ابعاد مختلف طرح جدید ترافیک
مردان حیدری کارشناس مسائل اجتماعی و شهری بخشی از تعاملات ما انسان‌ها ایجادکننده پدیده حمل و نقل است.
مردان حیدری*: بخشی از تعاملات ما انسان‌ها ایجادکننده پدیده حمل و نقل است.
این پدیده به نسبت شرایط اجتماعی نیازمند توسعه و توجه ویژه است. ارتباط شهروندان با حمل و نقل آنچنان است که هرگونه اعمال تغییری در این حوزه کلیت نظام تعاملاتی آنها را متاثر از خود می‌کند. شهرداری تهران اخیرا درصدد اعمال تغییراتی در طرح ترافیک فعلی برآمده است.
اهمیت این موضوع و ارتباط همه‌جانبه آن با شهروندان سبب شده تا میدان نقد و بررسی برای کارشناسان این حوزه گشوده شود. نقد و بررسی این تغییرات می‌تواند به پختگی چنین طرح‌هایی برای مدیریت مناسب‌تر شهر کمک کند. در این راستا در متن پیشرو سعی شده ضمن بیان برخی از انتقادات وارد شده به طرح جدید، زوایای مختلف آن مورد ارزیابی قرار گیرد.
یکی از انتقادهایی که به طرح جدید وارد شده؛ تحریک شهروندان به استفاده از خودروی شخصی به‌خصوص در ساعات ۱۰ صبح تا ۴بعدازظهر و افزایش ساعات پیک است. بر اساس اظهارات معاونت حمل و نقل شهرداری سقف ورود به محدوده حدود ۱۰۳ هزار دستگاه خودرو است که از میزان فعلی (حدودا ۱۲۳ هزار دستگاه) کمتر است.
در واقع سقف تردد حدودا ۲۰ درصد کاهش یافته است. از این نظر ورود خودرو به محدوده طرح به‌صورت کلی افزایش نخواهد یافت. طبق برآوردهای شهرداری ۵۵ درصد سفرها با خودروی شخصی به محدوده طرح، کاری و مابقی غیرکاری است. با اجرای این طرح این انگیزه ایجاد می‌شود که سفرهای غیرکاری به ساعات غیرپیک میل کند و در نتیجه شاهد روان‌تر شدن ترافیک در محدوده طرح باشیم.
طبق انتقادات مطرح‌شده نسبت به طرح جدید، معافیت یا عدم اعمال محدودیت برای متهمان اصلی آلودگی است. باید بیان داشت که سهم آلودگی هوای شهر از محدوده طرح پایین‌تر از دیگر مناطق است. در واقع کاهش آلودگی هوا مبحثی پیچیده و دارای عوامل فراوانی است که چندان مرتبط با وضعیت ترافیک در محدوده طرح نیست. از سوی دیگر این ایراد در طرح فعلی وجود دارد و طرح جدید معاف‌کننده یا رفع‌کننده محدودیت نیست. با این حال از پیشنهادهای معاونت جدید حمل و نقل این است که از شماره‌گذاری موتور سیکلت‌های کاربراتوری جلوگیری شود و به خودروهایی که معاینه فنی ندارند طبق قانون حق ورود به محدوده داده نشود.
طرح جدید با امکان کنترل قانونی بیشتر بر تردد خودروهای کاربراتوری نظارت موثرتری بر اجرای قانون پیشین دارد. از این نظر با اجرایی شدن طرح جدید می‌توان به کاهش آلودگی هوا امیدوارتر بود، ضمن اینکه شهرداری تهران الزام دارد که از محل حذف سهمیه‌های ناعادلانه واگذاری آرم طرح ترافیک، خطوط مترو، تعداد قطارها و اتوبوس‌ها را افزایش دهد. با توسعه حمل و نقل همگانی سیاست کاهش آلودگی هوا پیگیری می‌شود.
