تحریم ها علیه ایران، فرصت برای دیگران؛ عقب ماندگی ایران از رقبای خود در غرب اقیانوس هند

رقابت های منطقه ای و بین المللی حوزه غرب اقیانوس هند را به آوردگاه ساخت و ساز و توسعه تاسیسات بندری و لجستیک حمل و نقل تبدیل کرد. بنادر خاورمیانه از لحاظ کیفیت در سطح جهان کم نظیر هستند.

به گزارش تین نیوز به نقل از مارین نیوز، کشورهای عربی منطقه خلیج فارس و دریای عمان در طول سال های اخیر به شکل گسترده ای در حال توسعه زیرساخت های حمل و نقل دریایی و لجستیک حمل و نقل خود هستند. رقابت ساخت و ساز بندرهای عظیم تجاری در منطقه، پس از موفقیت چشمگیر بندر جبل علی امارات متحده عربی و تبدیل این بندر به هاب تجارت منطقه ای، تشدید شد. رویدادهای سیاسی در منطقه تاثیر بسزایی بر رقابت های دریانوردی میان کشورهای حوزه خلیج فارس و دریای عمان گذاشته است. بحران دیپلماتیک شورای همکاری خلیج فارس سال ۲۰۱۷ که به محاصره اقتصادی و دیپلماتیک قطر توسط کشورهای عربی همسایه منجر شد، رقابت ها را در منطقه تشدید کرد. اختلاف سنتی میان ایران و کشورهای عربی جنوب خلیج فارس و سلطه ایران بر آب راه تنگه هرمز باعث شده که جنوب و شمال خلیج فارس نیز به محل رقابت ها برای توسعه توانمندی های دریانوردی تبدیل شود. بازگشت تحریم های امریکا علیه ایران بعد از خروج یکجانبه دولت امریکا از برجام هم به توسعه بهره برداری از بنادر جنوب خلیج فارس کمک کرده است. همزمان رقابت های ژئواستراتژیک امریکا با چین و روسیه بر سرمایه گذاری ها در منطقه تاثیر گذاشته است. بخش بزرگی از سرمایه گذاری ها در بنادر و لجستیک حمل و نقل منطقه از سوی چین انجام می شود که منطقه خلیج فارس را به عنوان اصلی ترین منبع تامین انرژی خود تلقی می کند.

در جهت مخالف سرمایه گذاری های چین که در جهت شرق به غرب انجام می شود، ایران و روسیه از یک سو و ایران و هند از سوی دیگر، در حال سرمایه گذاری برای توسعه یک کریدور شمال-جنوب برای اتصال اقیانوس هند به آسیای میانه و اوراسیا هستند. در سال های اخیر کویت، قطر، امارات متحده عربی و عمان به صورت پیوسته در حال توسعه بنادر خود هستند و عربستان سعودی هم با توسعه بنادرش به ویژه در دریای سرخ به این روند پیوسته است.

۱۶ میلیون کانتینر ۲۰ فوتی به ظرفیت بنادر منطقه اضافه شده است که معادل ۷درصد رشد در سال است. این رقم در طول سال های اخیر با شدت بیشتری ادامه پیدا کرده است.  بندر ملک عبدالله در سواحل دریای سرخ عربستان سعودی، بندر جبل علی، در سواحل خلیج فارس امارت دوبی در امارات متحده عربی، بندر زاید، در سواحل خلیج فارس امارت ابوظبی در امارات متحده عربی، بندر اسلامی جده، در سواحل دریای سرخ عربستان سعودی، بندر حمد، در سواحل خلیج فارس قطر، بندر خلیفه در سواحل خلیج فارس امارت ابوظبی در امارات متحده عربی، بندر شهید رجایی در سواحل خلیج فارس ایران و بنادر صحار و صلاله در سواحل عمان با دریای عمان، از بزرگ ترین بنادر منطقه هستند که در میان ۱۰۰ بندر بزرگ جهان قرار دارند. سرمایه گذاری برای ساخت بنادر جدید ازجمله بندر کبیر فاو در عراق و بندر مبارک الکبیر در کویت، قرار است به ابرپروژه های بندری منطقه اضافه کند. بنادر خاورمیانه از لحاظ کیفیت هم در سطح جهان کم نظیر است. در حالی که بندر جبل علی در دوبی قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ به بزرگ ترین بندر کانتینری جهان تبدیل شود، براساس شاخص عملکرد بندرهای کانتینری (CPPI) که توسط بانک جهانی منتشر شده است، سال ۲۰۲۱ چهار بندر خاورمیانه در میان ۵ بندر برتر جهان از لحاظ عملکرد قرار داشتند. بنادر ملک عبدالله عربستان، صلاله در عمان، حمد در قطر و خلیفه در امارات متحده عربی، چهار بندر عربی خاورمیانه در میان ۵ بندر برتر جهان بودند و بندر اسلامی جده هم در رده هشتم این فهرست قرار داشت.

