دو رویکرد اقتصادی به آینده

روز گذشته سومین و آخرین مناظره انتخاباتی میان نامزدهای انتخاباتی و با محوریت «مسائل اقتصادی» برگزار شد. بر مبنای اظهارات 6 نامزد شرکت کننده در این دوره از انتخابات، می توان نامزدهای انتخاباتی این دوره از ریاست جمهوری را در دو دسته طبقه بندی کرد. می توان گفت در یک سو جریان اصولگرا تلاش می کرد از طریق گفتمان «توزیعی» آرای قشر آسیب پذیر را به صورت حداکثری به سبد آرای خود اضافه کند.

مرزبندی شهروندان به دو طبقه «فقیر و غنی» یا «4 درصدی ها و 96 درصدی ها» و توزیع منابع کشور به نفع قشر ضعیف از مصادیقی بود که این انگاره را تصدیق می کنند. در سوی دیگر جریان اصلا ح طلب با گفتمان توسعه از طریق رشد فراگیر و رقابت در پی این بودند که آرای طبقه متوسط و حقوق بگیر را به سبد آرای خود اضافه کنند. از جمله مصادیق این گفتمان در اظهارات سه نامزد نزدیک به جریان اصلاح طلب می توان به نگاه این سه نامزد به نقش دولت و بخش خصوصی در توسعه پایدار اشاره کرد. رویکرد نامزدهای نزدیک به جریان اصلاح طلب در بیان چنین گفتمانی یک رویکرد اثباتی بود که بیشتر بر دستاوردها و آنچه که هست تاکید داشت، این در حالی بود که سه نامزد نزدیک به جریان اصولگرا در این مناظره رویکردی هنجاری در پیش گرفته بودند.

اشاره به بایدها و نبایدها در جای جای سخنان این سه نامزد را می توان المان های تشکیل دهنده این رویکرد مناظراتی دانست. شاید بتوان گفت بیشترین وجه اشتراک این دو نگاه متفاوت، تاکتیک مورد استفاده از سوی هر یک از این دو گروه بود. یعنی جایی که اصولگرایان با مطرح کردن مرزبندی فقیر و غنی و نامزدهای نزدیک به جریان اصلاح طلب با یادآوری گذشته و هشدار نسبت به نتیجه مشابه برنامه های یکسان، تاکتیک مناظراتی خود را بر مبنای «دگرسازی و غیریت سازی» پیاده کردند.

چالش بیشتر در کنار نقص همیشگی

مناظره روز گذشته را می توان در مجموع چالشی تر از دو مناظره برگزار شده در هفته های پیشین ارزیابی کرد. شاید بتوان گفت یکی از دلایل اصلی افزایش اصطکاک بین نامزدهای انتخاباتی در مناظره روز گذشته تغییر روش در بین نامزدهای نزدیک به جریان اصلاحات بود. جهانگیری که در مناظره پیشین کمتر درگیر اصطکاک بین دو نگاه رقیب در این دوره از انتخابات شده بود، در این مناظره بیشتر از مناظره پیشین در مقابل حملات نامزدهای رقیب مقابله به مثل کرد.

از سوی دیگر اظهارات حسن روحانی نیز که در مناظرات پیشین بیشتر در مقام پاسخگویی و ارائه دهنده دستاوردها ظاهر شده بود، در جریان مناظره روز گذشته بارها به برخی از نقاط مبهم در کارنامه رقبای انتخاباتی اشاره کرد. این تغییر روش در کنار حساسیت و اثرگذاری بیشتر مناظره پایانی باعث شد روز گذشته در مقایسه با دو مناظره پیشین، ضریب اصطکاک بین نامزدهای انتخاباتی بیشتر شود. نامزدهای نزدیک به جریان اصولگرا نیز که در مناظره های پیشین بارها به عملکرد دولت انتقاد کرده بودند، در این مناظره بیشتر از مناظره های پیشین درگیر دفاع یا حمله به کارنامه دولت بودند.