از دیگر انتقادات، تشدید و معطلی در شبکه حمل و نقل عمومی است. طبق اظهارات معاونت حمل و نقل شهرداری، افزایش درخواست سفر با وسایل حمل و نقل همگانی هنگام شروع طرح جدید کمتر از ۱۰ درصد است. با این حال بر اساس لایحه‌ای که شهرداری به شورای شهر تقدیم کرده، اذعان شده که هرگونه درآمد بیشتر از محل اجرای طرح جدید را در حوزه حمل و نقل همگانی هزینه کند. شهرداری پیشاپیش نیز اعلام کرده، در سال آینده تعدادی قطار و اتوبوس را به ناوگان حمل‌و‌نقل عمومی تزریق می‌کند و برخی از خطوط مترو را تکمیل و افتتاح خواهد کرد.
در نقدی دیگر به غفلت از حلقه‌های مکمل مدیریت سفر با خودروی شخصی (الگوی‌برداری ناقص از مدل جهانی بدون لحاظ عوارض بزرگراهی، مالیات سوخت و ...) اشاره شده است. قابل ذکر است که هر طرحی با رویکرد بومی‌سازی مورد توجه قرار گیرد.
الگوبرداری بدون لحاظ شرایط اجتماعی جامعه نتیجه معکوس می‌دهد. چه به لحاظ فنی و چه به لحاظ اجتماعی در شرایط کنونی امکان اخذ عوارض بزرگراهی وجود ندارد. با توجه به حساسیت‌های اجتماعی امکان اخذ مالیات سوخت نیز وجود ندارد. لازم به توضیح است که طبق اعلام مرجع قانونی طرح زوج و فرد به روش کنونی خود باقی خواهد ماند و سیاست‌گذاری مناسب و اثر بخش در این محدوده تحت مطالعه قرار می‌گیرد.
از دیگر انتقادات، درآمد ناچیز طرح جدید است. باید این موضوع مهم را در نظر داشت که هدف شهرداری از اجرای طرح جدید ترافیک، نباید کسب درآمد بیشتر باشد بلکه روان‌سازی ترافیک و حذف سهمیه‌های سلیقه‌ای در اولویت اهمیت قرار دارد. ضمن اینکه درآمدهای احتمالی که از محل حذف سهمیه‌های بدون ضابطه فعلی عاید شهرداری می‌شود، به اذعان خود شهرداری جهت توسعه حمل و نقل عمومی به‌کار می‌رود.
در انتقادی دیگر، به ناهمخوانی ادعای شهرداری نسبت به آزادسازی طرح برای همه با تعیین سقف ۱۰۳ هزار دستگاه خودرو پرداخته شده و به برآورد ۱۰ هزاری شهرداری از تقاضای ورود به محدوده طرح تردید شده است. باید در نظر داشت که وجود سقف نامرئی فروش آرم، حکایت از دست‌های پنهان و سهمیه‌های سلیقه‌ای دارد که در طرح جدید ترافیک به چارچوب قواعد و ضوابط انتقال داده می‌شوند.
طبق اظهارات معاونت حمل و نقل شهرداری هزینه ورود به محدوده طرح برای همه یکسان می‌شود. در واقع انحصار ورود به محدوده بدون ضابطه و با هزینه پایین و رایگان حذف خواهد شد. ضوابط دربر گیرنده کنترل کیفی خودرو و ساعات ورود (اوج و غیراوج) نیز می‌شود. بر اساس برآوردهای شهرداری متقاضی ورود به محدوده طرح از سقف ۱۰۳ هزار خودرو تجاوز نمی‌کند.
با اینکه سهمیه ورود (نسبت به سقف تعیین شده) برای برخی از خودروهای دولتی وجود دارد؛ اما هیچ‌گونه تخفیفی برای آنها وجود ندارد. در انتقادی بسیار مهم؛ به طراحی نسخه ترافیکی جدید بدون جلب مشارکت مردم اشاره داشته است. شهرداری تهران اعلام داشته در نظر خواهی که در تاریخ ۲۶ آذر ماه سال جاری به مناسبت روز حمل و نقل در ایستگاه‌های پر تردد مترو برگزار کرده است، بیش از ۱۷ هزار تن از شهروندان تهرانی مشارکت داشته‌اند، شهروندان در این نظرخواهی به‌صورت ضمنی به ضرورت تغییر طرح ترافیک اشاره کرده‌اند.