محاصره قطر

سال ۲۰۱۷ محاصره قطر و قطع دست جمعی روابط دیپلماتیک کشورهای عربی متحد عربستان سعودی با قطر یکی دیگر از عواملی بود که رقابت های بندری در منطقه خلیج فارس را تشدید کرد. قطر برای دور زدن محاصره اقتصادی کشورهای همسایه عربش، ساخت و ساز در بندر حمد را سرعت بخشید. فاز نخست این بندر بزرگ در قطر که ساخت آن از سال ۲۰۱۰ آغاز شده بود، سال ۲۰۱۶ شروع به کار کرد، اما سال ۲۰۱۷ طرح توسعه بزرگ این بندر برای تبدیل آن به یک هاب باز صادرات کالا به عنوان رقیب بندر جبل علی امارات متحده عربی آغاز شد. فاز نهایی این بندر ظرفیتی معادل ۷ میلیون و ۸۰۰ هزار کانتینر ۲۰ فوتی در سال دارد. سرویس های دایم دریایی به صورت هفتگی در مسیرهای عمان، کویت و هندوستان برقرار است. قطر همچنین در دوره تحریم ها قراردادهای حمل و نقل با ایران و ترکیه امضا کرد که بندر بوشهر به عنوان همتای این بندر در ایران محسوب می شد. بندر حمد در کنار دو بندر اصلی دیگر قطر یعنی بندر دوحه و بندر الرویس، اصلی ترین دروازه های تجارت خارجی قطر محسوب می شوند که تنها با یک کشور دیگر مرز زمینی دارد و اصلی ترین مسیر اتصالش با جهان خارج از طریق دریا امکان پذیر می شود. ویژگی مهم دیگر قطر به عنوان صادرکننده بزرگ گاز طبیعی مایع (LNG) در جهان، ایجاد ترمینال های گاز مایع برای صادرات این محصول استرتژیک از طریق دریا است. براساس آمار، قطر در سه ترمینال راس لافان ۲، راس لافان ۳ و قطر گاز یک، نزدیک به سه چهارم از کل گاز مایع تولیدی در منطقه خاورمیانه را تامین می کند و نزدیک به ۷۵ میلیون تن گاز مایع در سال به کشورهای جهان صادر می کند.

کویت جدید ۲۰۳۵

کویت بازسازی تمامی بنادر خود را در سال های اخیر آغاز کرده است. کویت با دراختیار داشتن ۴۹۹ کیلومتر ساحل در خلیج فارس، یکی از مهم ترین کشورهای ساحلی این آب راه محسوب می شود و برخلاف همسایه شمالی اش عراق، موقعیت خوبی برای بهره مندی از تجارت دریایی در خلیج فارس دارد. دولت کویت میلیاردها دلار سرمایه گذاری جدید برای ساخت بنادر، فرودگاه ها و راه های جدید انجام داده است که در قالب برنامه بلندمدت چشم اندار «کویت جدید ۲۰۳۵» به اقتصاد نفت محور این کشور تنوع بیشتری بدهد.

