◄ نقدی بر مهندسی فرهنگی راه آهن ایران؛ ریل هایی که فرهنگ را زیر چرخ های سیاست له کرده اند
تأخیرهای طولانی و عدم پاسخگویی مسئولان، فرهنگ بی احترامی به زمان مردم را ترویج می دهد.
یوسف فراهانی: مهندسی فرهنگی در راه آهن ایران، مانند بسیاری از حوزه های دیگر، اسیر تصمیمات غیرکارشناسی، سیاست زدگی و ناکارآمدی مدیریتی شده است. در حالی که حمل و نقل ریلی می تواند به عنوان یکی از مهم ترین ابزارهای توسعه فرهنگی و اجتماعی کشور عمل کند، اما ضعف سیاست گذاری و عدم برنامه ریزی اصولی، این ظرفیت را به حاشیه رانده است. در ادامه، برخی از مهم ترین مشکلات مهندسی فرهنگی در راه آهن ایران مورد نقد قرار می گیرد.
۱. نادیده گرفتن نقش فرهنگی راه آهن در توسعه اجتماعی
راه آهن نه تنها یک وسیله حمل ونقل، بلکه ابزاری برای ارتباط میان فرهنگ های مختلف کشور است. مسیرهای ریلی می توانند مناطق کمتر توسعه یافته را به مراکز فرهنگی و اقتصادی متصل کنند، اما در ایران، گسترش نامتوازن شبکه ریلی باعث شده است که برخی مناطق به کلی از این امکان محروم شوند. به عنوان مثال، مناطق کمتر برخوردار مانند سیستان و بلوچستان، که می توانستند از راه آهن برای رشد فرهنگی و اقتصادی بهره ببرند، همچنان در محرومیت باقی مانده اند.
در مقابل، برخی خطوط راه آهن بدون توجه به نیازهای فرهنگی و اجتماعی مردم احداث شده اند. نبود ایستگاه های مناسب در برخی شهرهای مهم، ناهماهنگی در مسیرهای پرتقاضا و تمرکز بیش از حد روی برخی مسیرهای خاص، نشان دهنده یک سیاست گذاری فرهنگی نادرست است.
۲. تخریب هویت تاریخی راه آهن ایران
راه آهن ایران بخشی از میراث صنعتی و فرهنگی کشور است. احداث نخستین خطوط راه آهن در دوران قاجار و گسترش آن در دوره پهلوی، نقش مهمی در تحول اجتماعی و فرهنگی ایران داشت. اما متأسفانه، در سال های اخیر، بسیاری از بناهای تاریخی مرتبط با راه آهن یا تخریب شده اند یا بدون هیچ برنامه ای به حال خود رها شده اند.
برای مثال، ایستگاه های قدیمی راه آهن، که می توانستند به مراکز فرهنگی، موزه ها یا جاذبه های گردشگری تبدیل شوند، اکنون در حال نابودی هستند. در حالی که بسیاری از کشورها از ایستگاه های راه آهن قدیمی خود به عنوان بخشی از تاریخ و هویت ملی استفاده می کنند، در ایران این میراث ارزشمند در حال از بین رفتن است.
۳. وضعیت اسفبار خدمات مسافری و تأثیر آن بر فرهنگ عمومی
یکی از جنبه های مهم مهندسی فرهنگی در راه آهن، ایجاد یک فرهنگ حمل و نقل ایمن، راحت و مبتنی بر احترام به حقوق مسافران است. اما متأسفانه، وضعیت خدمات مسافری در راه آهن ایران به حدی نامطلوب است که نه تنها کمکی به ارتقای فرهنگ سفر نمی کند، بلکه باعث نهادینه شدن بی نظمی، تأخیرهای مکرر، و نارضایتی عمومی شده است.
• تأخیرهای طولانی و عدم پاسخگویی مسئولان، فرهنگ بی احترامی به زمان مردم را ترویج می دهد.
