◄ سهم‌طلبی ریل در صنعت حملونقل
از عواملی که می‌تواند منجر به رشد عملکرد شرکت‌ها شود، ایجاد قطار برنامه‌ای و همچنین مدیریت ترافیک خطوط جهت افزایش سرعت سیر واگن‌ها در مسیر است.
فرهنگ طلوعی* و سید حسین صدری: حملونقل پایدار همواره نقش مهم و اساسی در تقویت، رشد و گسترش دسترسی به خدمات ضروری و مقابله با تغییرات اقلیمی دار بوده است و از این‌رو ایجاد نظام حملونقل ایمن، کارآمد و دارای کمترین آسیب برای محیط زیست در همه‌جا و برای همه دولت‌ها دارای اولویت می‌باشد. در این بین، حملونقل ریلی با توجه به ویژگی‌های آن (مصرف پایین سوخت و افزایش ایمنی و کاهش تصادفات جاده‌ای) یکی از شقوق مورد توجه حملونقل پایدار است.
در ایران بخش عمده جابجایی کالا از جاده صورت می‌پذیرد، به‌گونه‌ای در سال 1395 سهم حملونقل ریلی از کل جابه‌جایی‌های صورت گرفته در کشور (بر اساس بارنامه‌های صادره)، تنها 7/11 درصد است. میزان بار جابجا شده در شبکه ریلی کشور، به‌دلیل فعالیت حدود 25 شرکت در صنعت ریلی، میان شرکت‌های مختلف توزیع شده است به‌گونه‌ای که فضای صنعت کاملاً رقابتی بوده و هیچ شرکتی سهم عمده بازار را در اختیار ندارد.
به‌طور کلی، دلیل اصلی تفاوت در عملکرد شرکت‌ها را می‌توان در دو عامل جستجو کرد:
(1) تعداد واگن‌های در دسترس شرکت‌ها،
(2) بهره‌وری شرکت‌ها در استفاده از ناوگان موجود.
طبعاً هر اندازه تعداد واگن‌های در دسترس شرکت‌ها بیشتر باشد، قابلیت حمل بار آن‌ها افزایش خواهد یافت. اما تفاوت اصلی میان شرکت‌ها، بهره‌وری آن‌ها در استفاده از ناوگان موجود است، یعنی هر اندازه میزان بار حمل شده به ازای یک واگن در طول یک سال بیشتر باشد، بهره‌وری افزایش می‌یابد که این موضوع نتیجه مستقیم برنامه‌ریزی بهینه حمل و تخصیص واگن توسط شرکت‌ها است.
این در حالیست که تعدادی زیادی از شرکت‌های حملونقل ریلی، زیرمجموعه و وابسته شرکت‌های بزرگ تولیدی کشور و تک‌مشتری بوده و عملکرد آن‌ها ناشی از بار ثابتی است که از شرکت مادر به آن‌ها تخصیص داده می‌شود.
در این میان باید گفت که ارتقای عملکرد شرکت‌های ریلی و افزایش سودآوری آن‌ها تابع دو عامل است:
(1) پتانسیل‌های داخلی شرکت: از این منظر، مهم‌ترین عوامل مؤثر بر سودآوری شرکت عبارتند از امکانات فیزیکی شامل تعداد واگن‌ها و دیزل‌های در اختیار و مهمتر از آن مدیریت بهینه امکانات شرکت از قبیل راه‌اندازی قطار کامل، تخصیص بهینه واگن‌ها، بازاریابی مناسب و ...
(2) پتانسیل‌های موجود در صنعت ریلی: از این منظر، شرایط و عواملی وجود دارند که علیرغم این‌که در اختیار شرکت‌های حملونقل ریلی نیستند، لکن تأثیر مستقیم بر سودآوری آن‌ها دارد.
از جمله این موارد می‌توان به زیرساخت‌های ریلی کشور (شامل طول شبکه ریلی، کیفیت خطوط و ...) و برنامه‌ریزی راه‌آهن در زمینه ترافیک خطوط اشاره کرد. از عواملی که می‌تواند منجر به رشد عملکرد شرکت‌ها شود، ایجاد قطار برنامه‌ای و همچنین مدیریت ترافیک خطوط جهت افزایش سرعت سیر واگن‌ها در مسیر است. لازم به ذکر است، سرعت متوسط سفر واگن‌های باری از مبدأ تا مقصد (با لحاظ تمام توقف‌های حین سیر به هر دلیل) در سال 1395 به میزان 1/9 کیلومتر بر ساعت بوده که در مقایسه با حملونقل جاده‌ای بسیار پایین است و باعث کاهش توان رقابتی شرکت‌های ریلی در مقایسه با شرکت‌های جاده‌ای است.
