جهان زیست بیماری و دنیای هنر و ارتباطات

قلندران حقیقت به نیم جو نخرند/ قبای اطلس آن کس که از هنر عاری است  حافظ

1- جهان زیست سرطانی حتی آنگاه که بیمار رو به افق سلامت دارد، جان و دل را بیشتر گرفتار دام های بیماری می کند چنانکه گویی گرانیگاه زیستن «بیماری» است نه سلامت. پس باید به هر بها و بهانه ای از این تعلق خاطر رست و چه راهی برای رهایی جان نوازتر و دلنشین تر از انتخاب زیست گفت و گویی و کشاندن زندگی به مرز دنیاهای گشوده. بهره من هم در دوران سخت بیماری و هم در ایام پر نشیب و فراز سلامت از این رویکرد بسیار بوده است، به این سبب در میانه سفرهای گفت و گویی روزهای اخیر تاملی در منزلگاه هنر داشتم.

2- به لطف هنرمند صاحب نام موسیقی ایرانی علیرضا قربانی که همواره جای خویش را در کنار مردم و در متن هنر خلاق تعریف کرده است و با همت نغمه دانش آشتیانی، دانشجوی دغدغه مندم در حوزه مطالعات فرهنگی و رسانه که حلقه وصل ارتباطات و هنر شده است، توفیق آن را یافتم که با همراهان همیشگی سفرهای بیماری و سلامتم یعنی خانواده به دیدن رخداد هنری معنادار این روزها یعنی کنسرت خوش اقبال و پردوام قربانی نائل شوم. برای کسی که در پی بالا بردن ظرفیت توان دیدن و شنیدن خویش از جهان های به هم پیوسته پیرامونی و قدرت فهم خود از جامعه دستخوش تغییرات است، یکشنبه شب گذشته شبی به یاد ماندنی و درس آموز بود؛ شبی که می شد در آن توانایی زبان ارتباطی هنر و اثرگذاری موسیقی مسئله فهم و مردم گرا را دید و از واکنش حاضران فهمید که در زیر پوست جامعه ما امروز چه می گذرد؟

3- راوی هنری و موسیقیایی کار قربانی دور از حوزه توان و تخصص من است، اما می توانم از پنجره فهم ارتباطی و زاویه نگاه بیماری که به دوردست سلامت می اندیشد در پدیده مهم هم نگری و هم آوایی هنرمند و مخاطبانش تاملی داشته باشم. 

آنجا که قربانی و جمعیت به «با من بخوان» می رسند میان درک اجتماعی و سیاسی منتقدان یا معترضانه مخاطبان و زیبایی زبان نقادانه هنر و حتی همسرایی هنرمند و حاضران در این میدان پل زده می شود، پلی که استوارترین پایه اش دو درخواست است: نخست اینکه «با من بخوان تا این ترانه را با تو سفر کنم، با من بخوان تا در هوای تو شب را سحر کنم» و دوم اینکه «شاید همین ترانه که بر دوش باد رفت، در جان خسته تاب و توانی بیاورد» دعوت به همراهی و امید در زمان و زمینه گسیختگی و ناتوانی هم به تن بیمار و هم به جان رنجور جامعه حس زندگی و میل به احیای آن می بخشد.

4- رابطه میان هنر و جامعه، حتی میان هنر و سیاست وجه تعالی دیگری هم دارد. آنجا که هنر اعم از شعر و رمان و موسیقی و فیلم و نمایش به جای جایگزینی و جانشینی رسانه در بیان وقایع و تفسیر آنها نقش دیگری را به عهده می گیرد. نقش حضور فرهنگی در متن تحولات اجتماعی و تبیین هنری آنها که در واقع صورتی زیبایی شناختی از تحولات اجتماعی است. اگر نقش ارتباطی هنر در وجه نخست نزدیک کردن مستقیم زبان به مساله ملموس جامعه و خواست صریح مخاطبان است، نقش ارتباطی هنر در درجه دوم همسو کردن فهم و زبان هنر با نیاز و خواست زمانه و جامعه در زمینه مستقل فرهنگی و هنری است. زمینه ای که در آن فرم هنری تابع حال جامعه و معرف زبانی آن است.

5- آنچه من از سلامت و سیاست و فرهنگ در حال و هوای این ایام از جمله در فضای موسیقیایی آن شب و در همه فضاهای فرهنگی و هنری دیدنی و نادیدنی جامعه تنوع و تکثر و متفاوت ایران امروز می فهمم، ضرورت تمکین از الزامات «اندیشیدن فراگیر» به تعبیر ادگار مورن و کنشگری در جهان های موازی است. ادگار مورن، فیلسوف و جامعه شناس برجسته فرانسوی در کتاب کوچک «اندیشیدن فراگیر» که درباره آدمی و جهان او توسط محمدعلی انواری اخیرا ترجمه شده و از سوی نشر ققنوس انتشار یافته است، به الزاماتی اشاره می کند که سخت متناسب با نیازهای این زمانی اندیشه ورزی و کنشگری در جامعه کنونی ماست. او شیوه نو نگریستن به انسان را اعم از انسان خردمند، انسان سازنده، انسان اقتصادی، انسان دینی، انسان اسطوری و انسان کنشگر در تلفیق دو قطب این زیستی بودن زندگی و شاعرانه بودن آن می داند. ضرورتی که در نگریستن به دنیای سرطانی و پساسرطانی هم قابل فهم است. به تعبیر مورن بخش این زمینی زندگی تنها زنده ماندن و تباه می شود، در حالی که هر آنچه موجب احساس بزرگی و ارزش در ما می شود مایه شاعرانه زندگی را نیرومند می سازد. توصیه او این است که اندیشه سیاسی از این پس نباید نیازهای شاعرانه موجود انسانی را نادیده بگیرد. برای فهم این واقعیت پیچیده فرهنگ انسانی باید از مرزبندی ها و جداسازی های انجام شده در آموزش دوری گزیند. این توصیه ای است که برای گفت وگویی اندیشه ورز و کنشگر و حتی بیمار و ناتوان از دنیایی به دنیای دیگر قابلیت تعمیم دارد.

سفر کردن در آن واحد به دنیاهای متمایز که گاه از بیرون متناقض هم نظر می آیند و زیستن در جهان هایی به هم پیوسته که به چشم و گوش و زبان توانی مضاعف می بخشند.