توسعه و بازسازی بندر شویخ کویت به عنوان بندر اصلی تجاری این کشور از ابتدای سال جاری با مشارکت هیوندای کره جنوبی در پروژه ای ۱۶۰ میلیون دلاری آغاز شده است. شویخ قدیمی ترین و بزرگ ترین بندر کویت محسوب می شود. دومین بندر کویت شعیبه است که در ۴۵ کیلومتری جنوب پایتخت کویت و در یک منطقه صنعتی واقع شده است. شرکت SMEC استرالیا یک برنامه نوسازی و توسعه برای بندر شعیبه در دست اجرا دارد. بندر کوچک دوحه سومین بندر کویت محسوب می شود. موسسه بنادر کویت در حال برنامه ریزی برای توسعه و تقویت بندر دوحه کویت است. اما مهم ترین پروژه بندری کویت، بندر در دست احداث مبارک الکبیر در جزیره بوبیان است. این بندر بخشی از پروژه های ابتکار «یک کمربند یک راه» چین است و یکی از اصلی ترین پروژه های برنامه بلندمدت چشم انداز «کویت جدید ۲۰۳۵» محسوب می شود. این بندر قرار است ظرفیت سالانه ۸ میلیون کانتینر ۲۰ فوتی داشته باشد و به یکی از بزرگ ترین بنادر منطقه خلیج فارس در کنار بندر حمد و جبل علی تبدیل شود.

تحریم ها علیه ایران، فرصت برای دیگران

ایران به لحاظ تاریخی نخستین بهره بردار بنادر دریایی در منطقه است. منابع تاریخی نشان می دهد که بندر باستانی سیراف در نزدیکی کنگان در استان بوشهر، قدیمی ترین بندر در خلیج فارس محسوب می شود که در دوران باستان به عنوان یکی از اصلی ترین گره های حمل و نقل در جاده ابریشم باستانی تلقی می شد. در دوران معاصر نیز ایران با توسعه گسترده بنادر جنوبی اش همزمان با دراختیار داشتن شبکه راه آهن سراسری و طولانی ترین نوار ساحلی در دریای عمان و خلیج فارس، از موقعیت بسیار خوبی برای تسلط بر رقابت های حمل و نقل دریایی و لجستیک در منطقه غرب آسیای برخوردار بود. ایران علاوه بر دراختیار داشتن چندین بندر کانتینری و نفتی در خلیج فارس، بنادر شهید باهنر در دریای عمان و چابهار در اقیانوس هند را نیز توسعه داده است. به رغم موقعیت ویژه و استراتژیک ایران در غرب اقیانوس هند، به دلیل سال ها تحمل تحریم ها، عدم سرمایه گذاری کافی و سوءمدیریت، مرکز ثقل توان تجاری بنادر به جنوب خلیج فارس منتقل شده است. تحریم های علیه ایران از سه جهت بر رقابت های دریانوردی در منطقه تاثیر گذاشته است. تحریم ها از یک سو باعث کندی و در اغلب موارد توقف سرمایه گذاری در پروژه های توسعه بنادر و لجستیک حمل و نقل ایران شده است. برای مثال توسعه بندر چابهار که تاسیس آن به عنوان نخستین بندر اقیانوسی ایران از دهه ۱۹۷۰ آغاز شده بود، بارها با توقف و کندی مواجه شده است. چابهار که در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در دهه ۱۹۸۰ به عنوان یکی از بنادر غربی ایران برای دور کردن هاب تجارت خارجی ایران از میدان جنگ مورد استفاده قرار می گرفت، سال ۲۰۱۶ موضوع توافقنامه ایران و هند برای توسعه یک کریدور تجاری برای اتصال اقیانوس هند به افغانستان و آسیای میانه قرار گرفت. در طول ۷ سال گذشته هند به بهانه تحریم ها، به رغم دریافت معافیت از امریکا برای استمرار پروژه چابهار، توسعه این بندر را متوقف کرده است. پروژه های لجستیک برای اتصال خط آهن از این بندر به زاهدان و پس از آن خط آهن سراسری ایران ، تاکنون عملی نشده است و بعد از خروج ایالات متحده امریکا از افغانستان و واگذاری حکومت افغانستان به گروه شبه نظامی طالبان، تمایل هند به استفاده از این بندر برای تجارت با افغانستان هم به شکل چشمگیری کاهش پیدا کرده است. از دیگر پروژه هایی که ایران به دلیل تحریم ها از توسعه آن بازمانده است، خط آهن بوشهر به شیراز است که به موازات خطوط آهن بافق-  بندرعباس و آبادان-  اهواز، مسیر مرکزی اتصال بنادر جنوبی ایران به خط آهن سراسری را فراهم می کرد. پیش از این قرار بود که چین با فاینانس ۷۰۰ میلیون دلاری این خط آهن را تکمیل کند، اما این طرح بعد از یک دهه همچنان در مراحل اولیه باقی مانده است و به نظر می رسد که طرف چینی تمایلی به مشارکت در آن  ندارد.

