◄ منشا صداهای پس از زلزله کرمانشاه چیست؟

گروه تحقیقاتی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله در حال بررسی صداهایی است که در پی زلزله 21 آبان در سرپل‌ذهاب  از زمین شنیده می‌شود. این گروه احتمال می‌دهد که این صداها به دلیل رخداد دو پدیده هم‌زمان بوده است. در حال حاضر دستگاه‌های لرزه‌نگار در منطقه قرارگرفته‌اند و اعلام نظر قطعی به بعد از پایان مطالعات موکول شده است.

معمولاً پس از زلزله‌های شدید و ویرانگر در ایران، شایعاتی مانند دیدن اجسام فضایی، نور آبی و ... در بین مردم مطرح می‌شود و گاهی این حوادث به «هارپ» نسبت داده می‌شود که به گفته این گروه تحقیقاتی، همگی بی‌اساس هستند.

 «هارپ» پروژه تحقیقاتی توسط نیروی هوایی آمریکا، نیروی دریایی آمریکا، دانشگاه آلاسکا در فیربنکس و 15 دانشگاه دیگر آمریکا به‌صورت مشترک است و حتی ایران هم قادر است از این سیستم استفاده کند. این پروژه از یک مجموعه آنتن‌های مخصوص شامل ۱۸۰ برج آنتن آلومینیومی به ارتفاع ۵۰/۲۳ متر تشکیل‌شده که بر روی زمین پهناوری به مساحت ۲۳هزار مترمربع در آلاسکا نصب‌شده است.

در «هارپ» امواج فوق کوتاه ELF/ULF/VLF را باقدرت 3.6 مگاوات به لایه یونوسفر که در بالاترین لایه جو قرارداد و ناشناخته‌ترین بخش جو زمین است تابانده می‌شود و امکان مطالعه بر روی آن را ایجاد می‌کند. هارپ این کار را با امواج رادیویی فرکانس بالا که توسط رادارهای خود منتشر می‌کند انجام می‌دهد. تکمیل این پروژه دو دهه به طول انجامیده و 250 میلیون دلار هزینه در برداشته است.

این در حالی است که در زلزله بم نیز این شایعات منتشر شد و بعد از آن در زلزله بزرگ ۲۱  آبان در شهرستان‌های استان کرمانشاه نیز گزارشی از شنیده شدن صداهایی از زمین ارائه شد که در این راستا تیمی از محققان پژوهشگاه بین‌المللی زلزله به سرپرستی ابراهیم حق‌شناس و با همکاری وحید تاجیک، پرهام معماریان، معصومه رخشنده، محمدعلی زارع و پریسا مبین مطالعاتی را در این زمینه آغاز کردند که به گفته آن‌ها این صداها در همه زلزله‌ها شنیده می‌شود و ناشی از شکستگی در سنگ‌ها است.

زلزله‌ای با ناگفته‌های زیاد

دکتر ابراهیم حق‌شناس عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله و سرپرست گروه تحقیقاتی مطالعات «ناپایداری‌های زمین‌شناختی- ژئوتکنیکی زمین‌لرزه 21 آبان سرپل ذهاب» در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا با تأکید بر اینکه در زلزله 21 آبان سرپل ذهاب استان کرمانشاه لغزش‌های بسیاری روی‌داده است، گفت: معروف‌ترین زمین‌لغزش‌های این زلزله زمین‌لغزش «قوچی باشی –مله کبود» با وسعت 4.61 کیلومترمربع (461 هکتار) است که دو روستا را در معرض خطر جدی قرار داده است.

وی پهنه لغزشی- ریزشی شمال دالاهو با وسعت 25 کیلومترمربع را از دیگر لغزش‌های حائز اهمیت در این زلزله دانست که خسارات عمده‌ای به‌جاده وارد کرد و ادامه داد: این زمین‌لغزش همچنین موجب تخریب 6 واحد مسکونی در روستای «پالان علیا» و فوت یک کودک شد.

حق‌شناس سنگ لغزش «دار زنگنه» که موجب تخریب و تهدید ساختمان پاسگاه و جراحت شدید دو سرباز و سنگ لغزش در شهر سرابله استان ایلام را از دیگر زمین‌لغزش‌های این زلزله دانست و یادآور شد: این پدیده‌ها حاصل فعال شدن دوباره لغزش‌های قدیمی در اثر زمین‌لرزه اخیر بوده است که این امر لزوم شناخت زمین‌لغزش‌ها و توجه به این زمین‌لغزش‌ها در گسترش مناطق مسکونی و طرح‌های عمرانی را نشان می‌دهد.

به گفته این محقق لغزش‌های عمده و بزرگ در پیرامون ناودیس معلق «ریجاب» و شمال ارتفاعات «دالاهو» به وقوع پیوسته است و ویژگی هردوی این مناطق قرار داشتن بر روی زمین‌لغزش‌های بسیار بزرگ قدیمی است.

