چرا «توسعه دریامحور و اقتصاد دریا» برای «اقتصاد ایران» مهم است؟

به گزارش تین نیوز به نقل از پایگاه خبری گفتمان دریا، توسعه دریامحور و اقتصاد دریا که اخیرا بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته، موضوعی بسیار کلی است وضرورت دارد تصویر روشنی از آن ترسیم شود؛ تعریف اقتصاد دریامحور که در ادبیات جهانی عموما با عنوان اقتصاد آبی یا Blue Economy از آن یاد می شود، استفاده پایدار از ظرفیت منابع و گستره های آبی اعم از اقیانوس ها، دریاها، دریاچه ها و جزایر برای رشد اقتصادی، بهبود وضعیت معیشت و ایجاد اشتغال و در نهایت افزایش تولید ناخالص داخلی است.

بنابراین، حوزه اقتصاد دریا فراتر از مواردی از قبیل شیلات و گردشگری دریایی است و مستلزم ظهور و حمایت از صنایع مرتبط با آب و دریا و از جمله حمل و نقل دریایی، گردشگری دریایی، انرژی های تجدیدپذیر، آبزی پروری و شیلات، بیوتکنولوژی دریایی، زیست هواشناسی و معدن کاری دریایی است.

اقتصاد دریامحور چه کارکردی دارد؟

اقتصاد دریامحور، راهبردی اساسی، توسعه ای و کنشگرا و در نهایت، تحول آفرین است، اقتصاد دریامحور امری اساسی است زیرا در سطح بالایی، نهادها و سازمان های زیادی را درگیر می کند، اقتصاد دریامحور امری توسعه ای است زیرا با موضوعات مختلف توسعه ای و حاکمیتی مانند جمعیت پذیری، ایجاد زیرساخت ها و ارتباطات گره خورده است، اقتصاد دریامحور کنشگراست زیرا محرک جدی به کارگیری و به کاراندازی صنایع و اشتغال در دریاها و سواحل به شمار می رود.

اقتصاد دریامحور در سبد نهایی توسعه کشور

شاید اگر امروز تصمیم گرفته شود ۱۰۰ موضوع و اقدام اساسی در فرایند توسعه کشور فهرست شود و از بین آنها ۵۰ موضوع مهم تر انتخاب شده و در نهایت پنج موضوع کلیدی و جدی برگزیده شود، بدون شک موضوع توجه به اقتصاد دریامحور و توسعه سواحل مکران در سبد انتخاب نهایی قرار می گیرد.

بر اساس این گزارش که از سوی معاونت مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی تهیه شده ، ایران با داشتن بیش از ۵۸۰۰ کیلومتر نوار ساحلی جنوبی و شمالی (۴۰ درصد مرزهای کشور)، کشوری دریایی محسوب می شود ولی در میزان استفاده از این نعمت خدادادی چندان موفق نبوده است. بیشترین فعالیت در عرصه سواحل کشور، مربوط به محدوده های شهری و روستایی و تأسیسات بندری و نظامی است که همه اینها حدود ۵ درصد از ظرفیت سواحل کشور را به خود اختصاص داده اند و حدود ۹۵ درصد از این ظرفیت مورد توجه قرار نگرفته است آن هم در حالی که این مناطق دارای اهمیت ژئواستراتژیک، ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک در مقیاس جهانی و منطقه ای هستند.

در حال حاضر بسیاری از کشورهای جهان سهم عمده ای از تولید ناخالص ملی خود را از دریا تأمین می کنند. در این میان ویتنام و سپس چین با بیش از ۵۰ درصد، در صدر قرار دارند. ایران نیز حدود ۱۰ درصد از تولید ناخالص ملی خود را از دریا تأمین می کند که با توجه به پتانسیل های موجود در کشور، رقم پایینی تلقی می شود. ایران حدود یک درصد اقتصاد دریایی دنیا را بدون احتساب منابع نفتی و گازی و حدود ۵.۲ درصد را با احتساب این منابع به خود اختصاص داده در حالی که از نظر پتانسیل موجود در اختیار کشور، ایران از بین ۱۸۴ کشور در رتبه ۴۰ قرار دارد.