تحریم ها در عین حال باعث شده اند که تردد در بنادر ایران هم کاهش پیدا کند. بر اثر تحریم هایی که از سال ۲۰۱۸ از سوی امریکا اعمال شده است صادرات نفت خام از سوی ایران به شکل چشمگیری کاهش پیدا کند، در عین حال تجارت غیرنفتی ایران هم از این تحریم ها تاثیر پذیرفته است. اثرگذاری سوم تحریم ها به شکل کمک به عملکرد بنادر رقیب ایران در منطقه است. بازرگانان خارجی از بیم تحریم ها بارنامه های خود را به مقصد ایران صادر نمی کنند و ترجیح می دهند حتی در صورتی که قصد تجارت با ایران داشته باشند، بار خود را به مقصد کشورهای همسایه ایران ارسال کنند تا بعد از تخلیه در مقصدی غیر از ایران، بار با مسوولیت شخص ثالث به ایران منتقل شود و مسوولیت دور زدن تحریم ها از روی دوش آنها برداشته شود. این موضوع باعث شده تا تجارت خارجی در کشورهای همسایه ایران رونق چشمگیری پیدا کند. امارات متحده عربی در طول سال های گذشته به یکی از مراکز اصلی صادرات مجدد کالا به ایران تبدیل شده است. ایران سال ۱۴۰۱ نزدیک به یک سوم از کل واردات غیرنفتی خود را از امارات متحده انجام داده است که بخش عمده آن صادرات مجدد است، یعنی کشورهای دیگر کالای موردنیاز ایران را به بنادر امارات صادر می کنند و بعد از تخلیه در بنادر امارات، این کالاها مجددا بارگیری شده و به ایران منتقل می شوند.

پایان بن بست عراق

عراق در میان کشورهای ساحلی خلیج فارس، کمترین میزان ساحل قابل بهره برداری برای دریانوردی را دراختیار دارد و سالیان سال در بن بست دریانوردی قرار داشت. دو بندر اصلی این کشور، بصره و ام القصر هستند که ظرفیت بالایی برای تجارت خارجی ندارند و در سه جنگ تحمیلی ۸ ساله علیه ایران، جنگ اول خلیج فارس و اشغال نظامی عراق توسط امریکا در سال ۲۰۰۳ به شکل چشمگیری آسیب دیدند. با این حال ساخت و ساز و بازسازی این بنادر بعد از جنگ ۲۰۰۳ با مشارکت شرکت های امریکایی از سر گرفته شد. با این حال بزرگ ترین پروژه پیش روی عراق، ساخت و ساز بندر کبیر فاو است. برنامه جاه طلبانه دولت عراق برای ساخت یک بندر در شبه جزیره فاو، از سال ۲۰۲۱ با مشارکت دووی کره جنوبی و تکنیتال ایتالیا آغاز شد. موج شکن ساخته شده برای این بندر، طولانی ترین موج شکن جهان شناخته می شود. بندر کبیر فاو بخشی از برنامه بزرگ تر عراق برای ایجاد «مسیری به صرفه تر و ارزان تر جایگزین کانال سوئز برای دسترسی اروپا به خلیج فارس و اقیانوس هند» است. برنامه دولت عراق این است که تا سال ۲۰۲۵ ترمینال کانتینری با ظرفیت ۳.۵ میلیون کانتینر ۲۰ فوتی و نفتی این بندر و همچنین بندر نظامی فاو را افتتاح کند. در فاز دوم قرار است پالایشگاه نفت، کارخانه فولاد و صنایع دیگر در شبه جزیره فاو ایجاد شود و در فاز سوم شهر جدید فاو و مرکز تجاری و مسکونی این منطقه افتتاح شود. فاو یک پروژه رویایی برای عراق است که سالیان سال به دلیل سوءمدیریت و فساد از توسعه اقتصاد غیرنفتی 

