بازگشت به تومان مغولی

شاه عباس درباره کیافریدون صاحب کمال نمک به حلال، نوازشات بی اندازه و تلطفات بلند آوازه مبذول داشت. سپه سالاری لاهجان را با سیصد تومان مواجب به مشارالیه عنایت و احسان فرمودند.

به گزارش برترین ها، «شاه عباس درباره کیافریدون صاحب کمال نمک به حلال، نوازشات بی اندازه و تلطفات بلند آوازه مبذول داشت. سپه سالاری لاهجان را با سیصد تومان مواجب به مشارالیه عنایت و احسان فرمودند...» در کتاب تاریخ گیلان درباره وقایع سال 1001 هجری شمسی، 395 سال پیش، چنین از واحد پولی «تومان» صحبت شده است.

رشیدالدین فضل الله همدانی، در جوامع التاریخ نیز از نحوه معاملات در زمان غازان خان و واحد پولی مرسوم نوشته است: «خواجه شمس الدین صاحب دیوان گفت از هر ده تومان که پادشاه اطلاق فرمود، هشت تومان توفیر می کنم و به دو تومان بر ولایت برات می کنم چنان که بار تاقان رسد. آن معنی پسندیده افتاده و صاحب دیوان یرلیغ های ایشان می ستد و بهر ده تومان دو تومان برات بر وجوه مرجوع الحصول می نوشت.»

همین متون تاریخی نشان می دهد که تومان از دیرباز در معاملات ایران رواج داشته است. در یکی از کتاب های تاریخ رشته علوم انسانی نیز از فرمان کریم خان زند که در تاریخ جمادی الاول 1177 قمری، میرزا زین العابدین را به سمت وزیر موقوفات منصوب کرده بود، آمده است: «به رتبه بلند منصب ارجمند وزارت موقوفات مفتخر و مبلغ پنجاه تومان تبریزی نقد در وجه او مقرر که هر ساله بازیافت و صرف معاش خود نموده ...»

در جهانگشای نادری نیز در مورد سال های پایانی پادشاهی نادرشاه و گرفتن مالیات های بسیار سنگین که آمده است: «آن جماعت که در ولایات دستی بلکه ناخنی نداشتند که قفای سر توانند خارید از پا بر فلک کشیده از ناخن به در می کردند تا آن بی گناهان بی دست و پا گشته هر کدام ده الف و بیست الف که هر الفی پنج هزار تومان بوده باشد، از دست چوب با قلم های شکسته به پای خود می نوشتند...»

طی دوره های مختلف تاریخی، از دینار و قران گرفته تا ریال، به عنوان واحد پول رسمی کشور انتخاب شدند اما هیچ وقت تومان از ادبیات مردم حذف نشد و همین عامه پسند بودن، در نیمه شب هفته گذشته در شبکه های اجتماعی سروصدا کرد. ساعت حدود 12 شب یکم مرداد بود که اعلام شد هیات دولت لایحه تغییر واحد پول از ریال به تومان را تصویب کرده و به سرعت موج واکنش های مردمی به این تغییر، شروع شد. تحلیل های مختلف نیز از ضرورت این تغییر گرفته تا هزینه بر بودن و بی تاثیری آن، از روز بعد منتشر شدند و همین باعث شد که ریال و تومان، به یکی از بحث های روز تبدیل شود.

«ریال» و «تومان» از کجا پیدا شدند؟

در دوره مغول لشگرها را به ده هزار سرباز تقسیم می کردند و به فرمانده آن، امیر تومان می گفتند.

«در دوران صفویه تومان در محاسبات دیوانی استفاده می شد اما سکه ای به این نام و ارزش ضرب نمی شد. پر ارزش ترین سکه این دوران «محمدی» نام داشته و 100 دینار (معادل یک صدم تومان) ارزش داشت. مطابق سفرنامه شاردل ارزش یک تومان در دوران صفوی معادل 45 لیره فرانسوی آن روزگار بوده است که ارزش امروزی آن تقریبا 700 دلار آمریکا یا دو سکه بهار آزادی می شود.