شنیدن صدای شبه انفجار در سرابله استان ایلام

حق‌شناس با اشاره به لغزش صفحه‌ای سنگی سرابله استان ایلام بابیان اینکه این لغزش به فاصله 150 کیلومتری رومرکز پس از زلزله 21 آبان سرپل ذهاب رخ‌داده است، گفت: براثر این لغزش یکسری ترک در خانه‌های محله «بدرآباد» شهر سرابله استان ایجاد شد ضمن آنکه شنیده شدن صداهای شبه انفجار در این شهر به‌شدت ناامنی روانی ایجاد کرده است.

وی با بیان اینکه این صداها همچنان ادامه دارد، اظهار کرد: در همه پدیده‌های لرزه‌ای صداهایی شنیده می‌شود که دلیل آن ایجاد شکستی در سنگ‌ها است. شکسته شدن سنگ‌ها و انتشار آن شکست، غرشی را در زمان وقوع ایجاد می‌کند.

عضو حیات علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله بابیان اینکه لرزش زمین نیز باعث ارتعاش می‌شود، خاطرنشان کرد: ولی صدایی که در سرابله استان ایلام شنیده می‌شود متفاوت است و هر از چند گاهی این صدا شنیده می‌شود.

حق‌شناس اضافه کرد: در این منطقه دو نوع صدا شنید می‌شود یک نوع آن صدای خفیف‎تری است که شبیه صدای خش‌خش است و دلیل آن لغزش سنگی بر روی سنگ دیگر است. این صدا به‌اندازه‌ای اندک است که شبکه لرزه‌نگاری کشوری نمی‌تواند آن را ثبت کند مگر آنکه دستگاه‌ها در نزدیکی منطقه باشد.

این محقق بابیان اینکه ازآنجایی‌که ما در نزدیکی منطقه بودیم و دستگاه‌های ما در نزدیکی منطقه نصب‌شده بود، توانستیم این صداها را رکورد کنیم، ادامه داد: صدای دیگر صدایی شبیه شبه انفجار است که هراز چند گاهی شنیده می‌شود.

دلایل شنیده شدن صدای شبه انفجار

وی با اشاره به دلایل شنیده شدن صداهای شبه انفجار در سرابله، گفت: نتایج برداشت‌های اولیه لرزه‌نگاری ما در این زمینه این است که احتمال در حال وقوع بودن دو پدیده هم‌زمان «فرو چاله» و «لغزش» است.

حق‌شناس با اشاره به تفاوت‌های فروچاله و لغزش توضیح داد: درجاهایی که غارهای آهکی وجود دارد و یا منطقه با برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی مواجه است، پدیده فرو چاله رخ می‌دهد در چنین وضعیتی زمین به درون خود فرومی‌ریزد همانند پدیده‌ای که در فرونشست تهران رخ می‌دهد.

وی با تأکید بر اینکه فرونشست غارهای آهکی با فرونشست از جنس شستگی خاک‌های ریزدانه‌ای  متفاوت است، ادامه داد: ولی در هر دو مورد ساختاری مشابه هم ایجاد می‌شود.

حق‌شناس زمین‌لغزش را پدیده‌ای دانست که در شیب زمین رخ می‌دهد و در این حالت بخشی از دامنه یک کوه به سمت پایین فرومی‌ریزد.

این محقق پژوهشگاه بین‌المللی زلزله با تأکید بر اینکه فرضیه ما درباره صدای سرابله دو پدیده فرو چاله و فرونشست است، اظهار کرد: برای شناسایی بیشتر 10 دستگاه لرزه‌نگاری در منطقه ارسال کردیم تا با نصب آن‌ها بررسی کنیم آیا منطقه در حال فرونشست است یا خیر ضمن آنکه از محققان سازمان نقشه‌برداری نیز کمک خواستیم تا از تصاویر ماهواره‌ای آن‌ها در این زمینه استفاده کنیم.

وی با تأکید بر اینکه در این زمینه مطالعات ما تکمیل‌ نشده است ادامه داد: ما بر اساس رکوردهایی که دستگاه‌های ما به ثبت رسانده‌اند و مشاهدات گروه تحقیقاتی احتمال می‌دهیم این پدیده‌ها در این منطقه در حال رخ دادن است ولی اعلام نتایج بیشتر نیاز به مطالعات و جمع‌آوری شواهدی بیشتری دارد.

اثرات ادامه‌دار بودن فعالیت زمین

حق‌شناس درعین‌حال بابیان اینکه در برخی از زمین‌لغزش‌ها این حرکات به سمت توقف می‌رود، اضافه کرد: ازاین‌رو تعدادی دستگاه لرزه‌نگار در منطقه نصب کردیم تا با ثبت تعداد رویدادها ببینیم این فعالیت‌ها در حال کم شدن است یا زیادشدن.

