◄ مروری بر ظرفیت‌های توسعه بنادر دریای خزر
تین‌نیوز| مصطفی ملکی*: دریای خزر بزرگترین دریاچه جهان، سومین منبع ذخایر نفت و گاز دنیا است، این دریا از شمال به روسیه، از جنوب به ایران،از غرب به جمهوری آذربایجان، از شرق به ترکمنستان و قزاقستان محدود می‌شود. محیط آن 6500 کیلومتر است که از این مقدار 657 کیلومتر جزء سواحل ایران، 820 کیلومتر سواحل جمهوری آذربایجان، 1476 کیلومتر سواحل روسیه، 1647 کیلومتر سواحل ترکمنستان و 1900 کیلومتر سواحل قزاقستان است. جمعیت ساکن در اطراف آن 252 میلیون نفر و تولید ناخالص داخلی این کشور ها 2805507 میلیون دلار است.
در حاشیه این دریا بیش از 20 بندر و پایانه وجود دارد که برای صادرات، واردات و ترانزیت کالاهای نفتی و غیرنفتی کشورهایی که در اطراف آن قرار دارند خدمات پهلودهی کشتی‌ها، نگهداری و تخلیه و بارگیری کالا ارائه می‌دهند مجموع عملکرد بنادر کشورهای حاشیه خزر درسال 2014 به مقدار 46 میلیون و 236 هزارتن بوده است. از این مقدار سهم بنادر جمهوری آذربایجان 26، بنادر قزاقستان 23، بنادر ترکمنستان 18، روسیه 17، سهم بنادر کشور ما در حاشیه خزر نیز 16 درصد است.
بیشترین عملکرد تخلیه وبارگیری بنادر حاشیه خزر در سال 2009 به مقدار 63 میلیون882 هزارتن بوده است. بنادر کشور ما و جمهوری آذربایجان عمدتا بنادر وارداتی هستند، بعبارتی تراز آنها منفی و واردات آنها بیشتر از صادرات است. بیشترین واردات بنادر کشور ما از طریق روسیه و قزاقستان صورت می‌گیرد و بیشترین کالای وارد شده به کشور جمهوری آذربایجان از کشورهای قزاقستان و ترکمنستان است و از آنجا به سایر کشورها ترانزیت می‌شوند. بنادر کشورهای روسیه، ترکمنستان و قزاقستان به دلیل اینکه تراز واردات و صادرات آنها مثبت است می‌توان بنادر صادراتی کشورهای حاشیه خزر به حساب آورد.
تقریبا تمام کالایی که از طریق بنادر حاشیه دریای خزر جابه‌جا می‌شود کالاهایی هستند که مقصد و مبدا آن به جز مقدار کمی که از طریق رود ولگا جابه‌جا می‌شود از طریق بنادری که در حاشیه خزر قرار دارند صورت می‌گیرد.
اگر کل عملکرد بنادر حاشیه خزر را (در سال 2014 که به مقدار 46 میلیون 236 هزار تن بوده است) تقسیم بر عدد 2 کنیم، تقریبا مقدار کالای تخلیه و بارگیری شده در حوزه خزر را نشان می‌دهد (23118 هزارتن کالا ) و از این مقدار بیش از 60 درصد مربوط به کالای مایع است در اینصورت می‌توان گفت که در سال 2014 بیش از13.5 میلیون تن کالای مایع و کمتر از 10 میلیون تن کالای خشک و عمومی در کل بنادر حاشیه خزر جابه‌جا شده است.
با عنایت به عملکرد بنادر حاشیه خزر در سال‌های گذشته یعنی 46 میلیون تن در سال 2014 و 63 میلیون تن در سال 2009 و با توجه به میانگین عملکرد بنادر کشورهای حاشیه خزر به مقدار 52 میلیون 987 هزار تن از سال 2008 الی 2014 و وجود ظرفیت 136 میلیون تنی، به نظر می‌آید بین کالای موجود و عملکرد بنادر و ظرفیت فعلی بنادر کشورهای حاشیه خزر تناسبی وجود ندارد و ظرفیت فعلی بنادر کشورهای حاشیه خزر بیش از ظرفیت موجود است.
