آیا خرد لرزه ها خبر از زلزله بزرگ می دهند؟

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه و مسکن و شهرسازی با بیان اینکه از سال ۱۳۸۸ تا پایان ۱۳۹۸ شاهد وقوع حدود ۳۲ هزار و ۵۰۰ زلزله بالای ۲ و نیم ریشتر در کشور بودیم، گفت: از این تعداد حدود ۳۰ هزار زلزله کوچکتر از ۴ ریشتر است. به عبارت دیگر نسبت زلزله های کوچکتر از ۴ ریشتر حدود ۱۶ برابر تعداد زلزله های متوسط و بزرگ است.

به گزارش تین نیوز به نقل از ایسنا، پایش خرد لرزه ها و اهمیت و چگونگی اطلاع رسانی آنها شامگاه گذشته در گفتگوی زنده اینستاگرامی مورد بررسی قرار گرفت. در ابتدای این نشست مجتبی بصیری در خصوص احتمال رویداد زلزله های بزرگ به دنبال خرد لرزه ها، اظهار کرد: طبق بررسی های جهانی به طور میانگین حدود ۴۰ درصد زمین لرزه های متوسط و بزرگ و بیش از ۷۰ درصد زمین لرزه های بالای ۷ ریشتر، به دنبال یک سری خرد لرزه به وقوع پیوسته یا به عبارت دیگر دارای پیش لرزه بوده اند.

این پژوهشگر مخاطرات و بحران افزود: این خرد لرزه ها ممکن است از چند دقیقه، چند روز یا چند ماه و در برخی مواقع حتی چند سال قبل از وقوع زلزله اصلی مشاهده شوند. به طور مثال از حدود دو سال قبل از زلزله ۹ ریشتری سال ۲۰۰۴ در اقیانوس هند، یک سری پیش لرزه هایی دیده شده بود که در نهایت منجر به زلزله ای مهیب و سونامی در جنوب شرق آسیا به ویژه اندونزی شد، همچنین دو روز قبل از زلزله و سونامی سال ۲۰۱۱ ژاپن نیز پیش لرزه هایی به وقوع پیوسته بود.

وی ادامه داد: در ایران نیز بسیاری از زلزله های متوسط و بزرگ به دنبال تغییر در روند لرزه خیزی منطقه و افزایش تعداد خرد لرزه ها به وقوع پیوسته است که از این میان می توان به زمین لرزه ۲۹ آذر ۱۳۹۶ ملارد با بزرگی ۵ و دو دهم ریشتر اشاره کرد که حدود یک ماه قبل از این رویداد بیش از ۵۰ خرد لرزه در منطقه ملارد ثبت شده بود.

به گفته این پژوهشگر مخاطرات و بحران، موارد متعدد وقوع خرد لرزه قبل از زلزله های بزرگ، نشانه اهمیت پایش دقیق و اطلاع رسانی صحیح خرد لرزه ها است. با این وجود قبل از اینکار لازم است تعریف دقیقی از خرد لرزه را داشت و به لحاظ علمی مشخص کنیم که این رویدادها چه زمانی از حالت طبیعی خارج شده و می توانند نگران کننده باشند.

بصیری تأکید کرد: بررسی خرد لرزه ها به معنای پیش بینی زلزله یعنی تعیین بزرگی، زمان و مکان دقیق رخداد زلزله در آینده نبوده و صرفاً یک برآورد احتمالی خطر است و به همین دلیل سوالات زیادی درباره نحوه اطلاع رسانی آنها وجود دارد. همچنین برخی مواقع اطلاع رسانی ممکن است موجب تشدید بحران و مشکل ساز شود. به طور مثال نمی توان به مردم عادی در خصوص پدیده ای مثل زلزله هشدار دارد، همچنین دستورالعملی برای رفتار و واکنش متقابل مردم وجود ندارد.

وجود ۳۵۰ گسل فعال با طول بالای ۱۰ کیلومتر در کشور

به گزارش ایسنا، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در ادامه این نشست، اظهار کرد: در ایران حدود ۳۵۰ گسل فعال با طول بالای ۱۰ کیلومتر داریم که اگر مجموع طول آنها را حساب کنیم چیزی حدود ۴۰ هزار کیلومتر یعنی به اندازه محیط کره زمین خواهد شد. بسیاری از این گسل ها در نزدیکی مراکز جمعیتی و شهرها و روستاها قرار داشته و تعداد آنها در برخی مناطق آنقدر زیاد است که با فاصله گرفتن از یک گسل به گسل دیگر نزدیک خواهیم شد.

علی بیت اللهی با بیان اینکه همین گسل ها سالانه موجب هزاران زلزله می شوند که برای ثبت آنها نیازمند ایستگاه های لرزه نگاری هستیم، افزود: این ایستگاه ها از سال ۲۰۰۶ میلادی به بعد توزیع نسبتاً مناسبی در کشور ما داشته و زمین لرزه ها را ثبت می کنند، اما هنوز نیز تعدادشان کم است و بسیاری از زلزله های کوچک ثبت نمی شوند.

