١١ راهکاری که به کار شهردارتهران می‌آید
شهر تهران بعد از چهارده سال با نگاهی نو در مدیریت شهری روبه‌رو است. این نگاه فرصتی مهم و تاریخی هم برای شهر و هم برای مردم شهر تهران ایجاد کرده است؛ فرصتی که با توجه به پیشینه، تجربه و دیدگاه‌های محمدعلی نجفی، شهردار تهران و همراهی و یکدلی با شورای شهر تهران و دولت دکتر روحانی فراهم شده است. این فرصت تاریخی را باید غنیمت شمرد و امیدوار بود که با توانمندی و نگاه شهردار جدید تهران، شاهد فصل جدیدی در مدیریت شهری تهران باشیم.
شهر تهران بعد از چهارده سال با نگاهی نو در مدیریت شهری روبه‌رو است. این نگاه فرصتی مهم و تاریخی هم برای شهر و هم برای مردم شهر تهران ایجاد کرده است؛ فرصتی که با توجه به پیشینه، تجربه و دیدگاه‌های محمدعلی نجفی، شهردار تهران و همراهی و یکدلی با شورای شهر تهران و دولت دکتر روحانی فراهم شده است. این فرصت تاریخی را باید غنیمت شمرد و امیدوار بود که با توانمندی و نگاه شهردار جدید تهران، شاهد فصل جدیدی در مدیریت شهری تهران باشیم.
با اتکا به حسن اعتماد اعضای پنجمین دوره شورای اسلامی شهر تهران و معرفی من به عنوان یکی از نامزدهای شهرداری تهران، این فرصت را یافتم که بر پایه تجربه‌های خود به عنوان نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی و دانش خود در حوزه مسائل توسعه و توسعه‌نیافتگی، با نشست‌های متعدد و گزارش‌های متنوع مشاوران مجرب و حرفه‌ای در حوزه مدیریت شهری، برنامه‌ای راهبردی را برای مدیریت شهر و شهرداری تهران ارایه کنم. رئوس این برنامه پیش از این در سیزده محور منتشر شده است.
در ادامه خلاصه‌ای از این برنامه در ١١ راهکار کلان که به ١١ چشم‌انداز برای شهر تهران منجر می‌شود، با عنوان پیشنهادهایی برای شهردار جدید تهران در جهت بهبود و ارتقای مدیریت شهری ارایه می‌شود.
تهران، شهری با نگاه نو در مدیریت: بخشی از این نگاه با حضور شهردار جدید تهران محقق شده و بخش دیگر در ادامه راه باید اجرایی شود. واقعیت این است که مجموعه مدیریت کشور، برای مدت طولانی مجموعه‌ای بسته و محدود بدون ورودی جدید بوده است. نتیجه فعالیت این گروه بسته از مدیران، سطح فعلی توسعه را در کشور ایجاد کرده است. ورود نگاه جدید و انرژی تازه در مدیریت شهری تهران، علاوه بر نوآوری و حل مسائل گوناگون با نگاه جدید، می‌تواند الگویی برای ساختار مدیریت کل کشور نیز قرار گیرد تا امکان جهش به سطح بالاتری از توسعه در کشور فراهم شود. با توجه به خیل عظیم دانش‌آموختگان با دانش‌های گوناگون مورد نیاز در نظام مدیریت شهری، فراهم کردن عرصه مناسب برای حضور جوانان و زنان در جهت افزایش نوآوری و تفکر جدید برای مدیریت شهری تهران، می‌تواند ابزاری موثر برای حل مشکلاتی باشد که در دیدگاه مدیریت پیشین به بن‌بست رسید. رساندن سهم زنان و جوانان تا ٣٠ درصد از مدیریت شهری در یک دوره ٤ ساله، می‌تواند برنامه رشد و توسعه پایدار شهر تهران را شتاب بخشد. این حقیقت انکارناپذیر است که اگر از منابعی که تاکنون برای مدیریت کشور استفاده می‌شد، از این پس نیز استفاده شود، نتیجه جدیدی در پی نخواهد بود.