یک شغل در اقتصاد دریا، ۴ شغل جدید ایجاد می کند

موضوع دیگر، چالش توزیع نامتوازن جمعیت در کشور،نگاه تمرکزگرا و عدم توجه جدی به پتانسیل ها و ظرفیت و منابع نواحی مرزی خاصه در نواحی با مرز آبی است. به عنوان نمونه، هفت استان ساحلی ما که حدود ۲۵ درصد مساحت کشور را به خود اختصاص می دهند، تنها در برگیرنده حدود ۱۰ درصد جمعیت کشور هستند. در حالی که بررسی ها نشان می دهد که به ازای ایجاد یک شغل در بخش اقتصاد دریا، چهار شغل جدید ایجاد می شود که در مقایسه با سایر بخش ها، بسیار قابل توجه است.

در این زمینه، نمونه های موفق و ناموفقی به چشم می خورد؛ به عنوان نمونه، با ایجاد بندر شهید رجایی، جمعیت بندرعباس و به طور کلی استان هرمزگان دو برابر شد و پس از آن با اضافه شدن صنایع مادر در ناحیه بندرعباس مانند صنایع پتروشیمی، آلومینیم، کشتی سازی، فولاد و سیمان، جمعیت این ناحیه بیش از پنج برابر شده است.

باید بدانیم که عدم توسعه پایدار و متوازن اگر چه دریک مرکز پر اهمیت فعالیت های صنعتی و معدنی، منافع اقتصادی برای کشور به همراه دارد اما چالش های جدی زیست محیطی، کالبدی و اجتماعی را (مانند آلودگی های بالای زیست محیطی و مسائل اجتماعی ناشی از مهاجرت های شغلی و دوگانگی فرهنگی) به دنبال خواهد داشت، بنابراین استفاده از ظرفیت بالای کنشگری مناطق آزاد و ویژه، در تحقق الگوهای اقتصاد دریامحور بسیار کلیدی است.

در این خصوص می توان به تجربه موفق کیش در جذب گردشگر دریایی اشاره کرد و در نمونه ای دیگر می توان به مصوبه مجلس در بهمن ماه ۱۳۹۸ و الحاق اراضی شهر چابهار، شهر جدید تیس و بالغ بر ۸۰ روستا و افزایش محدوده ۱۴ هزار هکتاری به حدود ۹۲ هزار هکتاری اشاره کرد که این مصوبه هم راستا با نقش کلیدی بندر و شهر چابهار در مقیاس یکی از چهار شهر لجستیک کشور (براساس سند آمایش لجستیک کشور) و مبدأ کریدور توسعه شرق کشور بوده است.

الزامات اساسی در تحقق توسعه دریامحور و اقتصاد دریا

توجه به موضوعات و محورهای کلیدی توسعه دریامحور: موضوعات کلیدی توسعه دریامحور مشتمل بر مواردی از قبیل آینده نگری، توجه به رقابت پذیری و رقابت جهانی، توجه به تحولات جهانی در حوزه صنایع و حمل و نقل دریایی، لجستیک و زنجیره تأمین، توسعه یکپارچه زیرساخت های ریلی، جاده ای و هوایی و ارتقاء نسل بنادر است.

توجه به توان اکولوژیک در برنامه ریزی های توسعه: با توجه به اصول آمایش سرزمین، بارگذاری انواع فعالیت های انسانی لازم است براساس توان اکولوژیک انجام پذیرد تا اصول توسعه پایدار رعایت شود.

توجه به اقلیم مناطق و نواحی ساحلی: یکی از موضوعاتی که وجود دارد این است که تشویق به ایجاد سکونتگاه های جدید در سواحل دریای عمان و خلیج فارس از جمله سواحل مکران (به ویژه حد فاصل جاسک تا چابهار) بر اساس چه اصولی باید صورت پذیرد؟ تاریخ این خطه نشان می دهد که به دلیل ویژگی های طبیعی و اقلیم خشن در خشکی و دریا، جمعیت زیادی جذب این نواحی نشده اند و وقوع پدیده مونسون در این مناطق و طوفان های حاره ای، شرایط خاصی را به منطقه تحمیل کرده که برای برنامه ریزی ایجاد سکونتگاه جدید باید به آن توجه کرد.

بررسی تجارب بین المللی و منابع بالقوه ملی بیانگر این واقعیت است که جمعیت پذیری و استقرار صنایع در این محدوده شدنی است اما توسعه در این مناطق نیازمند توجه جدی به الزامات و نیازهای اساسی ساکنان آن نظیر آب است.

توجه به ظرفیت های حمل و نقل دریایی: رویکرد توسعه و تحول حمل و نقل دریایی در کشورهای پیشرو بیانگر این مطلب است که با توجه به افزایش ابعاد کشتی ها و نوع بسته بندی آن ها و همچنین یکپارچگی زنجیره تأمین محصولات در آن کشورها، توسعه های جدید دریایی و بندری به سمت مناطقی رفته که خارج از محدوده شهر بندرها بوده و دارای ظرفیت بالاتر دریایی از جمله عمق آبخور بالای ۱۵ متر برای کشتی ها باشند.

