیار بالا، برخورداری از فناوری‌های برتر، فواید موثر اجتماعی در ابعاد مختلف اشتغالزایی و برقراری توازن و عدالت منطقه‌ای با کم کردن فاصله مناطق مختلف، آثار اقتصادی مستقیم، غیرمستقیم، القایی و تکاثری و افزایش تولید ناخالص داخلی، تسهیل و تسریع در امداد رسانی و حفظ و احیای سلامت جوامع در بحران‌های مختلف طبیعی و غیرطبیعی، تسهیل و تقویت دیپلماسی خارجی، تسهیل گردشگری بین‌المللی و داخلی و ده‌ها ویژگی و آثار دیگر، سبب شده است، تقویت و توجه به صنعت حمل‌ونقل‌هوایی، در صدر دستور کارهای توسعه‌ای بسیاری از کشورها قرار گیرد.

حمل‌ونقل هوایی با کم کردن فاصله‌ها، شهروندان، فرهنگ‌ها، شرکت‌ها، ایده‌ها، نوآوری‌ها و فرصت‌ها را به هم وصل می‌کند و موجبات نزدیکی، شناخت و تعامل بیشتر، تبادل اندیشه و فکر و تجربیات موفق و مراودات تجاری و اقتصادی و البته معرفی نقاط قوت و جذابیت‌های تاثیرگذار و تحسین برانگیز مراکز اصلی استقرار خود را به سایر ملل فراهم می‌نماید.

دسترسی و ارتباط سریع، امروز در کنار استعدادها، فضای کسب و کار مطلوب و کیفیت زندگی از عناصر اصلی جذابیت اقتصادی و جزو حیاتی صنایع مدرن برای جابجایی سریع کالاهای ارزشمند، ایجاد و نفوذ در بازارهای جهانی و حمایت از ورود و جذب سرمایه‌های خارجی محسوب می‌شود و این چنین است که اندازه این صنعت، طی بیش از پنج دهه اخیر، تقریبا هر 15 سال دو برابر شده است. از دهه 60 میلادی درحالی‌که تولید ناخالص داخلی در سطح جهانی، پنج برابر شده است، تقاضای فزاینده برای خدمات حمل‌ونقل هواییِ مسافر و بار به همراه پیشرفت‌های فناوری و سرمایه‌گذاری‌های مرتبط با صنعت هوانوردی، آثار و خروجی‌های اقتصادی آن را 30 برابر کرده است.

رشد ترافیک هوایی در سطح دنیا به طور مستمر نه تنها از مقاطع رکود اقتصادی آسیب ندیده است، بلکه صنعت حمل‌ونقل هوایی در برابر این رکودها مقاومت کرده و حتی به عنوان یکی از موثرترین ابزارها برای پایان دادن به آنها عمل کرده است و این نکته‌ای است که در محیط‌های اقتصادی پرچالش، باید مورد توجه دولت‌ها در سطوح مختلف قرار گیرد.

امروز صنعت حمل‌ونقل‌هوایی در سطح دنیا با جابجایی سالانه حدود 4/4 میلیارد نفر مسافر، 62 میلیون تن بار به ارزش 6800 میلیارد دلار و 35 درصد تجارت جهانی، از طریق43 میلیون پرواز حدود 32 هزار هواپیمای بازرگانی در اختیار 1303 شرکت هواپیمایی و بین بیش از 3700 فرودگاه و 45 هزار مسیر هوایی که مستمرا توسط 170 شرکت ارایٔه خدمات ناوبری هوایی هدایت و کنترل می‌شوند، موجبات حمایت از اشتغال 65/5 میلیون نفر و ایجاد آثار اقتصادی حدود 3 هزار میلیارد دلاری و معادل 3/6 درصد تولید ناخالص جهانی فراهم می‌نماید که با احتساب ارزش‌های اقتصادیِ سرعت، دسترسی و اتصال سریع در کنار تسهیلِ گردشگری و تجارت داخلی کشورها، به چندین برابرِ این رقم بالغ می‌شود.

پیش‌بینی‌های نهادهای بین‌المللی این صنعت حاکیست که این عملکرد طی 20 سال آینده به بیش از دو برابر افزایش یابد. با این وجود به دلایل مختلفی، علیرغم رشد سال‌های دهه اخیر، سهم صنعت هوانوردی کشورمان از بازار بین‌المللی و منطقه‌ای حمل‌ونقل هوایی، به هیچ وجه متناسب با جایگاه تاریخی خود در این صنعت نبوده و امروز مشکلات متعددی در این مسیر پیش روی فعالان این صنعت است که غلبه بر آنها مستلزم تلاش‌های تدبیر پایه ذینفعان صنعت وارکان مختلف حاکمیت می‌باشد.