تهران، شهر مردم‌محور: خوشبختانه نظام مدیریت شهری اینک از تاکید صرف بر وجوه سخت‌افزاری مدیریت شهری، به جنبه‌های نرم‌افزاری آن توجه یافته است. اینک موضوع مردم‌محور کردن خدمات شهرداری یکی از رئوس اصلی برنامه شهردار جدید تهران است. نگاه پیشین مدیریت شهر تهران بسیار فیزیکی بوده و در بسیاری موارد شهروندان به عنوان ذی‌نفعان اصلی همه خدمات شهری در برنامه‌ها و اقدام‌ها به طور کل فراموش شده‌اند و توسعه شهر بدون شهروند مورد توجه قرار گرفته است. باید توجه داشت توسعه پایدار شهر وقتی خواهد بود که مردم به عنوان محور اصلی در کانون توجه قرار داشته باشند و همه برنامه‌های توسعه‌ای و پایداری آن با در نظرگرفتن مصالح عموم مردم دنبال شود.
تهران، شهر جهانی: شهرها برحسب رابطه‌ای که با فرآیند جهانی شدن ایجاد می‌کنند، می‌توانند به نقش‌ها و هویت‌های تازه‌ای دست یافته، در سطح جهانی قرار گیرند. در عرصه مدیریت شهری، دو شاخص مهم برای جهانی‌شدن شهرها، نخست، مرکززدایی از قدرت دولتی به سود مدیریت شهری و دوم، گذر از الگوی سنتی حکومت شهری به حکمروایی خوب شهری است. این روند ضمن تحقق رویکرد مشارکتی با کاهش فساد دولتی و افزایش نظارت عمومی همراه بوده و رقابت‌پذیری شهرها را افزایش می‌دهد. تمرکززدایی به معنی واگذاری مسوولیت‌ها و اختیارات به نهادهای محلی، گامی مهم در اصلاح نظام شهرداری محسوب می‌شود و می‌تواند چالش‌های پیش روی مدیریت شهری را به‌گونه چشمگیر کاهش دهد. هرچند شاخص‌های کمی و اقتصادی نقش مهمی در رتبه‌بندی شهرهای جهانی دارد، اما در مطالعات شهرهای جهانی علاوه بر فعالیت اقتصادی، معیارهای تعامل و ارتباطات بین‌المللی مانند میزبانی همایش‌ها و گردهمایی‌های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، علمی، ورزشی و اقتصادی، میزان پیوستگی اجتماعی ساکنان شهرها با خارج از سرزمین مادری و توسعه گردشگری خارجی در تعیین سطح جهانی بودن شهرها بسیار موثر است. در مجموع، شهرهای جهانی با سه شاخص جهانی‌شدن اقتصاد، جهانی شدن سیاست و جهانی‌شدن جامعه ارزیابی می‌شوند و شایسته است در مدیریت جدید شهر تهران هر سه حوزه مورد توجه قرار گیرد. امید است با سطح بالای همکاری بین دولت و شهرداری تحقق این امر در آینده امکان‌پذیرتر از دوره‌های قبلی در شهر تهران باشد.
تهران، شهری زیست‌پذیر: بهبود کیفیت زندگی مردم ارتباط مستقیم با محیط شهری و ایجاد شرایط قابل زندگی برای مردم در شهرها دارد. امروزه موضوع شهر قابل زندگی در ادبیات توسعه و پیشرفت جهانی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شده است. به‌کارگیری نظریه توسعه پایدار مبتنی بر سه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی، تداوم زندگی در شهرها را تضمین کرده و به افزایش کیفیت زندگی شهروندان منجر می‌شود. یکی از جنبه‌های مهم شهر زیست‌پذیر، برنامه‌ریزی برای حفظ محیط زیست شهری به صورت پایدار است. پیش از این، مسائل زیست‌محیطی شهر تهران به عنوان الزامی اساسی در برنامه‌های شهری مورد نظر نبوده است. مساله محیط زیست یک موضوع بین بخشی است که همکاری و همدلی دولت و شهرداری را می‌طلبد. مساله حفظ محیط زیست باید به اساسی‌ترین الزام در همه برنامه‌های توسعه شهری تبدیل شود و اولویت اول غیرقابل چشم‌پوشی داشته باشد. علاوه بر حفظ محیط زیست، در زیست‌پذیری شهری عوامل مهم دیگری نیز دخالت دارند. ایجاد شهری امن – با در نظر گرفتن جنبه‌های گوناگون امنیت - با داشتن وسایل حمل و نقل متنوع و قابل دسترس، مسکن قابل بهره‌برداری برای همه گروه‌های اجتماعی، اقتصاد رقابتی، پیاده‌مداری، آموزش، مشارکت شهروندی، تنوع فرهنگی و در نتیجه تامین سلامت جسمی و روانی و اجتماعی همه شهروندان، مسائلی است که باید برای زیست‌پذیرتر کردن تهران، مورد توجه قرار گیرد.
