◄ ایران مستعد گسترش بندرهای خشک است

بندر خشک که به آن بندر داخلی یا «لجستیک پارک» نیز گفته می شود، فقط مقصد بندرهای دریایی نیست و می تواند مرکزی برای تخلیه، بارگیری، انبارسازی موقت کانتینرها، بارهای عمومی یا فله از طریق حمل ونقل جاده ای یا فرودگاه ها هم باشد.

بر اساس قانون، پس از ورود کالا به بندر خشک، تمام خدمات مرتبط با امور گمرکی، بانکی، انتظامی و سایر خدمات مثل بازرسی های لازم برای واردات و صادرات بار فراهم است و در واقع، این بندر می تواند در بارنامه ها هم به عنوان مبدأ و هم مقصد کالا عنوان شود.

با توجه به مزیت های این بندرها و برنامه ایران برای توسعه صادرات غیرنفتی، تأسیس بندرهای خشک چند سالی است که در دستور کار دولت قرار گرفته و بر اساس برنامه ریزی های انجام شده، استان های یزد، گلستان، اردبیل، تهران و اصفهان در فهرست مکان های تأسیس بندر خشک قرار دارند. یکی از مسائل مطرح درباره بندرهای خشک، ارتباط این بندرها با خطوط ریلی و نقش آن در توسعه بخش باری حمل ونقل ریلی است.

به گواه کارشناسان، این بخش یکی از وجوه شکننده در حمل ونقل ریلی است که این روزها با مشکلات مختلفی دست وپنجه نرم می کند. به سراغ سید حسن موسوی نژاد، کارشناس حمل ونقل ریلی و مدیرعامل سابق شرکت حمل ونقل ریلی رجا رفتیم تا با او درباره مشکلات بخش باری حمل ونقل ریلی و نقش بندرهای خشک در توسعه این حوزه گفتگو کنیم که در ادامه، مشروح آن را می خوانید:

وضعیت حمل ونقل ریلی در حوزه بار در سال های گذشته را چگونه ارزیابی می کنید؟

نخست اینکه حمل ونقل و توسعه تابع یکدیگر هستند. یعنی، هنگامی که توسعه اتفاق بیفتد، حمل ونقل بیشتر می شود و هنگامی که توسعه و رشد اقتصادی کمتر شود، حمل ونقل نیز به طور طبیعی کمتر می شود. چون حمل ونقل ریلی در بخش بار رقیب قدرتمندی در حوزه جاده ای دارد، گاهی رقابتی بین آنها شکل می گیرد و حمل ونقل ریلی در بخش بار به دلایلی در این موضوع پیشی می گیرد و میزان جابه جایی بار در بخش ریلی کم وزیاد می شود.

خوشبختانه، با وجود محدودیت هایی که حمل ونقل ریلی در بخش بار در سال های گذشته داشته است، رشد چشمگیر حمل ونقل باری را شاهد بوده ایم و سال گذشته، رشد بالای ۱۰ درصد را در حمل ونقل باری ریلی داشته ایم که این موضوع شایان تقدیر است.

به نظر شما، امروزه چه مشکلاتی در حمل ونقل ریلی باری وجود دارد؟

امروزه، از مشکلات موجود در بخش باری حمل ونقل ریلی، در دسترس نبودن حمل ونقل ریلی برای بعضی از بارها است که ناشی از توسعه ناکافی شبکه حمل ونقل ریلی است.

مشکل دیگر در این بخش، زمان حمل ونقل بار در بخش ریلی است که نسبت به جاده ای در بسیاری از موارد بیشتر است. مشکل سوم، نبود ناوگان مناسب برای بعضی از انواع حمل ونقل است. به عنوان مثال، اگر ما ناوگان مناسبی برای حمل خودرو در بخش ریلی داشته باشیم، تقاضای بسیار زیادی برای حمل ونقل خودرو از طریق ریل وجود دارد.

البته، این نوع از حمل ونقل نیاز به واگن های خاصی دارد و با واگن های معمولی حمل نمی شود. اگر شرکت های حمل ونقل ریلی در بخش بار بتوانند واگن های مناسب حمل خودرو را فراهم کنند، این بخش می تواند بازار مناسبی برای حمل ونقل ریلی باری باشد.

مشکل چهارم این است که تأسیسات حمل ونقل بار ریلی برای بسیاری از صاحبان کالا شناخته شده نیست و این موضوع باعث تمایل بیشتر حمل بار در بخش جاده ای می شود. از سوی دیگر، برخی از صاحبان کالا تصور می کنند جابه جایی بار در بخش ریلی به سادگی آن در بخش جاده ای است و بدون تشریفات از مبدأ به مقصد منتقل و با یک تماس بار جابه جا می شود.