از طرفی به اعتقاد نگارنده توجه به مباحث توسعه‌ای این صنعت با ابتنای صرف به سهم کمّیِ حمل‌ونقل هوایی از میزان کل حمل‌ونقل بدون توجه به ارزش افزوده‌های کلان اقتصادی، اجتماعی و سیاسی این صنعت، جفای بزرگی به توسعه ملی بوده و شایسته است به هنگام بازنگری سیاست‌های کلی نظام در حمل‌ونقل و البته سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های آتی نظام توسعه ملی حمل‌ونقل کشور مورد توجه جدی قرار گیرد.

اگرچه تبیین ارزش افزوده‌های فراوان این صنعت به شکل دقیق و منطقی و با ادبیات و منطق ریاضی و استدلالی برای تصمیم‌گیران کلان کشور، مسیٔولیت مهمی است که بر عهده نخبگان فکری و اندیشمندان و پژوهشگران این حوزه می‌باشد، لیکن خواست و اراده عملی نخبگان ابزاری و نهادهای متولی این صنعت به‌ویژه سازمان هواپیمایی کشوری نیز در این راستا و برای اقناع منطقی و استدلال پایه حاکمیت و دولت بسیار مهمتر و ضروری‌تر است.

و اما مستحضرند که امسال نیز شعار روز جهانی هواپیمایی «هیچ کشوری از قافله پیشرفت صنعت هوانوردی عقب نمانده است» مـی‌باشد که ایکائو برای دوره چهار ساله ٢٠١٥ تا ٢٠١٨ در دستور کار خود قرارداده است. اطمینان از هماهنگی بهتر جهانی در اجرای استانداردها و توصیه‌های سازمان جهانی هواپیمایی کشوری برای حفظ و ارتقای مستمر ایمنی در صنعت از یک سو و بهره‌مندی همه کشورها از منافع قابل توجه اجتماعی-اقتصادی حمل‌ونقل هوایی ایمن و قابل اعتماد و مطمئن از سوی دیگر دو هدف اصلی از انتخاب این شعار اعلام شده است. در این میان جامعه هوانوردی به دنبال مفاهمه مشترک و اجماع وسیع و برنامه‌ریزی استراتژیک برای مواجهه با چالش‌های پیش روی خود است.بی‌تردید چالش‌های بیشماری در مقابل صنعت می‌باشد.

شبکه جهانی حمل‌ونقل هوایی به عنوان محرک اساسی توسعه اقتصادی و اجتماعی، فعلا برای دو برابر شدن فعالیت‌های خود در سال ٢٠٣٧ در حال برنامه‌ریزی است. این یعنی اینکه ٤٣ میلیون پروازی که در حال حاضر در سال انجام می‌پذیرد طی  ٢٠سال آینده به بیش از ٨٠ میلیون پرواز و تعداد مسافرین نیز از ٤/٤ میلیارد نفر در سال به بیش از ٨/٢ میلیارد نفر بالغ خواهد شد و بی‌شک این سیر تحولی حمل‌ونقل هوایی بر حوزه‌های کلیدی و اولویت‌های استراتژیک آن یعنی ایمنی، کارایی و ظرفیت ناوبری هوایی، امنیت و تسهیلات، توسعه اقتصادی حمل‌ونقل و حفاظت محیط زیست تاثیرات مهمی خواهد گذاشت.

شعار این چهار سال علاوه بر تاکید و تقویت اصل توجه همزمان دولت‌ها و تنظیم و تدبیر دقیق فعالیت‌های سازمان‌های هواپیمایی کشوری برای ارتقای سطح پایبندی به استانداردها و کارآمدتر شدن صنعت، نهادینه‌سازی روابط وسیع‌تر و مشارکت ذینفعان صنعت در تحقق اهداف جهانی و مواجهه با چالش‌های آن را بیش از پیش ضروری می‌نماید. برای استمرار همسویی با دنیای به سرعت در حال تغییر خارج از صنعت، نوآوری، ابتکار و انعطاف برای موفقیت داخلی و بیرونی صنعت بسیار حائز اهمیت است و از این روست که ایکائو این سه مهم را به عنوان ارزش‌های دائمی مدنظر در کارها و برنامه‌های خود قرار داده است.