بر مبنای ملاحظات آماری ظرفیت اسمی بنادر کشورهای حاشیه خزر بیش از ظرفیت عملکردی و طرح‌های پیش‌بینی شده نیز با توجه به برنامه‌های توسعه که برای سال 2018 به مقدار 195 میلیون تن و برای سال 2020 به مقدار 243 میلیون تن در نظر گرفته شده است و برای کشور ما تا سال 2020 که نزدیک به 50 میلیون تن در سال است به نظر بلند پروازانه می‌آید شاید تصور شود مبنای توسعه بنادر در کشورهای حاشیه خزر مشخص نیست ولی تمامی کشورهای حاشیه خزر در فکر توسعه بنادر و افزایش ظرفیت خود هستند و در بین خود رقابتی برای توسعه بوجود آورده‌اند، برای مثال برنامه توسعه (ظرفیت بنادرتا سال 2020) کشور روسیه 31
میلیون تن، قزاقستان 51 میلیون تن، ترکمنستان 37 میلیون تن، آذربایجان 72 میلیون تن و جمهوری اسلامی ایران 48 میلیون تن است در صورتیکه هم اکنون از مجموع ظرفیت موجود بنادر کشورهای حاشیه خزر 34 درصد بهره‌برداری می‌شود به عبارتی کشور روسیه 34 درصد، قزاقستان 46 درصد، ترکمنستان 42 درصد، آذربایجان 27 درصد و جمهوری اسلامی ایران نیز 29 درصد از ظرفیت اسمی بنادر خود استفاده می‌کند.
در حال حاضر بنادر کشورهای حاشیه خزر برای داشتن عملکردی مطلوب احتیاج به عملکردی تقریبا معادل 102 میلیون تن تخلیه وبارگیری را دارند که دراین میان کشور روسیه 17.5 میلیون تن، قزاقستان 16.8میلیون تن، ترکمنستان 15.6 میلیون تن، آذربایجان 33 میلیون تن و بنادر جمهوری اسلامی ایران نیز به 19.6 میلیون تن عملکرد تخلیه و بارگیری احتیاج دارند.
ولی می‌توان امیدوار بود که این کشورها به ویژه قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان از رشد تجاری مطلوبی در آینده برخوردار خواهند بود و در آینده باتوجه به قابلیت‌های منطقه تبادل تجاری آنها در زمینه مختلف به ویژه نفت و گاز بیشتر رشد خواهد کرد.
به نظر می‌آید این کشورها علاوه برنگاهی که بر افزایش تولید و توسعه صادرات خود دارند بر افزایش سهم خود در حمل و نقل و لجستیک را نیز جزء برنامه‌های خود قرار داده‌اند و بدنبال افزایش نقش خود در کریدورهای حمل و نقل به ویژه کریدورهای جنوب- شمال، غرب –شرق و ترانزیت در آینده هستند.
*مشاور مدیرکل بنادر و دریانوردی استان گیلان
جمله " ظرفیت فعلی بنادر کشورهای حاشیه خزر بیش از ظرفیت موجود است و ایران نیز تنها از ۲۹ درصد ظرفیت اسمی خود استفاده می کند. " بدین معنی است که با تلاش سازمان بنادر ظرفیت های لازم در بنادر ایجاد شده است و زین پس می بایست از توسعه غیر ضرور بنادر که در واقع اتلاف هزینه های مالی است جلوگیری بعمل آورد و از سرمایه های فوق، در جهت بازاریابی برای توسعه و رونق صادرات بهره جست. نگاهی به عملکرد بنادر شمال کشور نشان می دهد که بنادر فوق صرفا به بنادر وارداتی تبدیل شده اند و طی سالیان متمادی هیچ برنامه ارزنده ای بمنظور توسعه و رونق صادرات و متعاقب آن افزایش تناژ بارگیری نداشته اند که این موضوع جای بسی تامل و تعمق دارد.