تهران، شهری ضامن حقوق شهری و شهروندی: حقوق شهروندی مفهومی حقوقی است که ممکن است شامل تمام افرادی که در یک شهر حاضر هستند، نشود، مانند کارگران فصلی، دانشجویان، گردشگران. اما همین افراد صرف‌نظر از وضعیت شهروندی‌شان، تا زمانی‌که در فضای شهری حضور دارند، ساکنان شهر بوده و نسبت به شهر حق دارند. بنابراین حق به شهر یا حقوق شهری عام‌تر از حقوق شهروندی است و برای همه افراد، شهروند رسمی یا غیر آن وجود دارد. بدین‌ترتیب، حقوقی مانند حق استفاده کامل از فضای شهری در زندگی روزمره، حق زندگی کردن، بازی کردن، گردش کردن و در کنار آن حق شرکت کردن در فعالیت‌های شهری را می‌توان از جمله حقوق شهری در نظر گرفت. با شکل‌دادن به مفهوم حق استفاده از شهر در بعد عمومی، احساس تعلق به شهر هم در شهروندان رسمی و هم در ساکنان موقتی شهر افزایش خواهد یافت که پیامدهای مثبت آن در مشارکت مردم برای حل معضلات و توسعه شهر بسیار چشمگیر خواهد بود. در این نگاه همه شهروندان باید به خدمات شهری گوناگون دسترسی داشته باشند.
به این ترتیب افراد کم‌توان و سالمند اهمیت می‌یابند و تنها مسائل گروه خاصی از شهروندان مورد توجه قرار نمی‌گیرد. همه از جمله کودکان و جوانان نیز در برنامه‌های شهری مورد توجه قرار می‌گیرند. حل بسیاری از دشواری‌های کنونی شهر تهران، بدون پرداختن به نابرابری‌های گسترده‌ای که بین شهروندان وجود دارد، قابل درک و پیگیری نیست. گسترش و تعمیم عدالت که یکی از اساسی‌ترین آموزه‌های اسلامی و نیازهای جدی شهر تهران است، در این چارچوب جدید، عدالت بین شهروندان در بهره‌برداری از حقوق، قابل درک و دنبال کردن خواهد بود. به این ترتیب طراحی و اجرای الگویی از مدیریت شهری که هم الزام‌های توسعه را در نظر داشته باشد و هم از ضرورت‌های عدالت‌گرایی برای احقاق حقوق همه ساکنان شهر غفلت نکند، نیاز مبرم کنونی شهر تهران است.
تهران، شهری نوآور و هوشمند: هوشمندسازی خدمات شهری و همچنین یکپارچه‌سازی نظام اطلاعات شهری یکی از الزام‌های انکارناپذیر مدیریت شهری است. در مدیریت پیشین شهر تهران هزینه‌های زیادی در این حوزه صرف شد، اما نتیجه نبود یکپارچگی در آمار و اطلاعات شهرداری است. ارتقای نظام اطلاعاتی و از همه مهم‌تر یکپارچه‌سازی آن یکی از رسالت‌های مهم مدیریت جدید شهر تهران است که دستاورد اصلی آن تحقق شفافیت و رسیدن به استانداردهای حکمروایی خوب خواهد بود. در کنار هوشمندسازی یکی از مهم‌تری جنبه‌هایی که به طور کلی در مدیریت شهر تهران مغفول بوده، مدیریت شهری با استفاده از ظرفیت‌های نوآوری بخش خصوصی جوان و نوپا است.
توجه به این حوزه می‌تواند یکی از اصلی‌ترین محرک‌های توسعه اشتغال در شهر و تقویت اقتصاد شهری باشد. برخی مواردی که به عنوان نقاط ضعف و مشکلات شهر تهران مطرح می‌شود، مانند جمعیت قابل‌توجه شهر تهران یا زیرساخت‌های قدیمی و با راندمان پایین در خدمات و کسب و کارهای شهری، می‌تواند در این دیدگاه جدید، فرصتی طلایی برای واگذاری این خدمات به گروه‌های خلاقیت محور، نوآور، جوان و نوپا دیده شود. این فرصت می‌تواند چهره شهر تهران در داخل و خارج را تغییر دهد و آثار ملی در حوزه اقتصاد و توسعه کشور داشته باشد. همچنین یکی دیگر از الزام‌های توسعه، نوآوری و همچنین هوشمندسازی در شهر، از بین بردن شکاف موجود در میان نظام مدیریت شهری و دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی کشور است. این یک ضرورت اساسی است و در نظام پیشین مدیریت شهر تهران مورد توجه اساسی قرار نداشت.