بی تردید موقعیت ژیٔوپولتیک جمهوری اسلامی ایران از لحاظ قرار گرفتن در نقطه تلاقی شرق و غرب و شمال و جنوب، گستردگی و بکر بودن کشور از جهت ظرفیت‌های تجاری، بازرگانی و صنعتی، وجود جاذبه‌های قابل توجه گردشگری در کشور، شبکه گسترده فرودگاهی، جمعیت ایرانیان خارج از کشور و سرمایه‌گذاران منطقه‌ای و بین‌المللی و پتانسیل‌های فراوان آنها برای ارتباط، رفت و آمد و سرمایه‌گذاری در کشور، برنامه‌های توسعه‌ای کشور و تکلیف نرخ رشد هشت درصدی برای سال‌های آتی به عنوان محرک تقاضای فراوان برای حمل‌ونقل هوایی، برخورداری از نیروی انسانی جوان، متخصص و علاقه‌مند برای تلاش دانایی محور و شرکت‌های هواپیمایی متعدد و تمایل برای سرمایه‌گذاری بیشتر در این بخش که می‌تواند به افزایش رقابت و ارتقای سطح خدمات منجر شود، همه و همه مزیت‌ها و قابلیت‌های درون‌زایی می‌باشند که در صورت تدبیر شایسته و تلاش‌های دانش پایه داخلی و رفع تضییقات غیرقانونی، غیرانسانی و تحمیلی سردمداران بی‌منطق آمریکا، می‌توانند در توسعه سریع صنعت هوانوردی کشورمان و نقش‌آفرینی آن در توسعه اجتماعی و اقتصادی کشور به کار گرفته شوند.

فراموش نکنیم که برای تسریع در توسعه کشور و تقویت کارآمدی آن در همه ابعاد، افزایش قدرت ثروت آفرینی و سهم خود از اقتصاد جهانی و منطقه‌ای، نیازمند گسترش ارتباطات بین‌المللی و منطقه‌ای هستیم که با اشتیاق شهروندان دیگر کشورها برای سفر به کشورمان و البته فراهم‌سازی بسترهای سخت‌افزاری و نرم‌افزاری لازم این مهم محقق شدنی خواهد بود.

برای ارتقای تصویر ایران در نزد جهانیان و زدودن زنگارهای ایران هراسی و تبلیغات مسموم علیه کشور و دین و مذهب، به دیگر سخن برای تقویت قدرت نرم ملی در کنار سیاست‌های هوشمندانه تعقیب منافع ملی نیز، امروز یکی از راهبردی‌ترین اقدامات، اهتمام و عزم ملی و عملی برای توسعه سیستم حمل‌ونقل هوایی کشور برای اتصال آن به کلیه نقاط دنیا می‌باشد که از ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی، واجد آثار بسیار با اهمیتی است.

صنعت هواپیمایی کشور، هزینه‌های زیادی برای مشارکت در اجرایی شدن سیاست‌های استقلال خواهی و نفی نظام سلطه کشور طی چهار دهه گذشته متحمل شده است. اما عملیات حمل‌ونقل‌هوایی با وجود تحریم‌های طولانی مدت، با رعایت الزامات و استانداردهای ایمنی و امنیت همچنان در کشور جاری است، متخصصان و کارشناسان توانمندی این بار را به دوش کشیده‌اند که در صورت فراخی میدان فعالیت، حتما استعدادها شکوفا و در احیا و ساخت صنعت هوایی کشور نقش‌آفرینی کرده و حتی درسطح جهانی نیز برای بهبود و توسعه ابعاد مختلف هواپیمایی کشوری مشارکت خواهند داشت، شهروندان که در صدر همگان، شرایط و کاستی‌ها را متحمل شده‌اند، یقینا شایسته بهترین‌ها هستند و از این جهت صنعت هوانوردی کشور نیازمند نگاهی نو برای احیای خود و ایفای نقش موثر در شکوفایی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و فرهنگی کشور است و در این فرایند است که باید روز جهانی هواپیمایی کشوری را ارج نهاد چرا که از یک سو فرصتیست که بتوان توجه مردم وحاکمیت به نقش و اهمیت صنعت هوانوردی را در نظام توسعه ملی جلب نمود و از سوی دیگر بستر مناسبی می‌باشد تا فعالان بخشهای مختلف صنعت، ضمن تجدید میثاق برای خدمت‌رسانی مطلوب به مردم، در میان خود نیز برای بازتدبیر برنامه‌ها و بایدهای پیش رو، همفکری و تبادل نظر نمایند.