وی ادامه داد: تا سال ۲۰۰۰ میلادی شبکه های لرزه نگاری در ایران پیوستگی مناسبی نداشتند و شروع نصب این ایستگاه ها از حدود سال ۱۹۹۹ میلادی ابتدا در تهران و بعد در تبریز انجام شد و به مرور زمان سایر مناطق تحت پوشش قرار گرفت. پیش از این نیز شبکه ایلپا وجود داشت که توسط آمریکایی ها، برای رصد آزمایشات اتمی شوروی سابق در ایران نصب شده بود و زلزله های ایران توسط این شبکه و شبکه جهانی لرزه نگاری که ایستگاه های چندانی در ایران نداشت، ثبت می شد، به این دلیل تا سال ۲۰۰۰ زلزله های معمولا بزرگتر از ۴ و ۴ و نیم ریشتر در ایران ثبت شده و اطلاعاتی درباره خرد لرزه ها وجود ندارد.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه و مسکن و شهرسازی با بیان اینکه از سال ۱۳۸۸ تا پایان ۱۳۹۸ طی ۱۰ سال شاهد وقوع حدود ۳۲ هزار و ۵۰۰ زلزله بالای ۲ و نیم ریشتر در کشور بودیم، گفت: از این تعداد حدود ۳۰ هزار زلزله کوچکتر از ۴ ریشتر است. به عبارت دیگر نسبت زلزله های کوچکتر از ۴ ریشتر حدود ۱۶ برابر تعداد زلزله های متوسط و بزرگ است.

زلزله های متوسط و بزرگ ۶ درصد کل زلزله های کشور

بیت اللهی ادامه داد: به عنوان تعریف کلی برای خرد لرزه می توانیم همین زلزله های کوچکتر از ۴ ریشتر را که معمولا خساراتی ندارند را خرد لرزه در نظر بگیریم، همچنین زلزله های ۴ تا ۵.۹ را متوسط، ۶ تا ۶.۹ ریشتر را بزرگ و بالای ۷ را خیلی بزرگ می دانیم. از لحاظ آماری نیز طی دهه اخیر زلزله های متوسط و بزرگ حدود ۶ درصد بوده و بیش از ۹۴ درصد زلزله ها خرد لرزه بوده است. توجه شود که در این آمار زلزله های کوچکتر از ۲ و نیم ریشتر لحاظ نشده و اگر آنها را حساب کنیم درصد خرد لرزه ها از این مقدار هم بیشتر می شود.

وی درباره خطرناک بودن خرد لرزه ها، توضیح داد: عدم تناسب بین تعداد خرد لرزه ها با زلزله های بزرگ نشان می دهد که بیشتر خرد لرزه ها به رویداد زلزله های بزرگتر منجر نشده و جای نگرانی ندارند. تعداد خرد لرزه ها تا زمانی که مشابه تعداد نرمال و همیشگی آنها در یک منطقه باشد نگران کننده نبوده، اما اگر شاهد تجمع و زیاد شدن آنها در یک بازه زمانی خاص باشیم عقل سلیم حکم می کند که وقوع آنها را باید جدی بگیریم.

وی گفت: به طور مثال در شعاع صد کیلومتری تهران هر ماه شاهد حدود ۵ خرد لرزه هستیم که برای این منطقه بی هنجاری محسوب نمی شود ولی اگر تعداد آنها در یک هفته ۱۰ برابر شود جای نگرانی داشته و نشان دهنده تغییر تنش در گسل ها است.

ضرورت آگاه سازی مردم نسبت به تجمع خرد لرزه ها

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اعتقاد بر ضرورت آگاه سازی مردم نسبت به تجمع خرد لرزه ها، تصریح کرد: در صورتی که تجمع غیر عادی زلزله در منطقه ای ثبت شود، باید با اطلاع رسانی صحیح مردم را از خطر احتمالی آگاه کنیم، از سوی دیگر مردم به آن سطح از فرهنگ برسند که به جای ترسیدن از این گونه هشدارها، سطح آمادگی خود را افزایش دهند.

بیت اللهی درباره اینکه آیا خرد لرزه ها موجب تخلیه انرژی و یا نزدیک شدن به زلزله بزرگ می شود؟ توضیح داد: این حالت چند سویه دارد؛ تعداد وقوع خرد لرزه ها از یک سو منجر به تخلیه انرژی زمین می شود، اما اینکه علامتی برای زلزله بزرگ باشد را با توجه به نبود تجهیزات پایشی مناسب و کافی در کشور در حال حاضر نمی توانیم اظهار نظر دقیقی داشته باشیم. اما به اعتقاد من باید این موضوع را جدی بگیریم و جنبه منفی رویداد را در نظر گرفته و احتمال وقوع زلزله اصلی را مد نظر قرار دهیم. اگر در صد مورد اطلاع رسانی یک مورد آن همراه با زلزله مهیب باشد کار ما ارزش زیادی خواهد داشت.

وی یادآور شد: حدود ۴۵ دقیقه قبل از وقوع زلزله ۷.۳ ریشتری آبان ۱۳۹۶ در کرمانشاه یک زلزله ۴.۴ ریشتری ثبت شده بود، همچنین در مورد زلزله بم معاون عمرانی فرماندار بم گفته بود که روز قبل از زلزله اصلی، تعداد ۳ زمین لرزه در بم داشتیم و آنها را به استانداری هم گزارش کردیم. 