تهران شهری با مدیریت چابک و تسهیل‌گر: آمار و ارقام فعلی شهرداری تهران از حجم بالای تصدی‌گری در مدیریت شهری خبر می‌دهد. چند هزار میلیارد هزینه مستقیم در توسعه مترو، بیش از هزار میلیارد هزینه مستقیم در ساخت مجموعه‌های فرهنگی، اجتماعی و هزینه‌های سنگین خدماتی مانند حوزه پسماند و مواردی از این نوع، که همه قابلیت واگذاری به بخش خصوصی را دارند، نشان از بزرگ بودن و چابک نبودن نظام کنونی شهرداری تهران دارد. مدیریت جدید شهرداری تهران با تکیه بر واگذاری بخش مهمی از خدمات و سرمایه‌گذاری‌ها به بخش خصوصی و خارجی می‌تواند تا حد زیادی شهرداری را چابک، کوچک و تسهیل‌گر سازد.
تهران، شهری با درآمدهای پایدار: وابستگی شهرداری تهران به درآمد ناپایدار عوارض ساخت‌وساز در چند دهه گذشته، خسارات جبران‌ناپذیری به شهر تهران وارد کرده است. می‌توان گفت همه ذخیره مردم شهر تهران از منابع قابل ساخت آنها در دوره زمانی کوتاهی مصرف شده و پیامدهای این مساله در اقتصاد ملی کشور نیز تاثیرگذار بوده است. رکود بی‌سابقه ساخت و ساز مسکن و حدود ٥٠٠ هزار واحد مسکونی خالی در شهر تهران، بخشی از پیامدهای این مساله است. ایجاد درآمدهای پایدار شهر برای شهری با جمعیت تهران امری غیرممکن نیست، اما به دلیل بی‌توجهی مدیران پیشین شهر تهران و مصرف همه ظرفیت‌ها و تحمیل ساختارهای پایدار به مدیریت جدید شهری در دوره‌ای کوتاه، این مسوولیت را از مشکل‌ترین ماموریت‌های شهردار جدید تهران ساخته است. دو رویکرد در این زمینه بسیار موثر و کمک‌کننده خواهد بود.
یکی کوچک‌سازی شهرداری و واگذاری بخش عمده هزینه‌ها و سرمایه‌گذاری‌ها به بخش خصوصی و دیگری توسعه زیرساخت‌های دریافت عوارض شهری با رویکرد عدالت و فرهنگ‌سازی. شهروندانی که از مواهب و امکانات شهری بیشتر بهره‌مند می‌شوند، باید سهم بیشتری از هزینه‌های شهری را هم پذیرا شوند. از سوی دیگر با وضع عوارض در حوزه‌هایی مانند حمل و نقل و مدیریت پسماند، جهت‌دهی صحیح فرهنگی به شهروندان نیز صورت خواهد گرفت. همچنین تسهیل در پرداخت به موقع عوارض و هوشمندسازی ابزارهای مشارکت مردم با هدف ساده‌سازی امر پرداخت، در موفقیت این بخش تاثیرگذار خواهد بود.
تهران شهری با فرهنگ غنی شهروندی: بسیاری از معضلات امروز شهر تهران ریشه‌های فرهنگی در ناآشنایی یا استفاده نکردن صحیح مردم از زیرساخت‌های شهری دارد. این حقیقت غیرقابل انکار است که مشکل ترافیک و آلودگی هوا به عنوان اصلی‌ترین مشکل تهران بدون مشارکت مردم و با فعالیت یک طرفه شهرداری قابل حل نخواهد بود. باید توجه داشت تخریب محیط زیست شهری در بسیاری موارد، توسط خود مردم انجام می‌شود. تاثیر فرهنگ‌سازی، ارتقای مشارکت و آگاهی مردم در مشکلات اصلی شهر تهران قابل انکار نیست. استفاده از وسایل نقلیه عمومی، ارتقای فرهنگ رانندگی، کاهش سفرهای غیرضروری، کاهش خودروهای تک‌سرنشین، استفاده از پارکینگ‌های عمومی، حفظ و حراست محیط زیست، جداکردن زباله در مبدا و کاهش حجم آن، مدیریت بحران و کاهش خطرپذیری در شهر، زیباسازی فضاهای با مالکیت خصوصی با جلوه بصری شهری، اهمیت به حفظ و احیای بافت تاریخی و مانند آن، مواردی هستند که نیاز به افزایش آگاهی، ارتقای فرهنگی و جلب مشارکت مردمی دارند. ضروری است معاونت فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران که در دوره قبلی تا اندازه زیادی از کارکرد واقعی خود فاصله گرفته بود، به صورت جدی برای برنامه‌ریزی و فرهنگ‌سازی در این حوزه‌ها تلاش کند.
