۱۰ عارضه جهش جمعیت شهری

تین نیوز | مدیریت شهری تهران و کارشناسان بخش مسکن با اظهار نگرانی درباره «جهش جمعیت شهرنشین» در ایران، 10 عارضه رشد نامتوازن ساکنان شهر و روستا را که عمدتا متوجه کلان‌شهرها شده است، اعلام کردند. نسبت جمعیت شهری به روستایی در ایران حدود 20 واحد درصد بیشتر از متوسط جهانی است. در حال حاضر 72 درصد جمعیت کشور شهرنشین هستند که طبق برآوردها، این نرخ تا سال 1404 به 87 درصد می‌رسد، اما در دنیا متوسط جمعیت شهرنشین 53 درصد است. افزایش حاشیه‌نشینی و نابسامانی بازار زمین و مسکن در شهرهای اصلی دو پیامد مهم رشد شهرنشینی است.

شتاب تند رشد جمعیت شهرنشین در ایران، نسبت «ساکنان شهری به روستایی» کشور را در مقایسه با نُرم جهانی، ناموزون کرده و کلان‌شهرها را با 10 عارضه اقتصادی-اجتماعی مواجه ساخته است.

آمارهای رسمی بانک جهانی و مرکز آمار ایران درباره ترکیب جمعیت شهر و روستا نشان می‌دهد، در حال حاضر نسبت ساکنان شهری به روستایی در دنیا، تقریبا با هم برابر است اما در ایران، بیش از دو سوم جمعیت کشور را «شهرنشین»‌ها تشکیل داده‌اند که تعدادشان طی 5/ 1 دهه (75 تا 90) تقریبا 5/ 1 برابر شده است.

گزارش «دنیای اقتصاد» در این باره حاکی است، سال 2014 میلادی سهم شهرنشینی در دنیا معادل 53 درصد بوده و برآورد شده نسبت جهانی ساکنان شهرها به روستاها تا سال 2050 به 66 درصد برسد. اما در ایران، این نسبت در حال حاضر از 3/ 71 درصد سال 1390 هم تجاوز کرده و طبق محاسبات مسوولان طرح جامع مسکن، به 2/ 72 درصد در سال 1392 رسیده است؛ ضمن آنکه پیش‌بینی می‌شود تا سال 1404 شمسی، جمعیت شهری 87 درصد کل جمعیت کشور را شکل دهد.

در ایران طی یک دهه گذشته پدیده تخلیه جمعیت روستاها –که ناشی از جذابیت شغلی شهرها بوده است- سبب شده در فاصله سال‌های 75 تا 92 با نزول 7/ 8 درصدی ساکنان روستایی، جمعیت شهرنشین رقمی معادل 9/ 51 درصد افزایش پیدا کند.
طی سال‌های 85 تا 92 نیز درحالی‌که جمعیت کشور سالی 29/ 1 درصد رشد داشته، جمعیت شهری با افزایش 14/ 2 درصدی روبه‌رو شده به‌طوری‌که جمعیت روستایی در همین مدت، سالانه 6/ 0 درصدکم شده است.

درباره تبعات جهش جمعیت شهرنشین در ایران و تورم منفی جمعیت در روستاها، روز گذشته مدیریت شهری تهران و کارشناسان بخش مسکن هشدار دادند و اعلام کردند: ادامه این وضعیت، از یکسو مشکلات اقتصاد شهری و زیست محیطی کلان شهرها را تشدید خواهد کرد و از سوی دیگر، بازار زمین و مسکن شهرهای اصلی را با تورم تقاضا و در نتیجه التهاب قیمتی در بلندمدت، روبه‌رو می‌کند.