به گفته وی درصورتی‌که این رکوردها در حال کمتر شدن است نشان می‌دهد که پدیده زمین‌لغزش در حال توقف است ولی اگر در حال زیادشدن باشد بیانگر آن است که این پدیده در حال شدت گرفتن است و نشان از یک وضعیت بحرانی دارد.

حق‌شناس تأکید کرد: در زلزله 21 آبان صداهای شبه انفجار تنها در سرابله ایلام شنیده‌شده است.

شایعه هارپ در زلزله بزرگ کرمانشاه

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله و مهندسی زلزله با اشاره به مطرح‌شدن پدیده «هارپ» در زلزله بزرگ کرمانشاه، اظهار کرد: در اثر این زلزله سنگ‌های آهکی در هنگام ریزش در بسیاری از جاها رگه‌ها و خط‌های سفیدی از خود بر جای گذاشت که به همین دلیل تصور مردم بر این است که از بالا انرژی به کوه‌ها تابانده شده است و این انرژی پدیده «هارپ» است.

وی تأکید کرد: ولی دلیل این امر پدیده هارپ نیست بلکه براثر زلزله ریزش سنگ‌های آهکی رخ‌داده و بلوک‌های آهکی که از بالا به پایین سقوط کرده‌اند منجر به خراشیده شدن کوه شده است.

حق‌شناس بابیان اینکه در زلزله کرمانشاه «هارپ» هیچ اثری نداشته است، گفت: این زلزله، زلزله بزرگی بوده و چنین پدیده‌هایی را برجای گذاشته است.

روستاهایی که کارت قرمز دریافت کردند

این عضو هئیت‌علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله با اشاره به وضعیت گسیختگی در زلزله کرمانشاه، ادامه داد: روستاهایی در این زلزله بودند مانند دو روستای مربوط به منطقه «قوچی باشی- مله کبود» زمین‌لغزش داشتند که به دلیل شکاف‌های ایجادشده می‌تواند در زمان بارش خطرناک باشد و موجب تخریب خانه‌ها و تلفات انسانی شود ازاین‌رو به استانداری نامه‌ای در این زمینه ارسال کردیم و استانداری و بنیاد مسکن نیز به فکر جابه‌جایی این دو روستا هستند.

وی درعین‌حال تأکید کرد: با تکمیل‌تر شدن مطالعات ما ممکن است روستاهای دیگری نیاز به‌جا به‌جایی داشته باشند ولی در حال حاضر این دو روستا جای مساعدی برای زندگی ساکنان آن نخواهد بود.

بهمن‌های سنگی در زلزله ۲۱ آبان

حق‌شناس ریزش‌های سنگی را از دیگر پدیده‌های زلزله کرمانشاه نام برد و یادآور شد: این بهمن‌های سنگی در بیش از 200 نقطه و در مناطقی روی‌داده است که حجمی از چند بلوک تا یک پهنه ریزشی وسیع دارند و مطابق با لغزش‌ها، پهنه‌های مهم ریزشی در اطراف ناودیس ریجاب و کوه‌های دالاهو واقع‌شده است.

حق‌شناس علت این امر را پتانسیل ذاتی این مناطق که شامل وجود مناطق پوشیده شده از مصالح منفصل لغزش‌های قدیمی، خردشدگی تکتونیکی شدید و شیب تند دامنه‌ها به علت تفاوت شدت فرسایش بین لایه‌های سخت رویی و لایه‌های نرم‌تر زیرین و همچنین افزایش شتاب زمین ناشی از توپوگرافی دانست.

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله «دره بابایادگار» را یکی از مهم‌ترین پهنه‌های ریزشی سنگ دانست که ضمن مسدود کردن دهانه ورودی دره باعث از بین رفتن یک دستگاه وسیله نقلیه و خسارات زیاد به تسهیلات زیربنایی مانند جاده دسترسی به زیارتگاه‌های منطقه و تخریب خطوط انتقال برق و تلفن شده است.

به گفته وی پاک‌سازی منطقه مستلزم هزینه بسیار بالا خواهد بود به‌ویژه اینکه امکان ریزش‌های مجدد به خاطر شکستگی‌های ایجادشده وجود دارد.

وی ریزش‌ها و بهمن‌های سنگی در دره و «آبشار پیران» را از دیگر پدیده‌های ایجادشده در این زلزله نام برد و ادامه داد:  در این منطقه پهنه‌ای به وسعت 1.5 کیلومترمربع درگیر ریزش و بهمن سنگ شده و موجب انهدام تسهیلات گردشگری و باغات روستائیان در منطقه شده است ضمن آنکه روستا نیز در معرض تهدید است.