بدیهی است مادامی‌که زیرساخت‌های لازم برای توسعه حملونقل ریلی فراهم نشود، راهکارهایی نظیر خصوصی‌سازی شرکت‌های صنعت و ... به‌دلیل مهیا نبودن فضای کسب و کار صنعت جهت رقابت شرکت‌ها با حملونقل جاده‌ای جهت کشاندن بار از روی جاده‌ها به ریل علیرغم تأکید اسناد بالادستی و پیگیری مقامات دولتی میسر نخواهد بود. ناگفته پیداست یکی از وظایف ذاتی دولت ایجاد زیرساخت‌های لازم جهت رقابت بخش خصوصی است.
از جمله کاستی‌های موجود که منجر به عدم توسعه کافی صنعت حملونقل ریلی و کاهش توان رقابتی شرکت‌های این صنعت شده است، موارد ذیل می‌باشند:
1- تفاوت قابل توجه تعرفه حق دسترسی راه‌آهن با تعرفه جاده و به تبع آن رقابت‌پذیر نبودن قیمت حمل ریلی در مقابل حمل جاده‌ای
2- کم توجهی و عدم تناسب میزان اعتبارات و بودجه تخصیصی جهت سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ریلی با سیاست‌های کلی برنامه ششم توسعه ابلاغی مقام معظم رهبری و نیز برنامه‌های توسعه‌ای و اقتصاد مقاومتی و مهمتر از آن عدم تحقق بودجه‌ها
3- دشواری تامین مالی پروژه‌های سرمایه‌گذاری توسط بخش خصوصی از منابع داخل کشور
4- عدم اتصال ریلی چشمه‌های بار به شبکه سراسری ریلی
5- عدم وجود طرح جامع حملونقل در کشور و جزیره‌ای عمل نمودن شقوق مختلف حمل
6- عدم مشارکت کافی بخش خصوصی در سیاست‌گذاری و تصمیم گیری‌های کلان بخشی
7- پایین بودن ظرفیت شبکه ریلی
8- کم‌توجهی به حمل ترکیبی و نبود زسرساخت‌های ترانسشیپمنت
9- بازگشت به عقب دولت و تصمیم به ایجاد هلدینگ کمپانی و ایجاد رقابت ناعادلانه بین بخش دولتی و بخش خصوصی
10- خصوصی‌سازی ناقص و عدم تکمیل آن از جمله واگذاری لوکوموتیوها، واگذاری اپراتوری و .. و به طور کلی ضرورت خروج راه‌آهن از تصدی‌گری و پرداختن به امور حاکمیتی
11- عدم تخصیص بودجه کافی به شرکت راه‌آهن و وابستگی راه‌آهن به درآمد حق دسترسی
12- عدم اجرای بند "ب" ماده (52) قانون برنامه ششم مبنی بر "محاسبه ارزش افزوده خدمات حملونقل ریلی با نرخ صفر" و اجرای ناقص آن
13- ضعف و کمبود سیستم‌های مکانیزه تخلیه و بارگیری در مبادی و مقاصد حمل ریلی
14- عدم رشد متوازن ناوگان باری، مسافری، نیروی کشش، ظرفیت‌های شبکه و محوله‌های ترانزیتی
15- سیستم‌های سنتی حاکم بر حوزه بهره‌برداری و سیر و حرکت و ضرورت بهره‌مندی از سیستم‌های هوشمند برنامه‌ریزی حمل و سیر و حرکت
16- طراحی ضعیف در خطوط مانوری در ایستگاه‌های تشکیلاتی
امید است با ایجاد زیرساخت‌های مناسب صنعت ریلی کشور، زمینه برای رقابت میان شرکت‌ها و ارتقای بهره‌وری آن‌ها و به‌دنبال آن رشد و بالندگی صنعت حملونقل ریلی فراهم شود.
* مدیرعامل شرکت ریل پرداز سیر