هشدار قالیباف
شهردار تهران دیروز در کنفرانس« برنامه‌ریزی و توسعه شهری» گفت: عبور جمعیت شهرنشین از مرز 70 درصد، شهرهای بزرگ از جمله تهران را گریبان‌گیر تهدیدهای 8 گانه همچون «رشد نامتعادل جمعیت به نسبت ظرفیت فیزیکی و طبیعی شهرها، افزایش مهاجرت، تخریب محیط زیست، تشدید آلودگی هوا، رشد حاشیه‌نشینی، افزایش آسیب‌های اجتماعی و در نهایت دو قطبی‌شدن شهر» خواهد کرد.

همچنین فردین یزدانی نویسنده طرح جامع مسکن نیز با اشاره به پیش‌بینی‌های افزایش نسبت نابرابر شهرنشین به روستانشینی طی سال‌های آینده و رسیدن این نسبت به 87 درصد، به دو عارضه دیگر این پدیده اشاره کرد و گفت: رشد جمعیت شهرها بخشی از تقاضای مسکن را به‌دلیل ناتوانی هزینه‌ای از سکونت در داخل شهرهای بزرگ، به سمت حاشیه شهرها هدایت می‌کند و باعث شکل‌گیری سکونتگاه‌های غیررسمی می‌شود. از طرفی، سکونت جمعیت متراکم در شهرهای بزرگ، خود عامل تحریک قیمت زمین و مسکن می‌شود. یزدانی عارضه دوم را مشکلات اداره شهرهای متراکم برای مدیران شهری عنوان کرد.

نسبت جمعیت شهری به کل جمعیت کشور از مرز 70 درصد عبور کرد
شهردار تهران با اعلام افزایش نسبت جمعیت شهرنشین کشور به 72 درصد از کل جمعیت نسبت به تهدیدهای 8 گانه این پدیده هشدار داد.

روز گذشته محمدباقر قالیباف شهردار تهران در افتتاحیه کنفرانس «برنامه‌ریزی و توسعه شهری» عنوان کرد: محققان معتقدند در سال‌های ابتدایی قرن 21، نسبت جمعیت شهری به روستایی در دنیا از مرز 50 درصد عبور کرده است.

این در حالی است که در کشورهای در حال توسعه از جمله در ایران هم‌اکنون سهم شهرنشینی با 20 واحد درصد بیشتر از میزان جهانی، از مرز 70 درصد عبور کرده و به 72 درصد رسیده است.

اطلاعات به دست آمده از سرشماری نفوس و مسکن و طرح جامع مسکن تهران نشان می‌دهد جمعیت شهری کشور به‌ویژه در کلان‌شهرها به سرعت رو به افزایش است. این رشد با سرعت سبب شده تا نسبت جمعیت شهری به روستایی در کشور ایران از سایر کشورهای در حال توسعه نیز پیشی بگیرد؛ درحالی‌که مطابق با آمار بانک جهانی نسبت جمعیت شهری دنیا به حدود 53 درصد رسیده است. این نسبت در عمده کشورهای توسعه‌یافته هم‌اکنون 70 به 30 درصد است اما در کشور ایران به «72 به 28 درصد» رسیده است.

آخرین برآورد بانک جهانی از نسبت جمعیت شهری به جمعیت روستایی نشان می‌دهد در سال 2014، این نسبت به مرز 53 درصد رسیده و پیش‌بینی می‌شود جمعیت شهرنشین دنیا تا سال 2050 به 66 درصد خواهد رسید!

مطابق با اطلاعات سرشماری مرکز آمار ایران در سال 75، کل جمعیت کشور 60 میلیون نفر بوده است که از این تعداد 36 میلیون و 800 هزار نفر معادل 61 درصد، جمعیت شهری و 23 میلیون و 200 هزار نفر جمعیت روستایی کشور را تشکیل می‌دادند.

مطابق با اطلاعات سرشماری مرکز آمار ایران در سال 85، رشد جمعیت شهرنشین کشور در انتهای سال 85 سرعت می‌گیرد و به حدود دو برابر جمعیت روستایی کشور می‌رسد. این آمار بیان می‌کند در سال 85 مجموع جمعیت شهری و روستایی کشور 70 میلیون نفر سرشماری شده است که از این تعداد 48 میلیون و 260 هزار نفر معادل 68 درصد جمعیت کل کشور، شهرنشین بوده است. در این سال جمعیت روستایی کشور 22 میلیون و 200 هزار نفر بود که سهم 32 درصد از جمعیت کشور را داشت.