طبق اعلام شهرداری از طریق نظرسنجی و اطلاع‌رسانی در روزهای پیش رو مشارکت همگانی بیشتری را نسبت به طرح جدید جلب خواهد کرد. در انتقادی دیگر، به چشم‌پوشی از اصلاح و تغییر محدوده فعلی طرح ترافیک اشاره داشته است. از این نظر که محدوده فعلی طرح نیاز به اصلاح و بازنگری دارد، جای هیچ بحثی نیست. اما به‌نظر امکانات زیرساختی از جمله تهیه و جای‌گذاری دوربین‌ها (به‌خصوص از لحاظ اقتصادی) در حال حاضر برای شهرداری وجود ندارد.
در واقع طرح جدید ترافیک، حکم زیرساخت نرم‌افزاری برای تغییرات پیش رو را دارد. منتقدان معتقدند که در طرح جدید از تعیین عوارض شناور متناسب با میزان تردد در محدوده غفلت شده است. باید در نظر داشت که بر اساس اظهارات شهرداری امکان محاسبه عوارض شناور در حال حاضر وجود ندارد.
به گفته شهرداری این سیاست را در گام‌های بعد می‌توان اجرا کرد اما زیرساخت‌های فعلی این اجازه را نمی‌دهد. هزینه بالای تهیه دوربین‌های مخصوص و جای‌گذاری آنها بسیار بالا است. طرح جدید به‌دنبال تکمیل طرح فعلی است و همان‌طور که گفته شد زیرساخت‌های نرم‌افزاری را برای تغییرات پیش رو مهیا می‌کند. در انتقادی دیگر به غفلت از پیام مصوبات کمیته اضطرار اشاره شده است.
مطمئنا افزایش میزان ورود در افزایش آلودگی تاثیر دارد اما قرار بر افزایش نیست. طبق اظهارنظر معاونت حمل و نقل شهرداری، سقف ورود کاهش خواهد یافت. ضمن اینکه در حال حاضر نیز ترافیک محدوده چندان بر افزایش آلودگی شهر تاثیر ندارد؛ اما در هر حال روان‌سازی ترافیک و در نظر داشتن سقف ورود از افزایش نسبی آلودگی هوا جلوگیری خواهد کرد. روان‌سازی ترافیک به کاهش تراکم آلودگی منجر می‌شود و از این نظر آلودگی هوا نیز کاهش می‌یابد. در انتقادی دیگر به خلأ طرح LEZ در نسخه جدید اشاره شده است.
بر خلاف برداشت منتقدان طرح فعلی یک نوع LEZ است که طرح جدید ترافیک ضمانت اجرایی آن را بالا می‌برد. با شفاف شدن خرید و در نظر گرفتن نوع معاینه فنی طرح LEZ از ضمانت اجرایی بالاتری برخوردار می‌شود.
منتقدان معتقدند که ظرفیت محدود مراکز معاینه فنی برای پذیرش حجم وسیع خودروهای متقاضی ورود به محدوده طرح پایین است. همان‌طور که پیش تر گفته شد شهرداری سقف ورود به محدوده طرح را کمتر از سقف فعلی در نظر گرفته است.
اما این امکان وجود دارد که خودروهای سهمیه‌ای سابق که الزامی به تهیه معاینه فنی نداشته‌اند، متقاضی کسب معاینه فنی شوند. این خودروها در طول سال می‌توانند به مراکز معاینه فنی مراجعه کنند. این‌گونه نیست که فقط در شروع سال این امکان وجود داشته باشد. از طرفی رجوع به مراکز معاینه فنی تلاش برای کاهش آلودگی هوا است که موضوع به مراتب مهم‌تری است.