• قطارهای فرسوده و شرایط نامناسب واگن ها، کرامت انسانی مسافران را نادیده می گیرد.
• عدم رسیدگی به بهداشت و ایمنی در ایستگاه ها و قطارها، معضل بهداشت عمومی را تشدید کرده است.
این وضعیت باعث شده که راه آهن، به جای آنکه نمادی از پیشرفت، نظم و توسعه فرهنگی باشد، به نمادی از سوءمدیریت و بی برنامگی تبدیل شود.
۴. تجاری سازی افراطی و حذف کارکردهای فرهنگی
در بسیاری از کشورها، ایستگاه های راه آهن نه تنها مراکز حمل ونقل، بلکه مراکز فرهنگی و اجتماعی نیز هستند. کتابخانه ها، فضاهای هنری، نمایشگاه های محلی، و امکانات تفریحی، بخشی از فضای راه آهن در کشورهای توسعه یافته است.
اما در ایران، مهندسی فرهنگی راه آهن قربانی نگاه تجاری و سودمحور شده است. به جای آنکه ایستگاه های راه آهن به مراکزی برای تعامل فرهنگی تبدیل شوند، پر از فروشگاه های بی کیفیت، اغذیه فروشی های نامناسب، و فضاهای تبلیغاتی شده اند. هیچ برنامه ای برای استفاده فرهنگی از این فضاها وجود ندارد و مسافران، به جای تجربه ای فرهنگی و اجتماعی، با فضایی پر از هرج و مرج تجاری روبه رو هستند.
۵. سیاست های اشتباه در ارتباطات فرهنگی و بین المللی
راه آهن می تواند یکی از مهم ترین ابزارهای ارتباط فرهنگی ایران با کشورهای همسایه باشد. پروژه های ریلی بین المللی، نه تنها در حمل و نقل کالا و مسافر، بلکه در توسعه تعاملات فرهنگی، گردشگری و اقتصادی نقش دارند. اما سیاست های نادرست باعث شده که ایران فرصت های طلایی خود را در این حوزه از دست بدهد.
نمونه بارز این سیاست های اشتباه، پروژه راه آهن ایران عراق و ایران افغانستان است. در حالی که این مسیرها می توانستند زمینه ساز ارتباطات فرهنگی قوی تری شوند، سوءمدیریت و ناهماهنگی های سیاسی باعث شده که این پروژه ها یا ناتمام باقی بمانند یا بدون بهره برداری فرهنگی مؤثر اجرا شوند.
جمع بندی؛ نیاز به یک انقلاب فرهنگی در راه آهن
مهندسی فرهنگی راه آهن ایران نیازمند یک بازنگری اساسی و تغییر رویکرد جدی است.
اگر سیاست گذاران می خواهند که راه آهن نقشی فراتر از یک وسیله حمل ونقل داشته باشد، باید به آن به عنوان یک ابزار فرهنگی، اجتماعی و توسعه ای نگاه کنند.
اقداماتی که باید انجام شود:
1. بازنگری در مسیرهای ریلی و اولویت بندی مناطقی که نیاز به توسعه فرهنگی و اقتصادی دارند.
2. حفاظت و احیای ایستگاه های تاریخی و تبدیل آن ها به مراکز فرهنگی.
3. بهبود کیفیت خدمات مسافری برای ترویج فرهنگ سفر ایمن و محترمانه.
4. ایجاد فضاهای فرهنگی در ایستگاه ها و قطارها مانند کتابخانه، نمایشگاه های هنری و فضاهای تعاملی.
5. برنامه ریزی برای استفاده از راه آهن در دیپلماسی فرهنگی و گسترش همکاری های بین المللی.
اگر این تغییرات انجام نشود، راه آهن ایران نه تنها به عنوان یک سیستم حمل ونقل ناکارآمد باقی خواهد ماند، بلکه فرصت بی نظیر آن برای تأثیرگذاری فرهنگی و اجتماعی نیز برای همیشه از بین خواهد رفت.
