واقعیت تلخ خطر در روابط تهران و مسکو/مسکو یک ایران محاصره شده را می پسندد
کریدور زنگزور و روابط راهبردی ایران و روسیه
حمایت روسیه از گشایش گذرگاه زنگزور که جمهوری آذربایجان را از طریق ارمنستان به جمهوری خودمختار نخجوان وصل می کند، نگرانی و مخالفت جمهوری اسلامی ایران را برانگیخته است. تهران این گذرگاه ۴۰ کیلومتری را که از جنوب ارمنستان و در امتداد مرز ایران عبور می کند، ناقض منافع و امنیت ملی خود و عاملی برای دور زدن ایران در نقل و انتقالات بین المللی می داند.
به گزارش تین نیوز به نقل از اقتصاد کارا، ایران انتظاردارد که روسیه با ملاحظه منافع این همسایه جنوبی از گشایش مسیرزنگزور حمایت نکند، ولی مناسبات شکننده ایران با غرب و نیازی که به چین و روسیه در عرصه بین المللی دارد، ایران را در وضعیت آسیب پذیری قرار داده است. در همین راستا آنها هم پای بیانیه اعراب خلیج فارس درباره ادعای امارات بر سه جزیره تنب و ابوموسی را امضا می گذارند و هم روسیه به راحتی و بر خلاف منافع ایران از در حمایت از گشایش گذرگاه زنگزور در می آید.
بر اساس این اتفاقات به نظر می رسد روابط ایران و روسیه، نه از نوع همکاری راهبردی، بلکه بیشتر همکاری اجباری یا محتاطانه برای مقابله با بحرانهای مقطعی بوده و صرفا عناصری از روابط استراتژیک را در خود دارد. این مسأله واقعیتی تلخ است که می تواند تبعات خطرناکی نیز در سیاست خارجی به دنبال داشته باشد؛ چرا که یکی از شرایط مهم کنشگری موفق کشورها در عرصه بین الملل و تأمین منافع و امنیت ملی، برخورداری از متحدان استراتژیک متعدد است.
اعلام موضع اخیر مقامات ارشد روسی پس از سفر ولادیمیر پوتین به باکو درباره مسیر ارتباطی زنگزور در منطقه قفقاز جنوبی، بار دیگر بحثها در مورد رویکرد روسیه به جمهوری اسلامی ایران را افزایش داده است. ماجرا از آنجا آغاز شد که بعد از حمله اوکراین به خاک روسیه ، تصرف برخی شهرهای آن و تغییر شرایط میدانی در جنگ، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، برای اولین بار از زمان آغاز جنگ با اوکراین، یک سفر دو روزه به جمهوری آذربایجان انجام داد تا به بررسی راهکارهای گسترش همکاری های راهبردی و ائتلاف میان جمهوری آذربایجان و روسیه بپردازد. طی این سفر پوتین ضمن برخی توافقات دیگر، مباحثی را نیز درباره کریدور زنگزور مطرح کرد. به فاصله کوتاهی پس از این سفر، سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه اعلام کرد مسکو از انعقاد سریع معاهده صلح بین باکو و ایروان و رفع انسداد مسیر ارتباطی حمایت می کند.
هر چند پس از این موضع گیری که علناً منافع ملی ایران را تهدید می کرد، وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی، سفیر روسیه در تهران را احضار کرد و مراتب اعتراض جمهوری اسلامی به این به اصطلاح شریک راهبردی ابلاغ شد، اما روس ها نه تنها از این تصمیم منصرف نشدند، بلکه تنها با بیان اینکه مسکو نگرانی تهران را مد نظر دارد، تأکید کردند که موضع مسکو در مورد کریدور زنگزور کاملا قطعی است و تنها کاری که قصد دارند انجام دهند، تماس گرفتن با ایران برای «شفاف سازی» است؛ به عبارت دیگر ابلاغ این قضیه به ایران که تصمیم گرفته شده و مقامات ایران هم چاره ای جز پذیرش ندارند!
چنین موضع گیری از سوی مسکو در شرایطی است که متن نهایی «سند جامع همکاری های راهبردی» دو کشور آماده امضاست و دو کشور در حال مهیا شدن برای نهایی کردن آن هستند. با این حال، به نظر می رسد درک روسیه از روابط راهبردی با درک ایران از این نوع روابط متفاوت است و مقامات این کشور هیچ محدودیت و خط قرمزی جز منافع و امنیت ملی خود نمی شناسند. بر اساس متون علمی، «روابط راهبردی» مستلزم وجود یا رعایت برخی الزامات و مولفه هاست؛ ضرورت وجود منافع و اهداف استراتژیک در حوزه های متداخل، وجود یک دشمن، رقیب و یا تهدید مشترک، وجود تفاهم در مورد نظام بین المل و قواعد کنشگری در آن و وجود اراده سیاسی در رهبران؛ برخی از این مؤلفه ها هستند.