با وجود تاکید کارشناسان بر لزوم ارائه شفاف برنامه ها، پاسخگویی درست به سوالات و پرهیز از کلی گویی، در روز گذشته نیز شاهد طفره رفتن برخی از نامزدها از ارائه تصویر شفاف از برنامه های خود بودیم. افزون بر این به علت حساسیت این مناظره و اصطکاک ایجاد شده در برخی از موارد نامزدهای انتخاباتی به جای پرداختن به سوالات مطرح شده، سعی داشتند به انتقادات و حملات نامزد رقیب پاسخ دهند، یا در مقابل حمله نامزد رقیب از خود دفاع کنند. موضوعی که البته در برخی از موارد مورد انتقاد چند تن از نامزدهای انتخاباتی قرار گرفت.

دو رویکرد متفاوت

ارزیابی مرحله سوم مناظره کاندیداهای ریاست جمهوری به نمایش دو رویکرد متفاوت از سوی آنها پی می بریم؛ رویکرد اول رویکرد هنجاری یا همان تمرکز بر باید ها و نباید ها است که بیشتر مورد هدف کاندیداهای جریان اصولگرا بود. این رویکرد با پذیرش یکسری اصول و مفروضات اولیه و بدیهی به ارائه یکسری نتایج، در قالب باید ها و نبایدها صورت می گیرد. نمودهای این رویکرد را در صحبت های کاندیداهای اصولگرا به وضوح می توان ملاحظه کرد.

«با کاهش 10 میلیارد دلار قاچاق کالای صورت گرفته باید یک میلیون شغل ایجاد کرد.دولت باید از فراریان از مالیات، مالیات بگیرد نه از تولید کننده ها و کاسب ها»، «نباید از خارج میوه وارد کنیم وقتی مازندران و شمال را داریم که بهترین میوه را تولید می کنند»، «رسیدگی به محرومین وظیفه همه ماست، اما واقعیت این است که باید کار تولید کنیم تا آنها به مسیر خود برگردند»، «سازمان های حمایتی باید کاری کنند که فقرا از پوشش آنها بیرون بیایند و توانمند شوند»، «باید جهت حمایت از تولید از سرمایه خارجی استفاده کنیم به شرط امنیت سرمایه داخلی»، «ما باید به تولید کننده ها به خصوص کارگاه های کوچک معافیت مالیاتی بدهیم»، «مهم ترین بحثی که در دولت مردم باید دنبال کنیم بحث افزایش اشتغال است»، «در روستاها با نگاه کشاورزی باید 2/ 1 میلیون شغل ایجاد کنیم»، «دولت باید حتما تشویق کننده باشد»، «کیفیت و رقابت پذیری در جهان باید در دستور کار قرار گیرد»، «باید پایین دستی های پتروشیمی را تقویت کنیم» و «باید از قرارداد های استعماری دوری کنیم.»

رویکرد دوم رویکرد اثباتی است که بیشتر روی هست و نیست تمرکز می کرد. این رویکرد از مشاهده و اندازه گیری پدیده های مورد نظر آغاز و به نتیجه گیری و تعمیم آنان ختم می شود. در جریان مناظره روز گذشته استفاده از این رویکرد در سخنان سه نماینده نزدیک به جریان اصلاحات به وضوح قابل ملاحظه بود. از جمله مصادیق استفاده از این رویکرد می توان به موارد زیر اشاره کرد؛ «آمار ها حاکی از وجود 114 اسکله رسمی قاچاق کالا است؛ بنابراین مهم ترین راه حل موجود شناسایی باند های قاچاق و ممانعت از آنها است»، «امروز هم اگر بخواهیم سه تا چهار برابر یارانه را تقسیم کنیم، به جای 250 هزار تومانی که به آنها می دهیم، 800 هزار تومان از جیب مردم درمی آوریم»، «اگر کیفیت تولید داخلی را افزایش و رقابت آزاد را ایجاد کنیم، زمینه قاچاق از بین می رود»، «در سالی که گذشت، 24 هزار واحد تولیدی از تسهیلات بانک ها استفاده کردند، این باعث شد بنگاه های کوچک و متوسطی که خوابیده بود و برخی دیگر از همه ظرفیت استفاده نمی کرد امروز فعال شوند»، «برخی از کاندیداها نمی گویند منابع از کجا به دست می آیند؛ بنابراین به دنبال تورم 40 تا 60 درصدی هستند»، «برای تقویت انگیزه روستایی ها به سرمایه گذاری، می توانیم از طریق بانک ها دو برابر این رقم را به او بدهیم»، «امروز بدهی های بانکی ما کاهش یافته، شده است؛ بنابراین ما توانسته ایم بانک ها را در مسیر درست قرار دهیم، امروز نظارت بر بانک ها با دولت گذشته قابل مقایسه نیست»، «طی سه سال 12 میلیارد دلار قاچاق کالا کاهش یافته است، موثرترین روش کاهش قاچاق شناسایی 10 کالای اصلی و برنامه ریزی برای کاهش قاچاق این کالاها است» و «دولت یازدهم در ارائه خدمات بیشتر به روستاییان و کشاورزان، سرمایه بانک کشاورزی را از 1800 میلیارد تومان به 6 هزار میلیارد تومان (بیش از 3 برابر) افزایش داد.»