در دوره قاجار تومان طلا (به ارزش 10 هزار دینار) علاوه بر انواع دیگر سکه ضرب می شد. در دوران احمدشاه قاجار (1912) هیچ سکه طلایی در چرخه مبادلات نبود و سکه استاندارد، قران با ارزش نه صدم دلار یا کمتر بود. ارزش ده قران برابر با یک تومان بود اما هیچ تومانی در چرخه مبادلات نبود و بزرگ ترین سکه، سکه دو قرانی بود.»

درباره ریشه ها و کاربرد تومان، با استفاده از کتاب های مختلف تاریخی، چنین در ویکی پدیا نوشته شده است. داده های مختلف نشان می دهد که قدمت واحد پولی تومان، به دوران صفویه می رسد که البته از دوره رضاخان از محاسبات کنار گذاشته شد.

بر اساس قانون اصلاح واحد پولی ایران در سال 1308 یعنی زمان رضاشاه پهلوی، ریال با ارزشی معادل 100 دینار به عنوان واحد پول رسمی ایران انتخاب شد. واحدهای قدیمی تر مثل قران و تومان کنار گذاشته شدند، با این وجود تومان هنوز کاربرد خود در گفتار عامه را حفظ کرده است.

سید بهاءالدین حسینی هاشمی، کارشناس پولی و بانکی در این باره می گوید: «واحد پول ما تقریبا برای حدود صد سال، ریال بوده که خود آن اجزا و اضعافی داشته است. اجزای آن دینار و اضعاف آن تومان بوده است. دینار به خودی خود از حساب های مالی و محاسبات ما حذف شده است.

وقتی به صورت های مالی گذشته نگاه کنید، شاهی هم در آنها بوده و گاهی هم بعد از ریال دو خانه می گذاشتند که جای خالی دینار بود. حالا به دلیل کاهش ارزش شدید پول ملی و انباشت نقدینگی، یا باید صفر حذف می کردیم یا واحد را تغییر می دادیم. به خاطر رایج بودن تومان، حالا این شانس را داریم که به اضعاف برسیم و هر ده ریال یک تومان بشود.

ما به نوعی یک صفر را حذف می کنیم اما این تغییر، حذف صفر محسوب نمی شود. در واقع ما به واحد پول دیگرمان که مصطلح بوده، برگشته ایم. عملا هم مردم ریال را به کار نمی برند و فقط برای ثبت حسابداری رسمی استفاده می شود. با این توضیحات، حالا تغییر واحد پولی سیر منطقی خودش را طی کرده است، به نظرم اتفاق خوبی است.»

تومان، خود کلمه ای مغولی است که ریشه در اصطلاحاتی برای سربازان سپاه دارد و به معنای ده هزار است. احمد حاتمی یزد، کارشناس بانکی می گوید: «لشگرها را به ده هزار سرباز تقسیم می کردند و به فرمانده آن، امیرتومان می گفتند. یعنی این واژه از دوران مغول ها حدود سده هفتم، در ایران باب شده است. بد نبود حالا که به فکر تغییر واحد پولی افتاده اند، حداقل لغتی را استفاده می کردند که فارسی باشد.»

ریال نیز اولین بار در سال 1798 میلادی معروف شد که 1250 دینار یا یک هشتم تومان ارزش داشت. بعضی منابع می گویند ریال برای اولین بار در سال 1798 میلادی توسط فتحعلی شاه قاجار در ایران به کار گرفته شد اما رسمی شدن آن به دوران رضاشاه بر می گردد. با این وجود، هیچ وقت این واحد پولی در هیچ دوره ای نتوانست میان مردم محبوبیت پیدا کند و با وجود آن که روی اسکناس ها ریال نوشته می شد، مردم خود در محاوره های شان با حذف یک صفر و برای فهم ارزش واقعی پول، واحد را به تومان تبدیل و بیان می کردند.