در حالی که حمل بار در بخش ریلی با وجود دارا بودن تشریفات، فرایند حمل مطمئن و تضمین شده ای را طی می کند. البته راه آهن نیز می تواند با کاهش تشریفات در جلب نظر صاحبان بار به سمت حمل ونقل ریلی بار تأثیرگذار باشد.

نقطه قوت حمل ونقل ریلی در بخش بار به نسبت بخش جاده ای چیست؟

حمل ونقل ریلی در بخش بار توانایی حمل انبوه کالا را دارد، به این معنی که صاحب بار می تواند با یک قطار گاه تا هزار تن بار را یک بار جابه جا کند. این موضوع باعث کاهش تعداد بسیاری کامیون از سطح جاده های کشور خواهد شد. مزیت دیگر در بخش حمل کالاهای گران بها است که مشکل حمل در بخش جاده ای و نیاز به ایمنی بالا را دارند.

به عنوان مثال، اسید که هنگام حمل مشکلات بسیاری را برای کامیون و جاده های کشور به وجود می آورد، در بخش ریلی می تواند بدون هیچ گونه مشکلی جابه جا شود. مزیت دیگر حمل ونقل ریلی در بخش باری این است که صاحبان بار می توانند برای حمل ونقل بار در درازمدت روی بخش ریلی حساب باز کنند و در این بخش سرمایه گذاری کنند.

هنگامی که صاحب بار قصد دارد باری را در یک بازه زمانی طولانی در یک مسیر جابه جا کند، حمل ونقل ریلی بدون شک، اقتصادی تر بوده و با شرایط مناسب تری چنین بارهایی را در طولانی مدت جابه جا می کند.

از سوی دیگر، مصرف انرژی در بخش حمل ونقل ریلی کمتر از سایر شقوق است که این امر هم مزیت های بسیاری در استفاده کمتر از انرژی و آلودگی محیط زیست را برای بخش ریلی دارد و هم اینکه در صورت آزادسازی، قیمت انرژی و سوخت موجب ارزان تر شدن حمل ونقل ریلی نسبت به سایر شقوق حمل ونقل می شود.

بنابراین آلودگی کمتر محیط زیست و نیز ارزان تر شدن این حمل ونقل در صورت واقعی کردن قیمت سوخت، دو مزیت بسیار مهم بخش ریلی است که می تواند اهمیت آن را نسبت به سایر رقبا افزایش دهد.

با وجود این مزیت ها، اگر مشکلات درون بخشی حمل ونقل ریلی را کنار بگذاریم، چه عوامل بیرونی سبب جلوگیری از افزایش سهم بخش ریلی در حمل ونقل بار می شود؟

ممکن است در کوتاه مدت، برخی از عوامل بیرونی تأثیری بر پایین ماندن سهم بخش ریلی در حمل ونقل بار داشته باشند، اما در بلندمدت اگر تصمیمات ملی در این زمینه به صورت اقتصادی گرفته شود، این موارد متناسب با ظرفیت و وضعیت حمل ونقل بار در هر بخش تنظیم می شود و به سمت نقطه تعادل خواهیم رفت.

اگر از بیرون به این دو رقیب نگاه شود، حمل ونقل جاده ای مزایای خود و حمل ونقل ریلی نیز مزایای خود را دارد. اگر برنامه ریزی به درستی انجام شود، قاعدتاً حمل ونقل کشور در بخش های مختلف به سمت حمل ونقل بهینه خواهد رفت و بخش جاده ای و ریلی هر کدام بخشی از بار کشور را بنا بر مزیت های نسبی خود جابه جا خواهند کرد.

برخی از کارشناسان حمل ونقل از یارانه های پنهان دولت به بخش حمل ونقل جاده ای و عقب ماندن بخش ریلی در این حوزه سخن می گویند. نظر شما درباره این یارانه های پنهان چیست؟

ما در کشوری زندگی می کنیم که کل نظام اقتصادی آن یارانه ای است. ممکن است در بخشی از کشور، دولت برای حمایت از اشتغال وام خرید کامیون با بهره ارزان را ارائه کند یا برای سوخت یارانه در نظر بگیرد. سوخت در کشور ما یارانه دارد و قیمت آن واقعی نیست. از سوی دیگر، کامیون ها برای دسترسی به جاده مبلغی را دریافت نمی کنند، در حالی که ریل باید مبلغی را پرداخت کند.