باز مانده است. در صورت تکمیل نهایی همه فازهای این مگاپروژه عراق، فاو به بزرگ ترین بندر خاورمیانه تبدل خواهد شد. همزمان عراق به فکر ایجاد یک خط آهن ۱۲۰۰ کیلومتر است که فاو را به خط آهن ترکیه متصل کند و از این طریق مسیر جدیدی برای اتصال اقیانوس هند به اروپا از طریق خلیج فارس ایجاد کند. هر چند عراق در سال های اخیر ازجمله دریافت کنندگان سرمایه گذاری های چین برای ابتکار کمربند و راه بود، اما برای بندر کبیر فاو روی کمک ها و سرمایه گذاری های غربی به ویژه اروپایی حساب کرده است.

عمان یکی از چهار کشور منطقه است که می تواند بدون استفاده از تنگه هرمز به آب های آزاد دسترسی داشته باشد، به همین دلیل هر سه بندر اصلی این کشور یعنی صحار، صلاله و دقم خارج از خلیج فارس و در آب های دریای عمان واقع شده اند. عمان در حال توسعه بندر صلاله است تا ظرفیت بار فله این بندر را از ۶ میلیون تن در سال به ۲۶ میلیون تن برساند. عمان بندر صحار را با همکاری اداره بندر روتردام هلند توسعه می دهد. سال ۲۰۲۱ با توسعه تاسیسات سوخت رسانی بندر صحار، عمان توانایی رقابت با بندر جبل علی برای سوخت رسانی به کشتی های عبور منطقه را پیدا کرد. براساس آمار بانک جهانی عمان در طول سال های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹ مجموعا ترافیک کانتینری معادل ۶۴ میلیون کانتینر ۲۰ فوتی داشته است. بندر دقم جدید ترین بندر تاسیس شده در عمان است که سال ۲۰۱۲ تاسیس شد و ظرفیت یک میلیون و ۵۰۰ هزار کانتینر ۲۰ فوتی دارد. علاوه بر این سه بندر اصلی تجاری، بندر سلطان قابوس در مسقط هم توانایی استفاده برای تخلیه بار دارد، اما از آن به عنوان بندر گردشگری و مسافری استفاده می شود. ترمینال قلهات، بندر دیگر عمان است که بعد از ترمینال های ال ان جی در قطر، بزرگ ترین ترمینال ال ان جی منطقه محسوب می شود.