تهران، شهری با هویت تاریخی، ملی و مذهبی: بخش قابل توجهی از خانه‌های تاریخی و بناهای واجد ارزش معماری ملی و اسلامی در دهه‌های گذشته مدیریت شهری تهران تخریب و نوسازی شده‌اند. ادامه این سیاست در گذر زمان شهر را با بحران هویت فرهنگی، تاریخی روبه‌رو خواهد کرد. با ادامه این روند، به مرور محله‌های شهر خالی از میراث‌های ارزشمند فرهنگی و تاریخی شده و در بلندمدت تاثیر اجتماعی و فرهنگی این موضوع بر ساکنان شهر و میزان وابستگی و تعلق شهری آنان بسیار چشمگیر خواهد بود. اما با تغییر نگاه این فرصت وجود دارد که روی دیگر سکه محقق شود و استفاده از ظرفیت‌های تاریخی، ملی و مذهبی شهر تهران بتواند نقش مهمی در ارتقای تعلق فرهنگی مردم به شهر و افزایش مشارکت شهروندی آنان بازی کند.
توجه به این موضوع در بلندمدت می‌تواند مشارکت جدی‌تر مردم در حل معضلات شهر و همچنین توسعه کسب و کار و اقتصاد شهری را دربرداشته باشد. علاوه بر این احیای بافت تاریخی شهر تهران با مشارکت بخش خصوصی و توسعه فضاهای گردشگری شهری و حتی ایجاد ناحیه‌های تاریخی با کارکردهای خاص گردشگری می‌تواند در افزایش درآمد پایدار شهر و توسعه اشتغال در شهر نقش اساسی داشته باشد. نگاه تخریب و نوسازی شهر باید به نگاه حفظ و بازسازی تبدیل شود و تا حد ممکن از ساختارهای با ارزش فعلی محافظت و نگهداری کرد.
تهران، شهری با مدیریت و مشارکت محلی: نقش چشمگیر محله‌ها و افزایش مشارکت مردمی در قالب فعالیت‌های محله محور برای مدیریت شهری نقشی مهم و تاثیرگذار دارد. این موضوع نیز در مدیریت قبلی شهر تهران کمتر مورد توجه بوده و محدود به فعالیت شورایاری محلات با نقاط ضعف فراوان بوده است. در حالی که ظرفیت‌های این رویکرد برای حل معضلات شهری بسیار بالاتر از سطح کنونی می‌تواند باشد. دخیل کردن مردم در تصمیم‌گیری‌های محلی نقش چشمگیری در جلوگیری از فساد به عنوان یکی از معضلات اصلی شهرداری تهران دارد. مردم هر محله می‌توانند بهترین داوران و قاضیان برای صدور اجازه ساخت‌وسازهای خارج از عرف یا بلندمرتبه در محله خود باشند. کسب رضایت از سکنه محل و همسایگان و اجتماعی کردن پیامدهای تصمیم‌های شهری به جای تصمیم‌گیری‌های یکطرفه و متمرکز، گامی بلند در افزایش میزان رضایت شهروندی خواهد بود که باید مورد توجه شهردار جدید تهران قرار گیرد.
از طرفی اختصاص بخشی از درآمدهای محلی به محله‌ها و واگذاری مسوولیت مدیریت خدمات محله، از راه تخصیص این درآمدها به محله می‌تواند موضوع محله‌محوری در شهر را عملیاتی سازد. در این زمینه نقش سازمان‌های غیردولتی بسیار قابل‌توجه است.
بی‌تردید عملکرد شهرداری و شورای شهر تهران در تقویت بنای مردم‌سالاری دینی در کشور، نقشی تاثیرگذار و سرنوشت‌ساز بازی خواهد کرد.
الهه کولایی_استاد دانشگاه تهران
