سهم ایران از خزر تا کریدور شمال- جنوب
چهارشنبه هفته گذشته تهران میزبان رئیس‌جمهور روسیه و جمهوری آذربایجان بود تا در دومین نشست سه‌جانبه رئیسان‌جمهوری ۳ کشور قفقازی و خزری گردهم آیند؛ نشستی که مرداد سال گذشته در دور نخست در باکو برگزار شد.
عاطفه خسروی *: چهارشنبه هفته گذشته تهران میزبان رئیس‌جمهور روسیه و جمهوری آذربایجان بود تا در دومین نشست سه‌جانبه رئیسان‌جمهوری ۳ کشور قفقازی و خزری گردهم آیند؛ نشستی که مرداد سال گذشته در دور نخست در باکو برگزار شد.
اما نشست امسال جدا از مسائل سیاسی دارای ابعاد اقتصادی وسیعی هم بود که مهم‌ترین آنها را می‌توان بررسی رژیم حقوقی خزر و تعیین تکلیف سهم ایران و جمهوری آذربایجان از منابع زیر بستر این دریا درکنار مسائل مربوط به کریدور شمال- جنوب دانست. دالانی که حدود ۲۰ سال از تاسیس آن ازسوی ایران، روسیه و هند می‌گذرد و علاوه بر جمهوری آذربایجان، چند کشور دیگر نیز از آسیا و اروپا به آن پیوسته‌اند و مسئله مهم در این باره عملیاتی شدن هرچه بیشتر این کریدور از طریق تکمیل محورهای جاده‌ای تریلی و ناوگان دریایی آن است. این کریدور از بندر بمبئی هندوستان شروع می‌شود و با گذر از اقیانوس هند، دریای عمان و خلیج‌فارس از طریق بندرعباس، جاده‌های داخلی ایران و دریای خزر به روسیه در بندر سوچی و دیگر مناطق اروپایی این کشور می‌رسد و دارای ۷۲۰۰ کیلومتر طول است و مسیری با حمل‌ونقل ترکیبی به شمار می‌رود. این کریدور از طریق جمهوری آذربایجان و گرجستان به دریای سیاه و اروپا وصل می‌شود که نیازمند اتصال راه آهن آذربایجان به خط آهن ایران ازطریق راه‌آهن آستارا- رشت- قزوین و اتصال به شبکه سراسری راه‌آهن ایران تا بندرعباس است که ادامه مسیر دریایی بوده و از طریق خلیج‌فارس، دریای عمان تا اقیانوس هند ادامه می‌یابد. این در حالی است که هنوز خط آهن آستارا- قزوین به طور کامل ساخته نشده است. سهم ایران از منابع دریای خزر نیز از دیگر موضوع‌های حائز اهمیتی است که همواه محور مذاکرات یران کشورهای همسایه خزر بوده و هست. چنانچه علاوه بر نگاه امنیتی و سیاسی، بهره‌گیری از مزیت‌های تجاری و اقتصادی از منابع خزر همواره برای کشورهای همسایه این دریا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. جدا از جنبه‌های گردشگری، حوزه‌های حمل‌ونقل، شیلات و صنایع نفت و گاز از جمله مزیت‌های خزر است که می‌تواند برای کشورهای حاشیه ارزآوری داشته باشد و بر همین اساس است در سال‌های گذشته هر یک از این کشورها به نوعی سعی بر استفاده از این فرصت تجاری و اقتصادی دارند. اما در این بین سهم ایران چقدر است؟! دریاچه خزر که گاهی در زمره بزرگترین دریاچه جهان و گاهی در رده کوچکترین دریای خودکفای کره‌زمین طبقه‌بندی می‌شود، بزرگترین پهنه آبی محصور در خشکی به‌شمار می‌رود. خط ساحلی دریای خزر بین ایران (۹۹۲کیلومتر) و ۴ کشور از کشورهای مستقل مشترک‌المنافع یعنی روسیه (۱۴۶۰کیلومتر)، قزاقستان (۲۳۲۰کیلومتر)، ترکمنستان (۱۲۰۰کیلومتر) و جمهوری آذربایجان (۸۲۵کیلومتر) تقسیم شده است. هر یک از این کشورها براساس خط ساحلی در اختیار، سهمی از منابع خزر می‌برند اما در این بین حمایت دولت‌ها در راستای ارتقای توان بهره‌برداری از منابع خزر مسئله‌ای است که از بعد بین‌المللی خارج شده و به استفاده از ظرفیت‌های داخلی بازمی‌گردد. دریای خزر به تنهایی ۹۳درصد از ذخیره خاویار و ماهیان خاویاری جهان را در خود جا داده است. صید ماهی از دریای خزر شاید سنتی‌ترین فعالیت ایران در این دریا باشد. براساس آمار دریای خزر ۱۲۰گونه ماهی در خود جا داده که ۲۵گونه آن مورد صید تجاری قرار می‌گیرد. اما سهم امروز ایران از صید ماهی خزر چقدر است؟ صیدی که می‌تواند نان سفره صیادان و فعالان صنف شیلات را تامین کند، امروز در چه شرایطی قرار دارد؟! به علاوه ماهیان خاویاری از پرسودترین گونه‌های دریای خزر هستند که در سال‌های گذشته صید و صادرات خاویار آنها، در شرایط نابسامانی بسر می‌برد. پیش از فروپاشی شوروی، ایران سالانه ۳۰۰تن خاویار صادر می‌کرد، سهمی که امروز به کمتر از یک‌تن کاهش یافته است. علاوه بر این دریای خزر از نظر منابع نفت و گاز نیز بسیار غنی است که آمار در این بخش نیز از سهم بسیار اندک ایران در برداشت از نفت خزر حکایت دارد. (سال ۱۳۹۱ (۲۰۱۲ میلادی) جمهوری آذربایجان روزانه ۸۹۰هزار بشکه، ترکمنستان ۴۶هزار بشکه، روسیه ۶۰۰۰بشکه و قزاقستان ۳۰۰۰ بشکه نفت از دریای خزر استخراج کردند، در حالی که سهم ایران در استخراج این منبع مشترک خدادادی صفر بوده است.) کارشناسان معتقدند؛ ایران به‌دلیل اتکا به ذخایر خلیج‌فارس، توجه کمتری به این بخش داشته و همین موضوع عقب‌ماندگی‌هایی را به‌وجود آورده است. هرچند فعالیت اکتشافی ایران در خزر از سال۱۳۴۶ آغاز شده اما میزان بهره‌برداری ایران از ذخایر انرژی خزر هنوز از روسیه و جمهوری آذربایجان بسیار عقب‌تر است. همچنین صنایع دریانوردی و کشتیرانی به‌عنوان صنعتی عظیم نقش مهمی در اقتصاد جهانی داشته و منبع مهم درآمد بسیاری از کشورهای در حال توسعه به‌شمار می‌رود. نخستین خط کشتیرانی ایران در دریای خزر نیز در مرداد۱۳۶۸ آغاز به کار کرده و امروز سهم موثری از بازار حمل‌ونقل در منطقه خزر را در اختیار دارد. در این بین سوال باقی مانده و مطرح آن است که سهم ایران از مزیت‌های اقتصادی و تجاری خزر چقدر است و مسئولان و دولتمردان ایران چقدر از این فرصت برای ارزآوری به کشور و تامین نان سفره صیادان و فعالان شیلات شهرهای ساحلی خزر بهره می‌برند. از سوی دیگر چه برنامه‌هایی برای بهره‌برداری بیشتر از مزیت‌های تجاری و اقتصادی کریدور شمال- جنوب داریم؟
* سردبیر گسترش تجارت