روند رشد جمعیت شهری در سال 90 همچنان ادامه پیدا می‌کند. مطابق با سرشماری نفوس و مسکن مرکز آمار ایران در سال 90، تعداد شهرنشینان کشور به 53 میلیون و 600 هزار نفر از مجموع جمعیت 75 میلیونی کشور رسید. به این ترتیب نسبت جمعیت شهری به روستایی کشور در سال 90، 71 درصد به 29 درصد است.

براساس این گزارش، آخرین برآورد جمعیتی کشور مربوط به طرح جامع مسکن در سال 92 است که نشان می‌دهد از جمعیت 77 میلیون و 400 هزار نفری کل کشور، 55 میلیون و 900 هزار نفر در شهرها (72 درصد) و 21 میلیون و 500 هزار نفر (28 درصد) در روستاهای کشور سکونت دارند.

نسبت جمعیت شهری به روستایی در کلان‌شهر تهران نیز طی سال‌های گذشته همین روند را طی کرده است.

براساس گزارش شهرداری تهران و طرح جامع مسکن تهران، استان تهران دارای 44 شهر و 71 روستا است. مجموع جمعیت استان تهران در سال 90، معادل 12 میلیون و 180 هزار نفر بوده که از این تعداد 11 میلیون و 300 هزار نفر در شهرها و 877 هزار نفر در روستاها زندگی می‌کنند که بیانگر سهم 8/ 92 درصدی جمعیت شهری استان تهران در سال 90 است. این در حالی است که این نسبت در سال 85 معادل 8/ 91 درصد بوده است.

دو اثر تحولات سریع شهری
شهردار تهران با اشاره به تغییر و تحولات سریع شهرها گفت: دسترسی به اطلاعات و پیچیده‌تر شدن پیش‌بینی آینده اثر اول و نابودی محیط زیست اثر دوم تغییر و تحولات جمعیتی شهرها است.

او با بیان اینکه هم‌اکنون عبور نسبت جمعیت شهری به کل جمعیت از 70 درصد طی دو سال اخیر می‌تواند هم فرصت و هم تهدید برای شهرها محسوب شود، تصریح کرد: این پدیده به‌دلیل افزایش منابع انسانی می‌تواند فرصت مناسبی برای شهرها باشد، اما از سوی دیگر می‌تواند تهدیدهای 8 گانه را برای شهرها به دنبال داشته باشد.

قالیباف تاکید کرد: امروزه بسیاری از صاحب‌نظران حوزه شهری معتقد هستند در آستانه وارد شدن سال‌های ابتدایی قرن 21، جهان با پدیده گرایش افراد به شهرنشینی مواجه می‌شود و جمعیت شهرنشین از 50 درصد عبور خواهد کرد. به این ترتیب شهرها به مراکز تولید قدرت، ثروت، معرفت و منزلت تبدیل خواهند شد که این موضوع علاوه‌بر ایجاد فرصت‌های مختلف، موجب بروز تهدیدهایی نیز می‌شود.

او ادامه داد: تراکم جمعیت، مهاجرت، از بین رفتن محیط زیست، آلودگی هوا، حاشیه نشینی، افزایش آسیب‌های اجتماعی و بی‌هویت شدن شهرها مهم‌ترین این تهدید‌ها محسوب می‌شود؛ علاوه‌بر این چنین موضوعاتی سبب دو قطبی شدن جامعه به سمت فقیر و غنی می‌شود و مردم به‌دلیل این تبعیض آشکار در شهرها دچار احساس بد و نامناسب می‌شوند که باید برای حل این پیچیدگی‌ها یک نظام برنامه‌ریزی هوشمند، اثربخش و آینده‌نگر را مورد توجه قرار داد. او اصلاح ساختار اداری اجرایی و تفکیک کار محلی از ملی را لازمه دسترسی به توسعه پایدار عنوان کرد و افزود: از این طریق می‌توان مشکلات جدی حوزه مدیریت شهری را به یک فرصت تبدیل کرد.

