یارانه ارزی سفر به ترکیه

تعداد سفرهای ایرانیان به ترکیه در سال جاری میلادی به سطوح بی‌سابقه‌ای پس از جهش ارزی ایران رسیده است. طبق آمارهای رسمی ترکیه، بیش از یک میلیون ایرانی در 6 ماه نخست سال از این کشور دیدن کرده‌اند. بر این اساس و با استفاده از آمار سازمان‌های رسمی گردشگری می‌توان تخمین زد که ایرانیان در سال 2015 رقم 146/ 1 میلیارد دلار به گردشگری ترکیه کمک کرده‌اند. این حجم عظیم از گردشگران و منابع ارزی که وارد ترکیه می‌شود، در سایه نرخ غیرواقعی ارز در ایران محقق شده است.

 چندی پیش، مراکز آماری ترکیه در گزارش‌های خود اعلام کردند که یک میلیون ایرانی در مدت 6 ماه نخست سال 2017 از این کشور دیدن کرده‌اند. این میزان که نوعی رکوردشکنی در سال‌های اخیر در میزان ورود گردشگران ایرانی محسوب می‌شود، کشور ما را در فهرست چهارمین مبدا برتر گردشگرفرست ترکیه در نیمه نخست سال 2017 قرار داده است. به همین دلیل لازم است مشخص شود که این میزان گردشگر چقدر ارز از کشور خارج و در کشورهای پیرامونی صرف می‌کنند. اکنون پرسش‌هایی اساسی در این مورد پیش می‌آید؛ علت اقتصادی انتخاب ترکیه به عنوان مقصد سفر خارجی چه بوده است؟ چرا گردشگران ایرانی دست به چنین سفرهای خارجی می‌زنند که منجر به خروج ارز از کشور می‌شود و چرا به جای آن، حجم سفر در داخل کشور بیش از این تقویت نمی‌شود؟ این حجم از گردشگر خروجی تا چه میزان برای ارزآوری کشور تبعات اقتصادی دارند و آیا راهکاری اقتصادی برای مدیریت این مساله وجود دارد؟

جهش ارزی و کاهش 700 هزار نفری!

نگاهی به آمار گردشگران ایرانی سفرکرده به ترکیه در طول سال‌های مختلف بیانگر نکات مهمی است. در آغاز هزاره جدید میلادی، یعنی سال 2001 بالغ بر 327 هزار ایرانی در طول سال از این کشور همسایه دیدن کرده بودند. این رقم در سال بعد به 432 هزار نفر افزایش یافت و در سال‌های بعد نیز روندی صعودی را پیمود؛ به طوری که در سال 2005 این تعداد با افزایشی خارق‌العاده، به 957 هزار نفر رسید! در سال‌های بعد این رشد همچنان روند صعودی خود را حفظ کرد و در سال 2007 به بیش از یک میلیون نفر ارتقا یافت. با این همه از سرعت رشد آن کاسته شد. در سال 2009 تعداد گردشگران ایرانی بازدیدکننده از ترکیه به یک میلیون و 383 هزار نفر رسید. در این میان، سال 2010 رشد چشمگیری در میزان گردشگران ایرانی بازدیدکننده از ترکیه رخ داد و تنها در طول یک‌سال، تعداد آنها بیش از نیم میلیون نفر افزایش یافت و به یک میلیون و 885 هزار نفر رسید.

در سال‌های 2011 و 2012 که همزمان با جهش نرخ ارز در ایران بود، تعداد گردشگران ایرانی ترکیه با کاهش چشمگیری روبه‌رو شد و در پایان سال 2012 یعنی در انتهای این دوره دو ساله، حدود 700 هزار نفر از گردشگران ایرانی این کشور کاسته شد. این تعداد تنها برای سال 2012 کاهشی حدود 693 هزار نفر درپی داشت. پس از آن، دوباره جریان گردشگری ایران به ترکیه تقویت شد و تا سال 2015 به یک میلیون و 700 هزار نفر رسید. در سال 2016 در پی ناآرامی‌های ترکیه تعداد گردشگران ایرانی وارد شده به این کشور به یک میلیون و 665 هزار نفر رسید. این در حالی است که روند سفر ایرانیان در سال 2017 میلادی رشد قابل‌توجهی از خود نشان می‌دهد؛ تا آنجا که طی 6 ماه نخست سال جدید، بیش از یک میلیون ایرانی از این کشور دیدن کرده‌اند.

