راه‌حلی برای یک اقدام غلط
دکتر پیروز حناچی*: احداث مال‌ها یکی از ابزارهای هدایت در شهرسازی است، اما استفاده بی‌جا از آنها باعث عملکرد منفی‌شان می‌شود.
تجربه مال‌سازی در دنیا اینگونه بوده که تمام خدمات در مراکز شهرها مستقر نشود و سرمایه‌گذاران به حاشیه شهرها بروند و به واسطه حضور سرمایه‌گذاری آنها جمعیت نیز برای اسکان در اطراف کلانشهرها شایق شوند، از این‌رو به مال‌سازی روی آورند. اما این مال‌ها با تمام خدمات و امکانات متناسب در بیرون از شهرها ساخته می‌شدند تا انگیزه‌ای برای زندگی در مناطق پیرامونی شهر به‌وجود آید. براساس این تجربه، مال‌ها ساخته می‌شدند و سپس مراکز خدماتی خرد در حاشیه آنها مستقر شدند تا محدوده‌های سکونتی در اطراف‌شان شکل بگیرد. همه این مال‌ها نیز براساس استانداردی مشخص ساخته می‌شدند، استانداردهایی نظیر تأمین پارکینگ و تأمین خدمات رفاهی. مبنا این بود که هر جا مال‌ها ساخته می‌شوند، عارضه‌ای ایجاد نکنند. ممکن بود که حجم ترافیک را در محدوده استقرار افزایش یابد، اما انسداد ترافیکی به‌وجود نمی‌آورد.
آنچه در تهران اتفاق افتاده است، کمی متفاوت بود. بسیاری از مال‌ها در داخل شهر و حتی در دل مراکز کم‌تراکم مسکونی ساخته شدند. اما هر کدام که استانداردها را رعایت کردند، عارضه کمتری برای پایتخت به‌وجود آوردند. اما تعداد مال‌هایی که استانداردها را رعایت نکردند بیشتر بوده‌است. دلیل این اتفاق هم رویکردی تک‌بعدی درآمدزایی و اقتصادی بود. مال‌ها درکنار عوارض کالبدی و ترافیکی، عوارض دیگری هم دارند. این مراکز بزرگ تجاری در داخل شهرها کاسبی‌های خرد محلی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند و در ابتدا مشکلات اقتصادی و سپس مشکلات اجتماعی به‌وجود می‌آورند.
در دوره حاضر به‌دلیل بی‌توجهی به مسائل ذکر شده، مال‌ها به عکس خودشان تبدیل شده‌اند. در واقع هیچ کدام از استانداردهای لازم برای شکل‌گیری را نداشته‌اند. این اتفاق عوارضی را به‌وجود آورده که هم‌اکنون در تهران و بسیاری از کلانشهرها جبران‌ناپذیر است. بی‌تردید می‌توان گفت هنوز عارضه اصلی این مراکز شروع نشده‌است. چرا که بسیاری از آنها هنوز به بهره‌برداری نرسیده‌اند. بعضی از اینها وقتی به بهره‌برداری برسند، شبکه‌های اصلی دسترسی شرقی و غربی تهران را دچار اختلال خواهند کرد. از آنجا که تمام شبکه‌ها، حمل‌ونقل و مترو را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند خیلی بیشتر از درآمدهایی که به‌دست آمده‌است باید هزینه کرد تا عارضه‌های آنها را برطرف شود؛ به‌عنوان نمونه یک مال در منطقه22 ساخته شده‌است که نه‌تنها شهروندان تهرانی را به سمت خودش هدایت می‌کند، بلکه شهروندان کل کشور را به سمت خود می‌کشاند. اگر این اتفاق رخ بدهد، آیا بزرگراه همت و حکیم و تهران- کرج قابل استفاده می‌شود؟ اگر این مال به بهره‌برداری برسد و کل این بزرگراه‌ها را قفل کند، واقعا این سؤال باقی نمی‌ماند که چه حجم بزرگ سرمایه‌گذاری در شهر را صرفا به‌خاطر یک مجوز تحت‌تأثیر و بلااستفاده کرده‌ایم؟ اما سؤال اینجاست که راه‌حل چیست؟
در شهرسازی عارضه برخی از اقدامات غلط هیچ وقت پاک نمی‌شود؛ بنابراین ما در بسیاری از مواقع مجبوریم 10ها برابر نسبت به آنچه در ابتدا دریافت کرده‌ایم، هزینه کنیم تا عارضه‌ها را کم کنیم. تنها راه‌حل این است که تلاش کنیم تا عارضه این اقدامات غلط کم شود.
* مشاور معماری‌و‌شهرسازی وزیر راه و شهرسازی