تقابل دو گفتمان

علاوه بر رویکردهای متفاوت، مناظره روز گذشته تداعی کننده تقابل دو گفتمان بود. یک گفتمان «توزیع» را محور سخنان خود قرار داده بود؛ توزیع یکسان منابع بین اقشار مختلف و به خصوص «مستضعفین». گفتمان دیگر بر توسعه و رشد فراگیر تاکید می کرد. بر مبنای اظهارات نامزدهای انتخاباتی در روز گذشته می توان گفت نامزدهای نزدیک به جبهه اصولگرایان گفتمان نخست را نمایندگی می کردند. محور سخنان آنها حول ضرورت توزیع یکسان حرکت می کرد. «این زالوصفتان مانع بهره بردن محرومان هستند.»

این جمله ای است که محمدباقر قالیباف در مناظره دیروز به زبان آورد. او معتقد است کسانی که می خواهند با زحمت پول دربیاورند به حاشیه رفته اند؛ چراکه چهار درصدی ها بدون هیچ تلاشی منفعت بیشتری می برند. شعار قالیباف نیز درصدد این است که بگوید 4 درصد از مردم ایران، کانون عدالت را برهم زدند و حق 96 درصد دیگر را خوردند. رئیسی، دیگر نامزد اصولگرا نیز در مناظره دیروز در پاسخی به سوالی در مورد یارانه ها گفت: «قرار بود یارانه به صورت عادلانه توزیع شود و برای توانمند سازی کشور استفاده شود.»

او سعی کرد این نکته را جا بیندازد که قانون هدفمندی یارانه ها عادلانه اجرا نشد. هر چند طبق نظر کارشناسان، مشکل این قانون بیشتر به کاستی های خود قانون باز می گردد. رئیسی چند بار نیز تاکید کرد که قصد افزایش یارانه ها را برای چند دهک جامعه دارد. در مجموع این گروه معتقدند که منابع به وفور در ایران وجود دارد و به دلایل نامعلوم این منابع در بین مردم توزیع نمی شود؛ اما در مقابل کارشناسان اقتصادی بر این باورند که منابع در ایران محدود است و باید مدیریت منابع و مصارف به شکل بهینه صورت گیرد. برای مثال در بحث یارانه ها، در سال 96 طبق تصویب مجلس، منابع موجود کفاف یارانه 75 میلیون ایرانی را نمی دهد و باید 14 میلیون نفر از لیست یارانه بگیران حذف شوند.

در نقطه مقابل اصلاح طلبان گفتمان دوم را انتخاب کرده بودند. آنها معتقد بودند که با توزیع پول و ثروت در بین مردم، رفاه حاصل نمی شود، بلکه باید با ایجاد بستر، توسعه را در جامعه بسط داد. این محور در سخنان نامزدهای اصلاح طلب مشهود بود. آنجا که روحانی راه مبارزه با قاچاق کالا را توسعه رقابت آزاد دانست. از نظر روحانی باید به بخش خصوصی میدان داد و جلوی فعالیت خصولتی ها یا گروه های تحت حمایت نهادها را گرفت. راه حل جهانگیری برای بهبود اوضاع رفاهی مردم، بزرگ شدن کیک اقتصاد بود. در حقیقت جهانگیری، ارتقای رشد اقتصادی را چاره رفع مشکلات دانست و نه توزیع یارانه. در این بحث نیز کارشناسان معتقدند که دولت گرچه در خطاها مداخله نداشته است و با رویکرد سلبی تا حدودی از خطاها جلوگیری کرده اما در بخش ایجابی، عملکرد انجام شده با انتظارات فاصله دارد. دولت در برخی امور اقتصادی از آنچه انتظار می رفته عقب تر حرکت کرده است.