از جمله انتقادات، احتمال تشدید فرار از دوربین‌ها با استتار پلاک و کمک گرفتن از موتورها است. طبق اظهارات شهرداری جهت پیشگیری از این مساله ضمن تقویت دوربین‌های سطح شهر تعداد آنها نیز افزایش می‌یابد. همچنین با همکاری نیروی انتظامی جهت جلوگیری از این مساله اقدامات لازم صورت می‌پذیرد. بر اساس اعلام شهرداری در طرح جدید میان نرخ عوارض و نرخ جریمه تناسب منطقی برقرار می‌شود و شهروندان به قانون مداری بیشتر ترغیب می‌شوند.
نرخ طرح فعلی ۴۰ هزار تومان است و جریمه ۲۰ هزار تومان، بنابراین با یک محاسبه منطقی شهروندان به شکستن قانون ترغیب می‌شوند. یکی دیگر از انتقادات، الگوبرداری ناقص از طرح جهانی جهت تعطیلی دو روزه آخر هفته است. طبق اعلام شهرداری روزهای پنج‌شنبه طرحی وجود ندارد.
منتقدان چشم‌پوشی از جزئیات تجربه کلان شهرهای پیشرو در طرح ترافیک را مطرح کرده‌اند. باید در نظر داشت که تمام جزئیات تجربه شهرهای پیشرفته قابلیت اجرایی در شهر تهران را ندارند. به اقتضای شرایط اجتماعی و توانایی‌های زیرساختی، طرح جدید اجرا می‌شود. توسعه فرآیندی گام به گام است و طرح جدید گامی به پیش جهت سیاست‌گذاری مناسب‌تر در حوزه حمل و نقل است. این طرح گام آخر نیست، بلکه گام اول است. در انتقادی دیگر، اشکال در تخفیفات مربوط به زمان ورود به محدوده مطرح شده است.
طبق اظهارات شهرداری پیک صبح و عصر دارای ضریب یک و آف پیک دارای ضریب ۷/ ۰ است. تردد در پیک صبح و خروج در آف پیک دارای ضریب ۵/ ۱ است. این قاعده برای پیک عصر نیز صدق می‌کند. برخی منتقدان ضرورت خلأ عوارض بیشتر برای کاربراتوری ها را مطرح کرده‌اند.
به هیچ وجه چنین نیست. بر اساس قانون خودروهای کاربراتوری حق ورود به محدوده طرح را ندارند (همان‌طور که گفته شد طرح جدید امکان اجرای مناسب‌تر قانون را افزایش می‌دهد) از سویی در طرح جدید ضریب عوارض در نسبت با نوع معاینه فنی متغیر است. طرح جدید با تفکیک میان نوع معاینه فنی خودروها یک گام را نسبت به طرح فعلی به پیش گذاشته است.
از نظر منتقدان اجازه ورود به محدوده در زمان وضعیت اضطرار نباید وجود داشته باشد. با توجه به فراهم آمدن زیرساخت‌های اطلاعاتی خودروها اعمال محدودیت در زمان اضطرار بهتر صورت می‌گیرد. بنابراین بنا به سطح آلایندگی روز، سیاست‌گذاری مناسب اعمال می‌شود.
لازم به توضیح است که طرح جدید برای شرایط عادی تنظیم شده است نه شرایط اضطرار. در طرح جدید امکان کنترل غیرفیزیکی بیشتر است. طبق اعلام شهرداری در شرایط اضطرار امکان افزایش ۵۰ درصدی عوارض و یا محدودیت کامل تردد وجود دارد. منتقدان معتقدند که در طرح جدید خودروها به پارک در حاشیه بزرگراه‌ها در ساعت پیک صبح تشویق می‌شوند.
بر اساس اعلام شهرداری ساعت پیک عصر ۱۹ در نظر گرفته شده است. تغییر پیک عصر ممکن است به کاهش این نقیصه کمک کند. ضمن اینکه در هر صورت از این پدیده نمی‌توان جلوگیری کرد و طبیعی به‌نظر می‌رسد. نظارت پلیس در طرح جدید مکمل موفقیت طرح است. در ارتباط با این مساله تفاوتی میان طرح فعلی و طرح جدید وجود ندارد.
* کارشناس مسائل اجتماعی و شهری