ریشه‌های اقتصادی رفتار سفر

مروری بر آمار گردشگری ایرانیان و حجم سفر آنان به ترکیه نشان‌دهنده موج رو به فزونی سفرها به این کشور است. در واقع ایران یکی از معدود کشورهایی بود که در برخی فصول سال که توریسم ترکیه با کاهش چشمگیری روبه‌رو شد، همچنان روند رو به رشد خود را در فرستادن گردشگران ایرانی حفظ کرد و در مجموع سال 2016 هم افت آن نسبت به سایر کشورها چندان قابل توجه نبود. برای تحلیل اقتصادی این تصمیم‌گیری، باید به این موضوع توجه کرد که انتخاب یک محصول خدماتی یا کالایی چه سفر باشد و چه محصول یک کارخانه، تحت‌تاثیر عوامل اثرگذار بر عرضه و تقاضا و انگیزه‌هایی است که برای خرید و کسب مطلوبیت از آن وجود دارد. با توجه به انگیزه‌های موجود، که یکی از مهم‌ترین آنها می‌تواند بهای تمام‌شده سفر برای گردشگران باشد، می‌توان به درستی سیاست‌هایی اتخاذ کرد که کارآمدی مناسبی داشته باشند و از نظر اقتصادی نیز مانع از هدررفت ارزهای کشور شوند.

نرخ ارز؛ عامل عدم توسعه گردشگری داخلی

با توجه به اصول اقتصاد خرد، برای هر کالا یا خدماتی که برای آن تقاضا وجود دارد، کالاها و خدمات جایگزین یا مکمل وجود دارند. جایگزینی که در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای معرفی آن به مردم انجام شده تا از شدت خروج گردشگر به خارج از کشور جلوگیری کند، گردشگری داخلی بوده است. با این حال به نظر می‌رسد این بحث در عمل نتوانسته با موفقیت چشمگیری همراه باشد. ضعف در زیرساخت‌های گردشگری در کنار قیمت‌های نه‌چندان مناسب و سرکوب نرخ برابری ریال در برابر دلار موجب شده عملا مصرف‌کننده در انتخاب بین مقاصد سفر گزینه خارجی را مقبول‌ بداند.

این موضوع از جهت دیگری بر مساله اشتغال و تولید در ایران نیز موثر است. از این منظر، این حجم از منابعی که در خارج صرف می‌شود، مناطق بومی و داخلی را از آن محروم می‌کند و توسعه و اشتغالی را که از صنعت گردشگری برای مردم داخل کشور ایجاد می‌شود، تحت تاثیر قرار می‌دهد. با مرور سال‌های جهش نرخ ارز در ایران و تغییرات خروج گردشگر از کشور می‌توان دریافت این ماجرا چه نقشی در بازدید گردشگران ایرانی از ترکیه داشته است. به باور کارشناسان، سیاست‌های نادرست در واقعی نشدن نرخ ارز به مثابه یارانه‌ای است که ایران به گردشگران خود که به ترکیه سفر می‌کنند، می‌پردازد و به نظر می‌رسد تا زمانی که برابری نرخ ارز وضعیت واقعی خود را پیدا نکند، نتوان کالا و خدماتی جایگزین برای ترکیه پیدا کرد.

اما نخستین قدم برای مطرح کردن جایگزین سفر به ترکیه هرچند اصلاح در تعیین برابری ارز و سیاست‌های نادرست در آن حوزه است، اما تلاش برای بهبود بخشیدن به زیرساخت‌ها نیز در همین راستا باید انجام گیرد. اگر این سیاست به درستی انجام گیرد، شاید نتیجه همانند سال‌های پیش تکرار شود که گردشگران ایرانی ترکیه کاهشی تقریبا 700 هزار نفری در یکسال یافتند. با این حال یک مطلب دیگر را نیز نباید از یاد برد و آن این است که سفر به یک کشور خارجی یک کالای همگن با سفرهای داخلی نیست، اما این موضوع مانع از آن نمی‌شود که مابه‌التفاوت قیمتی که در این دو انتخاب برای مصرف‌کننده مطرح می‌شود، مهم نباشد.

تخمین مخارج سفر ایرانیان به ترکیه

از سوی دیگر، براساس اطلاعات مندرج در گزارش مجمع جهانی اقتصاد، هر گردشگر که در سال 2013 وارد ترکیه شده، به‌طور میانگین مبلغی در حدود 741 دلار در آن کشور خرج کرده و این میزان به ازای هر گردشگر خارجی در سال 2015 به 674 دلار رسیده است. به این ترتیب و با فرض اینکه گردشگران ایرانی همانند میانگین گردشگران جهانی ورودی به ترکیه رفتار کنند، با یک تخمین می‌توان فرض کرد که در سال‌های 2013 و 2015 مجموع گردشگران ایرانی که از ترکیه بازدید کرده‌اند، در سال 2013 مبلغی در حدود 6/ 886 میلیون دلار و در سال 2015 مبلغی حدود یک میلیارد و 146 میلیون دلار به این کشور ارز فرستاده‌اند. این رقم هرچند قطعی نیست و تنها یک تخمین محسوب می‌شود اما چندان هم از واقعیت دور نیست و بسیار هنگفت است.