شهردار تهران در بخش دیگری از صحبت‌های خود به دو تغییر رویکرد مدیریت شهری تهران در دهه اخیر اشاره کرد و گفت: در این سال‌ها شهرداری از یک نهاد خدماتی به نهاد اجتماعی تبدیل شده است. علاوه‌بر این، مدیریت شهری به بهبود سبک زندگی شهروندان کمک کرده است. به گفته مدیریت شهری پایتخت تمامی طرح‌های بزرگراهی 1404 را تکمیل کرده است و در نظر دارد تمامی موتورسیکلت‌های بنزینی را از سطح شهر جمع کند.

سه نقش شهرداری‌ها دربرنامه ششم
فرهاد دژپسند، دبیر ستاد تدوین برنامه ششم کشور نیز با حضور در اولین کنفرانس «برنامه‌ریزی و توسعه شهری» عنوان کرد: سابقه چند دهه کار در ایران نشان می‌دهد برای دور ماندن از اثرات اقتصاد نفت پایه باید اداره کشور را بر مبنای برنامه پیش ببریم این در حالی است که طی دهه گذشته با وجود تدوین برنامه چهارم و پنجم، نه تنها نسبتی با اهداف برنامه نداشتیم، بلکه نسبت به آن زاویه پیدا کردیم.

او با اشاره به پیش‌بینی رشد اقتصادی 8درصدی به صورت متوسط در برنامه ششم اظهار کرد: ایران در زمره اولین کشورهای غیرسوسیالیستی در جهان سوم بود که از سال 1316 اداره کشور بر مبنای برنامه را انتخاب کرده است.

او تاکید کرد: مرور عملکرد گذشته کشور نشان می‌دهد برای پیشبرد اهداف برنامه‌ریزی و توسعه باید ابتدا از ظرفیت‌های خالی فیزیکی، انسانی و مالی استفاده کنیم.
به گفته وی، شهرداری‌ها می‌توانند در سه محور بخش ریلی در توسعه حمل و نقل، کاهش شدت مصرف انرژی و تقسیم کار به اجرای برنامه ششم کمک کنند.
دژپسند همچنین کمبود آب و نابودی محیط‌زیست را بحران‌های مهم آینده شهرهای کشور خواند و اضافه کرد: متاسفانه در حالی سهم جمعیت و مساحت کشور ایران از جهان 2/ 1 درصد است که سهم اقتصاد ایران در جهان فقط نیم درصد است.

کمبود برنامه جامع راهبری شهرداری‌ها
ناصر امانی، معاون برنامه‌ريز‌ی توسعه شهری و امور شورای شهرداری تهران نیز عنوان کرد: مدیریت شهری در کشور با مشکلات و چالش‌های قابل‌توجهی دست و پنجه نرم می‌کند این در حالی است که چشم‌انداز و برنامه جامع واحدی در سطح ملی آن را راهبری و هدایت نمی‌کند. او با بیان اینکه با شکل‌گیری شوراهای شهر و روستا در نیمه دوم دهه هفتاد نوید تفکیک کار ملی و محلی و شکل‌گیری مدیریت واحد شهری داده شد، گفت: اما در برنامه‌های سوم تا پنجم توسعه به‌رغم پیش‌بینی احکام مناسب برای آغاز این روند، عملا اتفاقی در این زمینه رخ نداد.معاون برنامه‌ريزی توسعه شهری و امور شورا تاکید کرد: ما اینک در آستانه تدوین برنامه ششم توسعه کشور هستیم و امیدواریم شاهد پیش‌بینی و تدوین جایگاه مناسبی برای مدیریت شهری در این برنامه باشیم.