از این رو ضروری است که پهنه بندی استقرار صنایع با توجه به نواحی دارای پتانسیل ساخت بنادر جدید در سواحل کشور بازبینی شود. به این ترتیب، هر گونه توسعه بنادر تجاری خصوصا در شهر بندرها و افق در نظر گرفته شده برای توسعه اقتصادی آن ها با توجه به این ملاحظات بازبینی شود و چنانچه هدفگذاری صنعتی در سواحل مکران مدنظر قرار دارد، ضروری است تا به ظرفیت های مورد نیاز جدید بندری برای صادرات محصول یا واردات مواد اولیه توجه کرد.

توجه به اصول مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی (ICZM): با توجه به دستاوردهای برنامه های مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی کشور که برای اکثر سواحل ایران تهیه شده (یا در دست تهیه است)، هرگونه برنامه توسعه این مناطق ضروری است با رعایت اصول مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی انجام شود. رعایت این اصول سبب استفاده متعادل و متوازن از منابع تجدیدپذیر و تجدیدناپذیر ساحلی می شود؛ به نحوی که منافع همه ذینفعان در بهره برداری خردمندانه از دریا و ساحل در نظر گرفته می شود.

توجه به نوآوری در حوزه دریایی: امروزه توجه به نوآوری در حوزه های مختلف و تشویق و حمایت از شرکتهای نوآور و نوآفرین (استارتاپ ها)، یکی از روش های رونق اقتصادی توسط بخشهای خصوصی است که برای حوزه فعالیت های متنوع دریایی نیز مصداق دارد.

استفاده از تجربیات جهانی: دوسوم جمعیت کشورهای دنیا در فاصله کمتر از ۶۰ کیلومتری دریاها و آبهای آزاد شکل گرفته و اصولا تمدن ها و شهرنشینی ها از این خصیصه در رهگذر تاریخ برخوردار بوده اند. حدود ۸۰ کلانشهر یا شهر بزرگ که اتفاقا قطب اقتصاد و تجارت نیز هستند، در کنار دریاها و آب های آزاد شکل گرفته اند. از طرفی در سالیان اخیر تحولات جدی در حوزه صنایع کشتیرانی، سوخت کشتی ها و صنایع مرتبط با دریا صورت پذیرفته و به این ترتیب ضروری است تا از تجارب جهانی در حوزه توسعه شهری و منطقه ای اعم از جمعیت پذیری و استقرار صنایع سبک و سنگین و صنایع مرتبط با دریا در پیرامون آبهای آزاد استفاده کرد.

توجه به منابع انسانی و پشتوانه های تخصصی: با عنایت به چند بعدی بودن موضوع و دخیل بودن مناسبات متعدد در این خصوص ،توجه به ظرفیت بالای دانشگاه ها و ارتباط آن ها با صنعت و توجه جدی به جامعه علمی مشاورین، بسیار حائز اهمیت است.

مشارکت دادن  جامعه محلی در تصمیم گیری ها: ابتدا باید پرسید که آیا همه جوامع را با یک مدل توسعه می توان ارتقاء داد؟ امروزه ثابت شده که اجرای راهکارهای تحول و توسعه، چنانچه با مشارکت جوامع محلی باشد، از نتایج بهتری برخوردار خواهد بود.

توجه به تسهیل سرمایه گذاری داخلی و خارجی: به جهت ترغیب سرمایه گذاری داخلی و خارجی ضروری است تا موانع و محدودیت های دست و پاگیر برطرف شده و مشوق هایی مانند اعطای وام های کم بهره و معافیت یا تخفیف های مالیاتی نیز در این حوزه اثرگذار باشد.

توجه به حوزه پر ظرفیت گردشگری دریایی: استفاده از قابلیت های محیطی و دریایی جهت جذب گردشگر داخلی و خارجی و در اولویت قرار دادن برنامه های بهره برداری و توسعه ای در حوزه گردشگری دریایی بسیار کلیدی است.

توجه به بنادر کوچک: با توجه به گره خوردن زندگی ساکنان شهرهای ساحلی به دریا و نقش مهم آنها در توسعه پایدار،از کسب و کارهای کوچک در مناطق ساحلی مرتبط با منابع و صنایع دریایی حمایت شود.