همچنین اصلاح نرخ برابری ریال در برابر دلار می‌تواند تا حدودی از نشت این منابع ارزی جلوگیری کند و با افزایش بهای سفر به ترکیه بر تقاضای سفر ایرانیان به این کشور اثر بگذارد. این رقم کلان نشان می‌دهد که باید روی سیاست‌های کشور در خصوص نرخ ارز حساسیت بیشتری اعمال شود، زیرا با سیاست‌های کنونی که موجب شده نرخ برابری دلار و ریال حتی در بازار آزاد ایران با قیمتی غیر واقعی تعیین شود، نوعی یارانه‌دهی دولت به بخش سفر و گردشگری ایجاد شده است که توجیهی ندارد. این عامل اگرچه تنها عامل تعیین‌کننده تقاضای فراوان و روبه فزونی سفر به ترکیه نیست، اما به نظر می‌رسد مهم‌ترین عامل در آن باشد و تعیین نرخ واقعی برابری دلار و ریال بر کاهش مخارج ارزی ایران در ترکیه اثرگذار خواهد بود.

کاهش ارزش لیر و افزایش تقاضا

در همین حال، نگاهی به گزارش‌های رقابت‌پذیری مجمع جهانی اقتصاد نشان می‌دهد این کشور از نظر رقابت‌پذیری قیمتی در جایگاهی متوسط قرار داشته و رتبه 70 را در سال 2017 از این نظر در اختیار داشته است. در سال 2015 ترکیه از این لحاظ در رده 94 جهان قرار داشت. این امر نشان‌دهنده حقیقت دیگری در مورد ترکیه است.

ارزش پول این کشور در پی ناآرامی‌های پی در پی و مشکلات پیش‌آمده برای آن با افت چشمگیری روبه‌رو و همین امر موجب ارزان‌تر شدن سفر به آن شده است. در نتیجه علاوه‌بر اینکه ارزش پول ایران و برابری آن در برابر دلار با سیاست‌هایی خاص کنترل شده، کاهش قابل توجه نرخ برابری لیر ترکیه در برابر دلار و کاهش قیمت نسبی سفر به آن کشور نیز یکی از عوامل تشدید سفر به آن بوده است.

لیر ترکیه که تا 8 ماهه ابتدایی سال‌ 2008 ارزشی بیش از 8/ 0 دلار داشت، به تدریج با کاهش ارزش در برابر دلار روبه‌رو شد؛ به طوری که در اواخر ماه ژانویه سال 2017 ارزش آن تنها حدود 26/ 0 دلار بود.  افزون بر این، ناآرامی‌هایی که در ترکیه رخ داد و موجب کاهش بیش از 30 درصدی تعداد گردشگران سالانه این کشور شد، موجب شد فعالان گردشگری برای دستیابی به منابع درآمدی، خدمات خود را با بهای پایین‌تری در اختیار برخی گردشگران قرار دهند و همین امر نیز با اثرگذاری بر قیمت تمام‌شده سفر در این کشور، موجب شد سفر ایرانی‌ها به آن همچنان بسیار قابل توجه باشد، آن هم در شرایطی که بسیاری از کشورها با کاهش چشمگیری در میزان بازدید گردشگران خود از ترکیه نسبت به ناآرامی‌های ترکیه واکنش نشان داده بودند.

مقایسه زیرساختی

در کنار دلایلی که برشمرده شد، ترکیه از نظر قیمت سوخت یکی از کشورهای گران‌قیمت محسوب می‌شود و در سال 2017 از این نظر در رتبه 132 جهان جای داشته، از نظر هزینه‌های فرودگاهی و مالیات بر بلیت‌ها نیز در سال 2017 در جایگاه 28 و از نظر شاخص قیمت هتل‌ها در رتبه 27 جهان قرار گرفته است. این در حالی است که در سال 2015 از نظر قیمت سوخت در رتبه 141، از نظر هزینه‌های فرودگاهی و مالیات بر بلیت‌ها در رتبه 22 و در شاخص قیمت هتل‌ها در رده 58 قرار داشته است. این آمار حاکی از کاهش قیمت هتل‌ها در سال‌های اخیر بوده است که طبعا می‌تواند تقاضا برای سفر به این کشور را بیشتر کند.

این در حالی است که از قیمت هتل‌های ایران در این گزارش جهانی اطلاعاتی در دست نیست. علاوه‌بر این، ایران به‌رغم ارزان‌تر بودن سفر مورد استقبال چشمگیری قرار نگرفته است. از نظر تعداد سایت‌های میراث فرهنگی نیز ایران وضعیتی بهتر از ترکیه دارد و چهار پله بالاتر یعنی در جایگاه نهم جهان قرار گرفته است. با این حال نقطه آسیب ایران ضعف در کیفیت زیرساخت‌های گردشگری آن است؛ به طوری که مطابق با داده‌های آخرین گزارش مجمع جهانی اقتصاد، از این لحاظ با 104 پله اختلاف نسبت به ترکیه در رتبه 124 جهان جای دارد. کیفیت زیرساخت‌های گردشگری در کنار کاهش قیمت خدمات این صنعت در ترکیه طی سال‌های اخیر، در انتخاب این مکان به عنوان یک مقصد خارجی برای سفر نقش داشته است.