تاکتیک نسبتا مشابه

روز گذشته واژه های «فقیر وغنی»، «96 درصدی ها و 4 درصدی ها» و «زالوصفت ها و مردم» پرتکرار ترین واژه های استفاده شده از سوی نامزدهای نزدیک به جریان اصولگرا بود. به نظر می رسد استفاده پرتکرار از چنین دسته بندی هایی منعکس کننده تاکتیک مورد استفاده از سوی آقای رئیسی و آقای قالیباف بود. تاکتیکی که کارشناسان از آن با عنوان «دگرسازی» یا «غیرسازی» یاد می کنند. در این تاکتیک نامزدها با دیوارکشیدن بین حامیان خود و مخالفان خود سعی در ایجاد یک دوقطبی و جلب حمایت قطب هدف دارند. ارائه و تفسیر برنامه های تبلیغاتی در راستای نیازهای حامیان و ایجاد این احساس که بخش رقیب یکی از عوامل عدم دستیابی جامعه هدف به خواسته های خود است. اطلاق برخی صفات ناخوشایند به سمت ناموافق قطب ایجاد شده از دیگر شاخصه های این تاکتیک است که در مناظره دیروز از سوی برخی از نامزدهای انتخاباتی به کار گرفته شد. بر مبنای اظهارات صورت گرفته در مناظره روز گذشته، این دو کاندیدا خود را حامی قشر فقیر و ضعیف جامعه ایران می دانند. به همین جهت سعی می کردند با ناخوشایند جلوه دادن آمارهای اقتصادی یا بیان آمارهای اقتصادی ناخوشایند، بدنه حامیان انتخاباتی خود را فربه تر کنند. تاکتیکی که کمابیش از سوی دیگر نامزد انتخاباتی نزدیک به جریان اصولگرا نیز در پیش گرفته شد. با این تفاوت که آقای میرسلیم دو قطبی دولت فعلی و دولت ایده آل و کارآ را به عنوان دسته بندی تاکتیک دگرسازی خود برگزید.

در سوی مقابل اما نامزدهای نزدیک به جریان اصلاح طلب با تجدید برخی از خاطرات تلخ اقتصادی در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد و هشدار نسبت به خروجی مشابه برنامه های مشابه، اهداف و شعارهای تبلیغاتی ابراهیم رئیسی و محمدباقر قالیباف را امتداد برنامه های اقتصادی دولت نهم و دهم دانستند. در این تاکتیک، «دیگری» حامیان شعارهایی هستند که می توانند اقتصاد کشور را به مسیر پیموده شده توسط ونزوئلا در چهار سال گذشته منحرف کند؛ بنابراین می توان گفت تاکتیک نامزدهای حامی 2 جریان غالب سیاسی در کشور در شمای کلی مشابه بود. با این تفاوت که مرز ترسیم شده از سوی نامزدهای نزدیک به جریان اصولگرا مرز فقیر و غنی بود. مصداقی از این ادعا را می توان در مواردی جست و جو کرد که آقای قالیباف به کرات از واژه دولت 4 درصدی و 4 درصدی ها برای توصیف حامیان دولت فعلی استفاده کرد. در سوی مقابل نیز نامزدهای جریان اصلاح طلب با یادآوری تورم افسارگسیخته در ابتدای دهه 1390 و تاکید بر غیرعلمی بودن شعارهای انتخاباتی نامزدهای جریان رقیب، سعی داشتند این تاکتیک را در جریان مناظره دیروز پیاده کنند.

