◄ نگهداری از آزادراه‌ها در دوره بهره‌برداری به چه پارامترهایی نیاز دارد؟
ارزیابی‌ها نشان می‌دهد نگهداری آزادراه‌ها که راه‌های شریانی کشور بوده از حساسیت خاصی برخوردار است و به‌خصوص آزادراه‌هایی که در مسیر ترانزیت قرار دارند از لحاظ کیفیت جسم و رویه راه، علائم اطلاعاتی و استاندارد، خط‌کشی و نقوش افقی و منعکس‌کننده‌ها، چراغ‌های چشمک‌زن و علائم هوشمند، نرده‌ها و حفاظ‌های فلزی و بتونی، زه‌کش‌ها و کانال‌های کنار راه برای تخلیه سریع نزولات جوی، مبلمان و منظر راه و تمیز بودن سطح راه باید مورد توجه قرار گیرند تا از مزیت رقابتی نسبت به مسیرهای همسو برخوردار شوند.
به لحاظ اهمیت نگهداری راه‌ها و آزادراه‌ها می‌توان آنها را به شرح زیر تعریف کرد و مورد توجه قرار داد.
راهداری جاری
شامل آن دسته از خدماتی است که به صورت مستمر و روزمره انجام می‌شود تا موجب ایمنی راه‌ها و تسهیل در تردد وسایط نقلیه و رضایت کاربران شود. مواردی که باعث آلودگی سطح راه‌ها و آزادراه‌ها شده و می‌تواند زمینه‌ساز حوادث جاده‌ای باشد، ضایعاتی است که در اثر تردد یا واژگونی وسایط نقلیه سنگین و بعضاً سبک یا لاشه حیوانات آسیب‌دیده در سطح راه به‌جا می‌ماند و وسایط نقلیه عبوری با مواجه شدن یا مشاهده آنها با عکس‌العمل سریع یا برخورد با آنها از مسیر منحرف شده و موجب خسارت جانی و مالی می‌شوند.
بارش نزولات جوی موجب آلوده شدن مسیرنماهای روی حفاظ‌های بتونی و گاردریل‌ها و هندریل‌ها و سایر تابلوهای استاندارد (دایره، مستطیل، مثلث) شده و هنگام شب مانع درخشندگی سطح علائم و مسیر می‌شود.
عدم برف‌روبی به‌موقع سطح راه، در هنگام سرمای شدید باعث یخ‌زدگی سطح سواره‌رو شده و موجب برخورد، واژگون شدن یا خارج شدن وسیله نقلیه از راه می‌شود.
معمولاً انجام راهداری جاری (غیر از برف‌روبی که با ماشین‌آلات برف‌روب انجام می‌شود) بر عهده وسیله نقلیه کمک‌دار مجهز به تجهیزات امدادرسانی و نیروهای راهداری است که آن را همراهی می‌کند (گشت راهداری) و بسته به مورد نسبت به برداشتن موانع از سطح راه و جمع‌آوری ضایعات به‌جامانده از سوانح، تمیز کردن مستمر مسیرنماها و علائم استاندارد، باز کردن مسیر دفع آب‌های سطحی، امدادرسانی و همکاری با وسایط نقلیه آسیب‌دیده و سایر موارد مشابه اقدام می‌کند.
راهداری دوره‌ای یا فصلی
انجام برخی از فعالیت‌های راهداری به صورت روزمره میسر نیست و می‌بایستی با برنامه‌ریزی فصلی یا سالانه انجام شود. این قبیل فعالیت‌ها قبلاً صورت‌برداری می‌شود و بسته به مورد برآورد هزینه‌شده و معمولاً از طریق پیمانکاران کوچک و محلی قابل اجراست. انجام خط‌کشی راه و نقوش کف جاده و رنگ‌آمیزی نرده‌ها و هندریل‌ها و جداول و سطوح برجسته مانند قرنیزهای بتونی و لبه پل‌ها و آب‌روها و سکوهای اخذ عوارض، تعمیرات گاردریل‌ها و نصب گاردریل‌های جدید، لکه‌گیری اساسی سطح راه و انجام قیرپاشی به منظور محافظت از سطح آسفالت، تنظیم شیروانی‌های خاکریز و شانه‌های راه و تمیز کردن کانال‌های طولی در راه‌های کوهستانی، مرمت پل‌ها و قرنیزها و آب‌روهای آسیب‌دیده در اثر بارندگی یا یخبندان، نصب مجدد علائم استاندارد آسیب‌دیده، تعمیرات علائم هوشمند و تابلوهای الکترونیک از این قبیل راهداری هستند.
راهداری برنامه‌ای
در اثر مرور زمان سطح آسفالت راه‌ها دچار اضمحلال می‌شود و ضرورت دارد هر ۱۰ تا ۱۲ سال راه روکش آسفالت شود، همزمان با آن ممکن است سطوح ابنیه فنی بتونی که دچار خوردگی شده و میلگردهای آنها نمایان شده و نیاز به تعمیر سطح بتون و ایزولاسیون آنها و همچنین پل‌های فلزی که دچار زنگ‌زدگی شده و رنگ‌آمیزی نیاز داشته باشند و بعضاً نقاطی از راه که حادثه‌خیز تشخیص داده شده نیاز به تعریض یا اصلاح مسیر داشته باشد و علائم اطلاعاتی بزرگ در اثر مرور زمان قدرت انعکاس پیام اطلاعاتی را در شب نداشته باشند، در این قبیل موارد از خدمات مهندسین مشاور برای ارزیابی و مطالعه و برآورد هزینه انجام تعمیرات عمده و حذف نقاط حادثه‌خیز و انجام روکش آسفالت و تعویض علائم اطلاعاتی استفاده می‌شود و پس از تهیه و تکمیل نقشه‌های اجرایی و شرح خدمات و برآورد ریالی کار، از خدمات پیمانکاران متخصص راهداری و تجهیزات ایمنی یا راهسازی برای انجام آن بهره گرفته می‌شود.