براین اساس و در این راستا ضروریست، تلاش کنیم تا توسعه صنعت هوانوردی را در برنامه‌ریزی‌های توسعه اقتصادی کشور قرار دهیم، تا هوانوردی به یکی از پیشران‌های توسعه اقتصادی اجتماعی کشور تبدیل شود. از طرفی امروز هماهنگی جدی بین سیاست‌ها و مقررات حمل‌ونقل هوایی، گردشگری و تجارت ضرورتی اجتناب ناپذیر است که باید ارتباط نهادینه‌ای بین این بخش‌ها پی‌ ریزی شود. باید تلاش کرد حمل‌ونقل هوایی با تقویت و باز مهندسی سازمان هواپیمایی کشوری، از نظام حکمرانی مناسب یعنی چارچوب‌های اثربخش نهادی، نظارتی و سیاستی برخوردار شود.

فرصت مغتنم فرایندآزاد سازی حمل‌ونقل هوایی که در آغازین مراحل آن هستیم به صورت منطقی و هوشمندانه توسعه و استمرار یابد و با برخی اقدامات سطحی و ناصواب عده‌ای اندک، وقفه‌ای در آن پیش نیاید. اقتضای ایمنی، نظم و کیفیت خدمات،  تفکیک دقیق بین وظایف نظارتی و وظایف عملیاتی و ارایٔه خدمات در صنعت است، باید تلاش کرد مواضع و مواقع شبهه ناک تعارض منافع را به طور کامل برطرف نمود.

بی‌تردید همه صنعت باید تلاش کند الزامات، استانداردها و توصیه‌های مطلوب نهادهای بین‌المللی صنعت هوانوردی رعایت شود. ارتقای کارایی و ظرفیت ناوبری هوائی و تدوین برنامه ملی ناوبری هوایی کشور و الزام توسعه کیفیِ زیرساخت‌های هوانوردی، متناسب با پیش‌بینی‌های رشد ترافیک آتی منبعث از افزایش تقاضای سفر موضوع مهمی است که باید در دستور کار حوزه‌های ذیربط قرار گیرد.

توانمندسازی و توسعه سرمایه انسانی صنعت در همه سطوح عملیاتی و مدیریتی ضرورتیست که توقف ناپذیر است و باید از طریق ارتقای سطح کمی و کیفی آموزش‌ها مورد توجه جدی قرار گیرد. لازم است وزارت راه و شهرسازی و سازمان هواپیمایی کشوری با طراحی چارچوب‌های حمایتی و تشویقی از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، در کنار استفاده از ابزارهای متنوع منابع مالی توسط بنگاه‌های اجرایی و خدمت‌رسان صنعت پشتیبانی و حمایت کنند. این‌ها و بسیاری از بایدها که متخصصین صنعت بهتر از نگارنده به آنها اشراف دارند، مستلزم تدبیر و برنامه‌ریزی توسط خودمان در داخل کشور است که به‌طور حتم بی‌توجهی به آنها مسیر توسعه را بسیار سخت و پرچالش می‌نماید.

شرایط در حال انتقال به مرحله‌ای که همسو با سایر ابعاد توسعه اقتصادی و اجتماعی و سیاسی کشور باید در پی تسریع حرکت کشور در مسیر چشم‌انداز آن باشیم و الزام حاکمیت روح تدبیر بر کالبد همه فعالیت‌های دولت از یکسو و فاصله صنعت هوانوردی کشور در مقایسه با رقبای منطقه‌ای آن از سوی دیگر، ایجاب می‌نماید، همگام با نظام بین‌الملل هوانوردی، سازمان هواپیمایی کشوری در تعامل و مشارکت سایر عناصر سیستم حمل‌ونقل هوایی برای حرکت رو به جلو این صنعت در کشور و احیای جایگاه آن در سطح منطقه طرحی نو درانداخته و نسبت به تدبیر برنامه استراتژیک صنعت در رویارویی با چالش‌های موجود و آتی محتمل اقدام نماید. آماده‌سازی نسخه قابل اجرا برای روزهای بدون محدودیت و تدارک برنامه‌های اقدام آن مسیر و تلاش برای رفع ضعف‌های درونی مبتنی بر نظامات موفق و تجربه شده بین‌المللی و البته با لحاظ قابلیت‌ها، ظرفیت‌ها، توانمندی‌ها و ارزش‌های حاکم بر کشور است.