تک و پاتک مناظره

به نظر می رسد که تک و پاتک های مناظره سوم، به بیشترین سطح خود رسید و مناظره کنندگان قصد داشتند از تمام ابزارها برای رقابت با یکدیگر استفاده کنند. درخصوص موضوع مطرح شده در واگذاری املاک نجومی در شهرداری، سند املاک خریداری شده توسط دو نامزد به تصویر کشیده شد. درخصوص ابهامات واردشده در بحث رانت های بانکی که دولت از آن استفاده می کند، به بحث وضعیت بانک شهر یا بانک های تحت نفوذ نهادهای غیراقتصادی پرداخته شد. درخصوص تقسیم بندی جامعه به دو گروه 4 درصدی و 96 درصدی، به مثال فروش بستنی طلا در برج میلاد اشاره شد که نشانه ای از گروه های 4 درصدی و تناقص در این تقسیم بندی بود. در برابر اصرار یکی از کاندیداها درخصوص افشای دارایی ها، کاندیداها پاسخ دادند که این افشا باید در مراجع قانونی صورت گیرد که برخی از کاندیداها این اقدام را در گذشته عملی کرده اند.

در مقابل درخواست برای ارائه منابع برای افزایش یارانه ها، بیشتر از کاهش فساد و شناسایی مالیات صحبت به میان آمد. همچنین در مناظره سوم، برخی از کاندیداهای اصولگرا به دولت خرده گرفتند که افزایش کمک های نقدی افراد کم درآمد یا افتتاح پروژه به عنوان یک رفتار انتخاباتی بوده است. این در حالی است که کاندیداهای رقیب عنوان کردند که افتتاح پروژه، پس از برنامه ریزی 4 ساله صورت گرفته بود و افزایش مستمری بگیری کم درآمدها، نیز مطابق قانون بوده است. درخصوص ادعای برخی از کاندیداها مبنی بر رشد بالای قاچاق در دولت یازدهم، از کاندیداها درخصوص عملکرد آنها در ناجا و قوه قضائیه سوال شد.

غایب مناظره سوم

مناظره سوم، هر چند به نام اقتصاد برگزار شد و پر از مطالبات و کلی گویی اقتصادی بود، اما بزرگ ترین غایب مناظره را می توان ارائه برنامه هدفمند اقتصادی عنوان کرد. شاید بسیاری از مخاطبان انتظار داشتند که درخصوص چالش های موجود در کشور و سوالات ارائه شده، برنامه مشخصی ارائه شود، اما مشاهده شد که نامزدها درخصوص برنامه های ارائه شده برای تحقق وعده ها صحبتی نکردند. کاندیداها در پاسخ به سوالات درخصوص ارائه برنامه، بیشتر اهداف خود را به شکل کلی ارائه می کردند یا در مقابل درخواست برای منابع ایجاد اشتغال یا اعطای یارانه، بیشتر وعده کاهش فساد و شناسایی مالیات می دادند که بیش از آنکه به عنوان یک برنامه مشخص اطلاق شود، به یک شعار دور از دسترس، شباهت داشت. به عنوان نمونه، برخی کاندیداها هیچ برآوردی درخصوص هزینه های چند برابر کردن یارانه ها نداشتند و در مقابل اصرار برای مشخص کردن منابع، برنامه مشخصی را ارائه نکردند. از سوی دیگر به عنوان نمونه دیگر، درخصوص 2 برابر کردن درآمدهای اقتصادی، به 2 برابر کردن درآمدهای ریالی و ارزی اشاره کردند که دو مفهوم متفاوت در علم اقتصاد است.

در مناظره سوم، شعار مبارزه با فساد یا رانت، مکرر استفاده شد و هر یک از طرف ها سعی می کردند با ارائه کدهایی، مردم را متقاعد کنند که رقبا یا اطرافیان انتخاباتی دارای رانت یا فساد هستند و این موضوع را به عنوان یکی از دلایل عدم رشد و توسعه اقتصادی مطرح کنند. در این بحث به نظر می رسد که هیچ یک از کاندیداها موفق نشدند مخاطبان را قانع کنند که کاندیدایی از این حیث دارای مشکل است و به نظر می رسد این تاکتیک انتخاباتی، در مناظرات نیز منسوخ شده است. در این بخش کاندیداها به جای علت یابی از راه های ایجاد فساد، به معلول ها و مثال ها در بدنه دولت، شهرداری و دیگر نهادها اشاره کردند. بنابراین برای مبارزه با فساد نیز برنامه مشخصی از سوی کاندیداها ارائه نشد. از سوی دیگر، سبک مناظره و نوع سوالات نیز اجازه بحث کاندیداها برای توضیح برنامه ها به شکل دقیق را نمی داد.

حاشیه های مناظره آخر

کلیدواژه های مناظره سوم