حمایت هایی از این دست از بخش جاده ای که کسی منکر آن نیست و وام های ارزان قیمتی که در بخش های مختلف حمل ونقل به درستی توزیع نمی شود، سبب اختصاص این یارانه های به قول شما پنهان می شود. این مشکل فقط در بخش ریلی وجود ندارد و همان طور که در بخش نخست سخنان خود به آن اشاره کردم، این موضوع در کل اقتصاد ما وجود دارد و راه حل آن زمانی محقق می شود که اقتصاد کشور از اقتصاد یارانه ای فاصله بگیرد.

برخی شرکت های باری حمل ونقل ریلی از حق دسترسی و تعرفه های این بخش گلایه دارند. از یک سو راه آهن اظهار می کند که این موضوع را به تدریج کاهش می دهد و از سوی دیگر، شرکت های حمل ونقل باری ریلی معتقد هستند که این کاهش باز هم ناکافی است و به ورشکست شدن آنها می انجامد. به نظر شما، راه حل این موضوع در بخش ریلی چیست؟

اگر قرار است حق دسترسی گرفته شود، نمی تواند تابع شرایط اقتصادی روز نباشد. راه آهن چند سالی است که حق دسترسی را افزایش نداده و حتی در برخی از موارد کاهش نیز داده است. این موضوع به معنای کاهش تدریجی حق دسترسی است، اما اگر دولت بخشی از حق دسترسی را تقبل کند و در واقع عدالت بین جاده و راه آهن را رعایت کند، به این معناست که به یک باره حق دسترسی بخش ریلی از میان برود و قیمت های آن تغییر محسوسی کند و این موضوع می تواند باعث رونق بسیار بخش ریلی باری شود.

می توان یکی از مشکلات اقتصادی کشور را قاچاق کالا دانست. به نظر شما، در حمل ونقل ریلی به دلیل مشخص بودن مبدأ و مقصد در حمل بار و محدود بودن خطوط واردشده ریلی به کشور، این بخش می تواند تا حد زیادی جلوی قاچاق کالا را بگیرد؟

حتماً می تواند. به دلیل ثبت دقیق کالا در بخش ریلی باری، اگر ترانزیت ما از بخش جاده ای به بخش ریلی منتقل شود، موجب کاهش قاچاق کالا در کشور می شود؛ اما به نظر من، اصل مسئله قاچاق ارتباط چندانی با حمل ونقل ندارد. عوامل دیگری در امر قاچاق دخیل هستند که حتی اگر تمایل بار ترانزیتی به سمت ریل سوق پیدا کند، باز آن عوامل تأثیر خود را خواهند گذاشت.

به نظر شما، گسترش بندرهای خشک به حمل ونقل ریلی بار چه کمکی خواهد کرد؟

یکی از مشکلات حمل ونقل ترکیبی، دسترسی به نقاط معدودی است که بارها در آنجا توزیع و نگهداری می شوند. بندرهای خشک می توانند محلی باشند که با هزینه های مناسب بارهای مختلف در آنجا انبار و از آنجا به مقاصد مختلف فرستاده شود.

با توجه به اینکه ما در کشور حمل مضاعف زیاد داریم و خیلی اوقات بارها تا مقصد نهایی چند بار حمل می شوند، بندرهای خشک می توانند در نگهداری، توزیع و حمل ونقل بهینه کمک بسیاری انجام دهند.

قابلیت های کشور را در زمینه بندرهای خشک چگونه ارزیابی می کنید؟

توسعه این بندرها نیاز به سرمایه گذاری دارد که باید دسترسی جاده ای و ریلی مناسب را برای دسترسی به این بندرها در نظر بگیریم و انبارهای مناسبی را نیز برای این بخش به وجود بیاوریم. سرزمین و چگونگی اقلیم کشور فضای مناسبی برای ایجاد بندرهای خشک را دارد.

دولت برای ترغیب بخش خصوصی برای ورود به این حوزه چه کمک هایی می تواند به بخش خصوصی بکند؟

دولت باید مکان مناسب و زیرساخت ها را تأمین کند و در این صورت، بخش خصوصی تمایل کافی برای حضور در این بخش را به دست خواهد آورد.

آینده بندرهای خشک را چگونه ارزیابی می کنید؟

 چنین تصمیم هایی نیاز به مطالعات دقیقی دارد. این بندرها حتماً باید در مکان، متراژ و با زیرساخت مناسب احداث شوند، در غیر این صورت مشکلات بسیار و هزینه های بدون فایده بسیاری برای دولت به وجود خواهند آورد.

اگر مطالعات لازم در این زمینه انجام شود و سرمایه گذاری ها در این بخش هدر نرود، بدون شک بندرهای خشک به سیستم حمل ونقل کشور و کاهش قیمت تمام شده محصولات کمک بسیاری خواهند کرد.