در کنار این بایدها، الزام دیگری که بسیار واجد اهمیت است، برخورد فعال و پویا با موضوع تحریم ظالمانه دولت آمریکا علیه صنعت هوانوردی کشورمان است که باید از طریق تدبیر مشترک حقوقدانان صنعت حمل‌ونقل هوایی، دستگاه دیپلماسی و شورای حقوقی بین‌المللی نهاد ریاست جمهوری و طرح درخواست رفع آنها از طریق شورای اجرایی ایکایٔو، مجمع عمومی سازمان ملل، دیوان بین‌المللی دادگستری و دادگاه‌های کشورهای موثر در امر تحریم صنعت حمل‌ونقل هوایی کشورمان، با تاکید بر مواد کنوانسیون بین‌المللی هواپیمایی کشوری به‌ویژه الزامات ماده 44 آن صورت پذیرد که به صراحت به حق کشورهای متعاهد برای برخورداری از حمل‌ونقل هوایی ایمن، امن و کارامد و منظم تاکید می‌نماید.

نگارنده معتقد است شعار در دستور کار سازمان جهانی هواپیمایی کشوری طی چهار سال اخیر «هیچ کشوری از قافله پیشرفت صنعت هوانوردی عقب نمانده است» و  اهداف آن یعنی اطمینان از اینکه همه کشورها به منافع اقتصادی اجتماعی عمده حمل‌ونقل هوایی ایمن و قابل اعتماد و اتکا دسترسی دارند و نسبت به پیاده‌سازی هماهنگ استانداردها و توصیه‌های آن سازمان اقدام می‌کنند، خود محمل مهم دیگریست که باید سازمان هواپیمایی کشوری ج.ا.ایران با مدد از کارشناسان نظام حقوق بین‌الملل هوانوردی، با صدای بلند از سازمان جهانی هواپیمایی کشوری (ایکائو) و سازمان ملل متحد سوال کنند که نسبت این اقدام تحریمی ایالات متحده آمریکا به عنوان عضو متعاهد کنوانسیون شیکاگو و عضو اصلی شورای ایکائو با روح کنوانسیون و این دستورکار سازمان ایکایٔو چیست و چرا باید در برابر این اقدام ظالمانه و غیر انسانی که نه تنها علیه ملت ایران بلکه علیه کل جامعه بشری می‌باشد، سکوت شود؟

در پایان امیدوارم یادآوری این روز مهم موجبات تقویت بیش از پیش عزم و اراده همه فعالان صنعت را برای کار و تلاش مضاعف در جهت بهبود مستمر و توسعه عزت‌مندانه صنعت حمل‌ونقل هوایی کشور فراهم آورد. لازم می‌دانم از همه کسانی که موجبات ارائه خدمات حمل‌ونقل هوایی ایمن، سریع، سهل‌الوصول و منظم در کشورمان را فراهم می‌کنند از جمله خلبانان، مهندسان پرواز و میهمانداران و مدیران و کارکنان شرکت‌های هواپیمایی، کارشناسان مدیریت ترافیک هوایی، کارشناسان و متخصصان زیرساخت‌های ارتباطی، ناوبری و نظارتی و اطلاعات هوانوردی، مدیران و کارکنان خدوم فرودگاه‌ها و بخش‌های مختلف عملیات فرودگاهی و فرماندهی و پرسنل خدوم سپاه حفاظت هواپیمایی، پلیس فرودگاه‌های کشور، مدیریت و کارکنان نمایندگی وزارت اطلاعات در امور هواپیمایی، مدیران و کارکنان گذرنامه فرودگاه‌ها، مدیریت و کارکنان گمرک فرودگاه‌ها، شرکت‌های خدمات زمینی و کترینگ‌ها، دفاتر خدمات مسافرت هوایی و البته مدیران و کارشناسان و همکاران صدیق‌مان در سازمان هواپیمایی کشوری تقدیر و تشکر نموده و از خداوند می‌خواهم در این راه توفیق و مددش را همراه همه تلاشگران این عرصه نموده و خلعت زیبای خدمت در این ساحت را، زیبنده همه ما بگرداند.

* این یادداشت در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده است.