با این حال به نظر می رسد روسیه با حمایت از دالان زنگزور بیشتر این مؤلفه های همکاری راهبردی را خدشه دار کرده است؛ در درجه نخست گشایش دالان زنگزور اقدامی است کاملا در ضدیت با منافع جمهوری اسلامی ایران، اما در مقطع کنونی به نفع روسیه؛ با گشایش این دالان، ارتباط راهبردی ایران با اروپا قطع خواهد شد. ضمن اینکه ایران بر این مسیر کنترلی نخواهد داشت و طبیعتا حق ترانزیت کالا را نیز از دست می دهد. از سوی دیگر، راه اندازی کریدور زنگزور همسایگان ایران را از ۱۵ به ۱۴ کشور تقلیل می دهد و در نتیجه منافع راهبردی و اهمیت ژئوپولتیکی ایران در سطح منطقه تحت تاثیر قرار می گیرد. با این حال، این راه ارتباطی در دوره تحریم روسیه از سوی اروپا، به مسکو کمک می کند تا تحریم ها را دور بزند. از سوی دیگر، تحولات اوکراین موقعیت روسیه را در قفقاز جنوبی تغییر داده و مسکوخواهان نفوذ خود در گرجستان، جمهوری آذربایجان و ارمنستان است، امری که از طریق دالان زنگزور اجرایی می شود. بنابراین منافع و اهداف استراتژیک ایران و روسیه در این زمینه نه فقط تفاوت بلکه تعارض دارد.
وجود یک دشمن، رقیب و یا تهدید مشترک، از دیگر فاکتورهای روابط راهبردی است؛ هر چند در سالهای اخیر، روسیه و ایران در دشمنی با کشورهای غربی همداستان بودند، اما با روی کار آمدن رئیس جمهور جدید در ایران و اعلام مواضع او مبنی بر مدیریت تنشها با غرب، مقامات روس به این نتیجه رسیده اند که باید قبل از هر اقدامی از سوی ایران، آنها برای گشوندن جبهه های جدید اقدام کنند و به تهران نشان دهند که می توانند تنها با یک دیدار و چند تماس، کل معادلات منطقه را به ضرر ایران تغییر دهند. پافشاری روسیه بر ایجاد کریدور زنگزور در واقع هدیه ای است که پوتین به رقبای منطقه ای ایران یعنی ترکیه و جمهوری آذربایجان می دهد؛ چرا که ترکیه می تواند از طریق زنگزور کالا هایش را به جمهوری آذربایجان و از طریق دریای خزر به آسیای مرکزی برساند و آذربایجان راهی مستقیم به سمت کشورهای اروپایی پیدا می کند.
وجود تفاهم در مورد نظام بین المل و قواعد کنشگری در آن مؤلفه دیگر همکارهای راهبردی است؛ اگرچه هر دو کشور ایران و روسیه، رویکردی تجدید نظر طلب نسبت به قواعد غربی نظام بین الملل دارند و خواستار آن هستند که نقش آنها در نظام بین الملل به رسمیت شناخته شود، اما تجدیدنظرطلبی روسیه در چارچوب سیستم است، در حالیکه تجدیدنظرطلبی ایران ضد سیستمی است. روسیه به عنوان کشوری که پیگیر دستیابی به هویت یک قدرت بزرگ است، هیچگاه بدنبال کنار رفتن از مدیریت بحرانها و مسائل جهانی نبوده و در همین راستا هر گاه لازم بوده با کشورهای غربی همسو شده و از تحریم های چندجانبه بین المللی علیه ایران حمایت کرده است. حال نیز که کشورهای غربی در قالب ناتو در حال حمایت از اوکراین هستند، روسیه ضمن بهره برداری از کمکهای ایران، تمامی تخم مرغهای خود را در سبد کشورمان نگذاشته و با بهره گیری از مؤلفه های قدرت خود، کارتهای مختلفی برای مدیریت بحران اوکراین بازی می کند که برخی از آنها همچون دالان زنگزور کاملا به ضرر ایران هستند.
در رابطه به «وجود اراده سیاسی در رهبران» نیز به نظر می رسد، با توجه به تفاوت سطوح قدرت بین ایران و روسیه، کرملین اراده ای برای ارتقای روابط خود با تهران به سطح روابط راهبردی نداشته و ترجیح می دهد رابطه با ایران را در همین وضعیت «منافع محوری» نگاه دارد. در واقع روسیه به عنوان یک قدرت بزرگ در مقیاسهای جهانی دست خود را باز می بیند که در هر زمان طبق اقتضای منافع خود، با کارت بازیگران منطقه ای همچون ایران بازی کند و معادلات منطقه را طبق میل خود تغییر دهد. متأسفانه مشکلات متعدد و عدم توازنی که جمهوری اسلامی ایران در سال های اخیر در سیاست خارجی خود داشته، امکان این نوع سوء استفاده را برای روسیه فراهم کرده است.