امارات؛ هاب تجارت منطقه

امارات متحده عربی در طول دو دهه گذشته توانسته است جایگاه خود را به عنوان مرکز تجارت دریایی منطقه تثبیت کند. بندر جبل علی در دوبی، در حال حاضر پرترافیک ترین بندر منطقه و یکی از ۱۰ بندر کانتینری پرترافیک جهان محسوب می شود. موفقیت بندر جبل علی یکی از عواملی بود که به رقابت در منطقه برای توسعه بنادر تجاری دامن زد. شرکت دی پی ورلد، بهره بردار چند ملیتی بندر جبل علی در دوبی قصد دارد با توسعه این بندر آن را به بزرگ ترین بندر کانتینری جهان بدل کند و از بنادر شانگهای و سنگاپور هم جلو بزند. قرار است این بندر با رساندن اسکله ها به ۶۷ اسکله، ظرفیت خود را به ۵۰ میلیون کانتینر ۲۰ فوتی در سال افزایش دهد. اما جبل علی چه در میان کشورهای منطقه و چه حتی درون امارات متحده عربی با رقابت سنگینی مواجه است. امارات متحده عربی در امارت شارجه بندر خور فکان را دارد که تنها بندر این کشور آن سوی تنگه هرمز محسوب می شود. خور فکان با ظرفیت ۳.۵ میلیون کانتینر ۲۰ فوتی در سال ازجمله بنادر مهم امارات است. امارت ابوظبی در حال توسعه زیرساخت های بندری خود برای رقابت با امارت دوبی است. این امارت که بندر چندمنظوره زاید را دراختیار داشت، با تاسیس بندر کانتینری خلیفه در سال ۲۰۱۲ کلیه کشتی های کانتینری را به بندر جدید منتقل کرد. هر چند ظرفیت کنونی بندر خلیفه چندان در حال حاضر با بندر جبل علی قابل مقایسه نیست، اما با تکمیل این پروژه قرار است تا سال ۲۰۳۰ ظرفیت این بندر به ۱۵ میلیون کانتینر ۲۰ فوتی و ۳۵ میلیون تن بار فله در سال برسد. براساس آمار بانک جهانی ترافیک کانتینری بنادر امارات متحده عربی در طول سال های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹ مجموعا به معادل ۲۸۰ میلیون کانتینر ۲۰ فوتی رسیده است که نزدیک به ۳ برابر نزدیک ترین رقیب در منطقه، یعنی عربستان سعودی است.

عربستان؛ خلیج فارس و دریای سرخ

عربستان سعودی تنها کشور منطقه خلیج فارس است که به دریای سرخ نیز دسترسی دارد. عربستان به عنوان بزرگ ترین صادرکننده نفت جهان با نوار بلند ساحلی با خلیج فارس و دریای سرخ نزدیک به ۲۰ بندر تجاری و ترمینال نفتی دارد. اصلی ترین بندر عربستان سعودی، بندر اسلامی جده است که در دریای سرخ واقع شده است. جده به عنوان پایتخت اقتصادی عربستان سعودی شناخته می شود و نزدیک به ۷۵درصد از کل تجارت دریایی غیرنفتی عربستان سعودی از طریق این بندر انجام می شود. بندر ملک عبدالعزیز در استان دمام در سواحل خلیج فارس، وسیع ترین بندر خلیج فارس و بعد از جبل علی پرترافیک ترین بندر منطقه محسوب می شود. این بندر علاوه بر تجارت کانتینری و فله یکی از فعال ترین ترمینال های نفتی و گازی منطقه است که تحت مدیریت شرکت نفت عربستان، آرامکو اداره می شود. بندر بزرگ نفتی دیگر عربستان، بندر ملک فهد در دریای سرخ است که در کنار بندر تجاری ینبع، دو بندر مهم استان مدینه محسوب می شوند. بندر تجاری جبیل و بندر صنعتی ملک فهد در جبیل در سواحل خلیج فارس و بندر جازان در دریای سرخ، سه بندر مهم دیگر عربستان سعودی محسوب شد. سرمایه گذاری در حوزه حمل و نقل و لجستیک دریایی یکی از اصلی ترین ستون های برنامه چشم انداز توسعه ۲۰۳۰ محمد بن سلمان، ولیعهد و حاکم بالفعل عربستان سعودی است. جایگاه عربستان سعودی در دریای سرخ، موقعیت ویژه ای به این کشور در کریدورهای تجارت بین المللی می دهد. عربستان سعودی قصد دارد مجموع ظرفیت تجارت کانتینری بنادر خود را تا سال ۲۰۳۰ به ۴۰ میلیون کانتینر ۲۰ فوتی برساند.