همین بی رغبتی تاریخی ایرانی ها به ریال، باعث شد تا در شرایطی که ارزش پول ایران به شدت کاهش یافته است، دولتی ها تصمیم بگیرند مطابق با عامه مردم حرکت کنند و با تغییر واحد رسمی پول از ریال به تومان، هم یک صفر را کاهش داده باشند و هم تغییر عجیب و غریبی در اقتصاد ایجاد نکرده باشند.

چرا واحد پول باید تغییر می کرد؟

از 98 سال پیش تاکنون که ریال واحد رسمی پول ایران شد، مردم اعتنایی به این عبارت رسمی نکردند تا جایی که قیمت یک بسته چیپس هم به سی هزار ریال رسید و یک دلار برابر با 35 هزار ریال شد.

بر اساس سفرنامه جنکینسون، در زمان شاه طهماسب صفوی، در سده شانزده میلادی، هر شاهی با یک شیلینگ انگلیس برابر بود. هر پوند استرلینگ نیز برابر با 20 شیلینگ است. بنابراین، یک تومان ایران برابر بود با 10 پوند انگلیس، یعنی، ارزش پول ایران ده برابر پول انگلیس بود اما از شکوه روزگاران دور گذشته، بانک مرکزی در سال 2014، گزارشی منتشر کرد که از کاهش 30 درصدی ارزش پول ایران خبر می داد و ایران در بین 27 کشور جهان، پس از آرژانتین در جایگاه دومین کشور با بیشترین افت واحد پولی قرار گرفته بود.

همان زمان، حیدر مستخدمین حسینی، کارشناس پولی و بانکی گفته بود: «افت ارزش ریال از اواخر سال 90 آغاز شد که نرخ برابری دلار را از 10 هزار ریال به بالای 35 هزار ریال رساند و پس از آن کمی تعدیل شد و به کمی بیش از 34 هزار ریال رسیده است.» مستخدمین حسینی ادامه داد: «علت این کاهش ارزش به متغیرهای اقتصادی و ضعیف بودن ساختارها و بنیادهای اقتصادی کشور باز می گردد.»

یکی از این متغیرها وابستگی جدی و شدید به درآمدهای نفتی در بودجه است که طی سالیان اخیر در حدود 70 تا 80 درصد در نوسان بود. موسی غنی نژاد، اقتصاددان نیز درباره افت ارزش واحد پول می گوید: «در فاصله سال های 1384 تا 1390 شاخص کل بهای کالاها و خدمات مصرفی از حدود 40 به 100 افزایش یافت. یعنی 2.5 برابر شد. معنای این تغییر این است که قدرت خرید 1000 تومان در سال 1390 برابر 400 تومان سال 1384 بود. واقعیت این است که تورم موجب کاهش قدرت خرید و ارزش پول می شود.»

کاهش ارزش پول همراه با بالا رفتن تورم لجام گسیخته، عاملی است که در تمام کشورهای دنیا باعث تغییر واحد پولی می شود که در ایران نیز هر دوی این عوامل در کنار هم وجود داشتند. البته عامل سومی نیز به استثنا از تمام جهان وجود داشت؛ مردم ایران هیچ وقت با «ریال» کنار نیامده بودند. بانک مرکزی و مقامات رسمی کشور گزارش های شان را با ریال اعلام می کردند. روی تمام اجناس قیمت ها به ریال نوشته می شد اما هرگز هیچ مشتری و فروشنده ای در صحبت های خود از این واژه استفاده نکرد.

از 98 سال پیش تاکنون که ریال واحد رسمی پول ایران شد، مردم اعتنایی به این عبارت رسمی نکردند تا جایی که قیمت یک بسته چیپس هم به سی هزار ریال رسید و یک دلار، برابر با 35 هزار ریال شد. این اعداد نجومی که روایت تلخی از افت ارزش پول ملی را در خود داشت، باعث شد حذف صفر از پول ملی به یکی از پربحث ترین تغییرات اقتصادی تبدیل شود و در نهایت هیات دولت با یک تیر دو نشان بزند؛ واحد پول را به تومان برگرداند و در نگاه عامه مردم، صفری حذف نکرده باشد. البته این اقدامات تنها در حد لایحه دولت است و برای اجرایی شدن باید به تصویب مجلس برسد.