بر این اساس به نظر می رسد روابط ایران و روسیه، نه از نوع همکاری راهبردی، بلکه بیشتر همکاری اجباری یا محتاطانه برای مقابله با بحرانهای مقطعی بوده و صرفا عناصری از روابط استراتژیک را در خود دارد. این مسأله واقعیتی تلخ است که می تواند تبعات خطرناکی نیز در سیاست خارجی به دنبال داشته باشد؛ چرا که یکی از شرایط مهم کنشگری موفق کشورها در عرصه بین الملل و تأمین منافع و امنیت ملی، برخورداری از متحدان استراتژیک متعدد است. بنابراین باید تدابیری اندیشیده شود تا روسیه از سطح این روابط ابن الوقتی خارج شده و خود را متعهد به ایجاد نوعی روابط پایدار و استراتژیک با ایران بداند. برای تحقق این هدف و تبدیل روابط با روسیه به سطح راهبردی، ایران باید به آن سطح از قدرت در منطقه دست یابد که روسیه برای ورود به پرونده های منطقه ای و ایفای نقش در غرب آسیا و به تبع آن، کسب اعتبار و جایگاه بین المللی، خود را ناگزیر از مذاکره و تفاهم با جمهوری اسلامی ببیند. بدون شک، برقراری توازن در سیاست خارجی و بهره مندی ایران از گزینه های مختلف برای پیشبرد اهداف و منافع خود یک گام مثبت و مؤثر در این زمینه خواهد بود.
مسکو یک ایران محاصره شده را می پسندد
حشمت اله فلاحت پیشه، نماینده ادوار مجلس نیز در خصوص اتفاقات اخیر گفت: تنش زدایی ایران با غرب، کابوس روسیه است. روس ها از این که موضوع موشک های بالستیک ایران در جنگ اوکراین مطرح شود ابایی ندارند.
به گفت وی، دولت روسیه حتی حاضر نشد روزانه ۱۰۰ هزار بشکه نفت ایران را بفروشد و در برابر آن، کالا به ایران بدهد. روس ها یک ایران محاصره شده را می پسندند و تنش زدایی کشورمان با غرب، کابوس روسیه است. دولت روسیه در موضوع اصرار بر باز شدن کانال زنگزور به دنبال گروکشی از ایران است، همان طور که قبلا هم در موضوع رژیم حقوقی دریای خزر، همین بازی را با کشورمان انجام داده بود.
همسویی مواضع ایران با ارمنستان
تازه ترین خبرها حاکی است، ایروان با نظر تهران درباره کریدور زنگزور موافق است.
مقامات ارمنستان از ایران به دلیل مخالفت با کریدور زمینی برای گشایش خطوط حمل و نقل بین جمهوری آذربایجان و منطقه نخجوان از طریق ارمنستان تشکر و حمایت کردند.
رئیس پارلمان ارمنستان گفت: من همیشه فکر می کنم که آذربایجان می تواند به ارمنستان حمله کند. به همین مناسبت، مایلم از اظهارات مقامات ایرانی استقبال کنم و بگویم که این اظهارات ایران بسیار مهم است و از چنین فعالیتی بسیار استقبال می شود. دبیر شورای امنیت ارمنستان نیز در دیدار با سفیر ایران از تهران به دلیل «حمایت از تمامیت ارضی ارمنستان» تشکر کرده است.
وزیرخارجه ارمنستان نیز در این رابطه گفت: هر چیزی که دلالت بر ایجاد کریدور و واگذاری کنترل آن به طرف دیگری داشته باشد، مطرح نیست و ما گفته ایم که حضور قدرت های ثالث و کنترل قدرت های ثالث برای ارمنستان منتفی و برای ما غیرقابل قبول است.
دفاع روسیه از مواضع امارات
روسیه در آخرین اجلاس شورای همکاری خلیج فارس نیز از موضع امارات متحده عربی در خصوص جزایر دفاع کرد و گفت: جزایر سه گانه واقع در خلیج فارس، خاک لاینفک کشور امارات است.
نشست گفتگوهای راهبردی خلیج فارس با حضور فدراسیون روسیه در ریاض برگزار شد. در این نشست با طرف روسی، قراردادی با امارات که ایران آن را قلمرو خود می داند، امضا می شو د تا جزایر مورد مناقشه «تنب بزرگ»، «تنب کوچک» و «ابوموسی» را به عنوان سرزمین رسمی امارات به رسمیت بشناسند. تاکنون ایران به دلیل این موضع روسیه به طرف روسی یادداشت اعتراضی داده بود. مسکو تاکید کرد که این جزایر به طور کامل تحت حاکمیت امارات متحده عربی هستند.
پوتین در شمال ایران از تصمیم باکو برای ایجاد کریدور زنگزور حمایت کرده.
پوتین در جنوب ایران از ادعای واهی امارات در خصوص جزایر سه گانه حمایت کرده.
رفتارهای دولت روسیه در خصوص همکاری های اطلاعاتی با اسرائیل در خصوص حمله به کنسولگری ایران در روسیه و مخالفت با هسته ای شدن ایران در مجامع بین المللی از دیگر مواردی است که افکار عمومی ایران به تلخی آن را در نظر دارند. مواضعی که در کنار سرزمین هایی که در سده های گذشته توسط این همسایه شمالی از ما به اجبار گرفته است را تداعی می کند. گویی آنها بیشتر به فکر خودشان بوده وهستند تا اینکه یک همکاری برد- برد را دنبال نمایند.