وظایف رسانه ها در حوزه مدیریت بحران

در ادامه این گفتگو، پروانه پیشنمازی مدرس دانشگاه و پژوهشگر ارتباطات بحران در خصوص چالش های موجود در بحث اطلاع رسانی بحران، توضیح داد: یکی از این نقص ها خلأ قانونی در خصوص پوشش خبرهای حوزه بحران است، یعنی اینکه در حال حاضر هیچ قانون مشخصی حتی به صورت کلی برای چگونگی فعالیت رسانه ها در زمینه بحران و مخاطرات وجود ندارد. نبود قانون مشخص موجب تشتت رویه ها شده و از عملکرد منسجم و هماهنگ رسانه ها در این زمینه جلوگیری می کند.

این مدرس دانشگاه افزود: اگر بحران را به شکل کلاسیک به سه فاز پیش از وقوع، حین وقوع و پس از وقوع تقسیم بندی کنیم، بحث خرد لرزه ها مربوط به مرحله پیش از وقوع شده و رسانه ها نیز در حوزه مدیریت بحران به شکل کلاسیک یک سری وظایف دارند.

وی توضیح داد: در مرحله قبل از وقوع، یکی از کارهای تخصصی رسانه این است که مخاطراتی را که پتانسیل تبدیل شدن به بحران دارند را پیش بینی کنند، هر چند که ممکن است مانند بحث خرد لرزه ها، این مخاطرات نیز الزاماَ منجر به بحران نشوند.

پیشنمازی تأکید کرد: پیش بینی کردن و حساس کردن جامعه نسبت به مخاطره ای که قابلیت تبدیل شدن به بحران دارد از وظایف ذاتی رسانه در فاز پیش از بحران است، مشکلی که وجود دارد این است که در رسانه های ما خبرنگاران و دبیران خبر اشراف و آگاهی کافی نسبت به موضوعات مختلف بحران ندارند و خیلی از این هشدارها ممکن است برای آنها مفهومی نداشته باشد و همین موضوع موجب می شود تا آنها به مرحله حساس سازی جامعه نرسند و از سوی دیگر خلأ قانونی باعث سلیقه ای عمل کردن آنها می شود؛ مثلا گروهی ممکن است فکر کنند که اطلاع رسانی و هشدار جامعه را مشوش کرده و موجب اضطراب مردم می شود.

وی در پاسخ به این مسأله که با هشدار زلزله ممکن است مردم احساس نا امنی کنند، گفت: احساس نا امنی مردم نسبت به زلزله موضوع خوبی است و به طور کلی وقتی خطر در کمین باشد احساس نا امنی چیز بدی نخواهد بود. هشدارها شاید دلهره و استرس ایجاد کند ولی می تواند موجب پیشگیری از بحران های بدتری شود.

آگاه سازی موجب تغییر نگرش افراد در ساخت و ساز می شود

وی با بیان اینکه استفاده از تکنیک جاذبه ترس یکی از روش های متقاعد سازی و اقناع مخاطب بوده به این صورت که با وارد کردن میزان معقولی ترس به مخاطب می توان موجب تغییر رفتار وی شد، افزود: در مورد زلزله نیز چنانچه به روش صحیح از تئوری جاذبه ترس بر روی مخاطب استفاده شود احتمال دارد علاوه بر ایجاد رفتار مناسب آنها در برابر خرد لرزه ها، حتی منجر به تغییر نگرش آنها در ساخت و ساز و خرید خانه شود، البته این امر مستلزم آن است که از قبل نسبت به مخاطراتی که ممکن است مردم را تهدید کند به آنها آگاهی کافی داده باشیم.

پیشنمازی به یکی دیگر از نقص های حوزه اطلاع رسانی بحران اشاره کرد و توضیح داد: نبود پروتکل های مختلف در رسانه ها موجب تضعیف عملکرد آنها می شود. به طور مثال بر اساس سناریوهای مختلف نمی دانند که چطور چه اخباری را چه زمانی و به چه میزانی می توانند منتشر کنند. نبود قوانین و پروتکل های مشخص یکی از دلایل تساهل و غفلت رسانه ها در اطلاع رسانی بحران و مخاطرات است.

وی با بیان اینکه کار اطلاع رسانی و پوشش خبری انواع مخاطرات و بحران ها یک بحث اخلاقی به نام مسئولیت اجتماعی دارد، یادآور شد: بر اساس مسئولیت اجتماعی رسانه، اعلام خبر باید به گونه ای انجام شود که موجب استرس و اضطراب بیش از حد در جامعه و آسیب به روح و روان مخاطب نشود. این امر خود مستلزم وجود پروتکل هایی است تا بر اساس سناریوهای مختلف بحران مورد استفاده قرار گیرد. از سوی دیگر پوشش خبری رویداد های بحران کاری تخصصی است و افرادی که می خواهند در این زمینه فعالیت کنند لازم است با مباحث بحران در رشته های مختلف آشنایی داشته باشند.