چالش‌های نگهداری راه‌ها و آزادراه‌ها
۱- افزایش قیمت تعمیر و نگهداری و تامین ماشین‌آلات راهداری و تهیه و حمل مصالح و تجهیزات ایمنی راه‌ها و همچنین دستمزدها از جمله چالش‌های بااهمیت نگهداری راه‌ها و آزادراه‌هاست. مع‌الوصف با توجه به اینکه افزایش دستمزدها در مقایسه با مصالح و تجهیزات ایمنی راه‌ها چشمگیر نیست، بنابراین فعالیت‌های راهداری جاری تحت تاثیر افزایش قیمت‌ها متوقف نشده است.
۲- راهداری دوره‌ای متاثر از افزایش قابل ملاحظه قیمت قیر، رنگ خط‌کشی، شبرنگ و سایر تجهیزات ایمنی، افزایش زیادی یافته و با توجه به محدودیت منابع، مشکلات فراوانی را به‌خصوص برای آزادراه‌ها و وسایط نقلیه عبوری از آنها ایجاد کرده است.
۳- علاوه بر قیمت قیر، افزایش قیمت مصالح آسفالتی، شن و ماسه و سیمان، فولاد و آهن‌آلات، ماشین‌آلات راهسازی، راهداری برنامه‌ای را با خطر جدی مواجه کرده به‌طوری که بعضاً هزینه مرمت اساسی و روکش آسفالت آنها معادل سرمایه‌گذاری اولیه احداث آزادراه به منابع مالی نیاز دارد.
۴- شبکه آزادراه‌ها که با مشارکت بانک‌ها، بخش غیردولتی و بخش خصوصی احداث شده و صرفاً ۱۵ درصد از درآمد حاصل از اخذ عوارض صرف نگهداری آزادراه مورد مشارکت می‌شود، به واسطه محدودیت درآمد ناشی از عدم کشش اخذ عوارض از ترددکنندگان و افزایش بیش از حد قیمت کالا و خدمات مورد نیاز، تعمیر و نگهداری آزادراه‌ها با چالش جدی روبه‌رو شده و شرکت‌های سرمایه‌گذار اگر آزادراه را به نحو مطلوب نگهداری نکنند، تبعات حقوقی و کیفری عدم نگهداری آزادراه دامن‌گیر آنها شده و اگر آزادراه را در حد رضایت کاربران و وزارت راه و شهرسازی نگهداری کنند هزینه نگهداری و بهره‌برداری اگر بیش از ۵۰ درصد درآمد سالانه آزادراه نباشد، از ۵۰ درصد کمتر نخواهد شد.
راه‌حل‌های برون‌رفت از چالش
در شرایط پیش‌بینی‌شده در قراردادهای مشارکت احداث آزادراه‌ها، ارزش روز سهم سرمایه‌گذار در هر آزادراه در پایان هر سال در جدول هزینه-درآمد مشخص می‌شود. اما در اثر تورم دور از انتظار سال‌های اخیر ارزش سرمایه حاصل از جدول هزینه-درآمد به مراتب پایین‌تر از ارزش حاصل‌شده به روش‌های متداول، نظیر خرید سهام در بورس یا سکه و ارز است و حتی قیمت تمام‌شده احداث هر آزادراه اگر با فهرست بهای روز محاسبه شود باز هم سهم سرمایه‌گذار در چنین ارزش افزوده‌ای بیشتر از میزانی است که از طریق جدول هزینه-درآمد به دست می‌آید.
نتیجه اینکه اگر ارزش روز سهم سرمایه‌گذار در جدول هزینه-درآمد قرار بگیرد برای استهلاک سرمایه و سود مورد انتظار آن، ضرورت دارد تعرفه عوارض افزایش قابل ملاحظه‌ای یابد (در این صورت هزینه نگهداری و بهره‌برداری از ۲۵ درصد درآمد بیشتر نمی‌شود و ۷۵ درصد باقی‌مانده ارزش پولی سرمایه را برای سرمایه‌گذاری‌های مشابه در مدت باقی‌مانده دوران مشارکت محفوظ نگه می‌دارد).
چون افزایش نرخ عوارض رابطه مستقیم با کشش تقاضا دارد بنابراین حفظ ارزش سرمایه و تامین هزینه نگهداری و بهره‌برداری سالانه از طریق افزایش بیشتر نرخ عوارض میسر نیست و لازم است وزارت راه و شهرسازی برای برون‌رفت از این چالش چاره‌اندیشی کند، در غیر این صورت آسیب دیدن آزادراه‌ها مانند سایر راه‌های کشور در نتیجه عدم نگهداری مطلوب دور از انتظار نیست.
*مدیرعامل شرکت اهواز-بندرامام
