◄ معادله زنگزور؛ از خطر تجزیه ارمنستان تا هشدار احتمال درگیری تهران و باکو/در این کریدور ایران به طور کامل حذف می شود

به گزارش تین نیوز به نقل از ایسنا، عبدالباسط انصاری در یادداشتی در شهروند نوشت: پس از اظهارات اخیر مقامات روسی و در پی سفر پوتین به باکو در مورد احداث کریدور زنگزور و لحن نامناسب روس ها در زمینه ضرورت موافقت ایران با این طرح، مسئله زنگزور و تلاش ترک ها برای تغییر ژئوپلیتیکی در منطقه به بحث داغ رسانه ها در ایران تبدیل شد. در سال های اخیر و خاصه پس از جنگ دوم قره باغ، دولت باکو با حمایت اردوغان درصدد پیگیری طرح های منطقه ای خاص با هدف افزایش قدرت و مانور دو کشور در منطقه برآمد و بر این اساس آذربایجان علاوه بر مناطق مورد مناقشه قره باغ که در آن دارای حق سرزمینی بود چشم طمع به بخش های دیگری از ارمنستان در منطقه قفقاز جنوبی دارد. جمهوری اسلامی در سال ٢٠٢٠ و در مناقشه قره باغ براساس دفاع از حق تاریخی آذربایجان به حمایت از بازگرداندن بخش های مورد مناقشه قره باغ به این کشور پرداخت اما همواره اعلام کرده است تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه را خط قرمز خود می داند. از سوی دیگر روس ها نیز در قفقاز جنوبی منافعی دارند نحوه بازیگری این کشور در منطقه را پیچیده کرده است. اکنون مقامات ارمنی از مواضع صحیح جمهوری اسلامی در مخالفت با زنگزور قدردانی کرده اند و جمهوری اسلامی نیز بر خطر قرمز خود اصرار دارد. در ادامه نگاهی به پیچیدگی های ماجرای کریدور زنگزور و معادلات این موضوع خواهیم داشت:

حساسیت ژئوپلیتیکی منطقه برای ایران

ایران دارای یک مرز مشترک به طول ٤٤کیلومتر با ارمنستان است که دو طرف این خط مرزی به منطقه خودمختار نخجوان و آذربایجان متصل است. منطقه قفقاز که بخش جنوبی آن شامل آذربایجان، گرجستان، ارمنستان، نخجوان و ایران است و بخش شمالی آن قسمت هایی از روسیه(داغستان، چچن، کراسنودار و...) را در بر می گیرد ناحیه ای حساس میان آسیا و اروپا یا منطقه به اصطلاح اوراسیا است. این منطقه به علت نزدیکی به دریای خزر و دریای سیاه، ترکیه و جمهوری های خودمختار روسیه، حساسیت های قومی و نژادی، مسیرهای ترانزیتی، اتصال به اروپا از طریق گرجستان و ارمنستان، دارا بودن منابع انرژی و... اهمیت فوق العاده ای در جهان دارد. حمله روس ها به اوستیا و آبخازیا در گرجستان، عضویت ترکیه در ناتو، روابط نزدیک حکومت علی اف با رژیم صهیونیستی، تلاش آمریکا و ناتو برای نفوذ در قفقاز، جنگ های قره باغ و مواردی از این دست بر اهمیت و حساسیت منطقه قفقاز افزوده است. اتصال ایران به ارمنستان و اروپا از این منطقه و ملاحظات تاریخی، قومی و مذهبی ایران در نسبت با کشورهای منطقه ازجمله آذربایجان حساسیت آن را برای جمهوری اسلامی دوچندان کرده است.

دالان موهوم تورانی و خطرات آن

جمهوری آذربایجان در سال های اخیر و خاصه پس از جنگ قره باغ، با حمایت ترکیه درصدد گسترش نفوذ خود در منطقه با پیگیری طرح کریدور زنگزور برای اتصال نخجوان به آذربایجان برآمده است. پروژه ای که در قالب به اصطلاح دالان تورانی از سوی ترک ها پیگیری می شود و هدف آن قدرت نمایی ترک ها در منطقه برای افزایش نفوذ در قفقاز و سپس آسیای مرکزی(از طریق اتصال به کشورهای ترک آسیای میانه) جهت دامن زدن به عثمانی گری و ترک گرایی است.

دور زدن و حذف ایران از کریدور شرق غرب

تحلیل گران اصرار آذربایجان بر احداث مسیر زنگزور را در قالب پروژه موهوم دالان تورانی ترک ها برای اتصال به کریدور شرق-غرب چینی ها و دور زدن ایران می دانند. فرشاد عادل کارشناس حوزه کریدورها در این باره در پایگاه دیپلماسی ایرانی نوشته است: «تلاش محور ترکی – غربی برای راه اندازی کریدور زنگزور یا دالان تورانی به واسطه اشغال بخشی از سرزمین های ارمنستان، تلاشی است برای تحت کنترل قرار دادن و تسلط بر مسیر شرق به غرب جهان که می تواند در آینده دسترسی چین یه اروپا و آفریقا را فراهم کند. به بیان دیگر می توان گفت که شکل دادن دالان تورانی و تثبیت آن به عنوان اصلی ترین مسیر دسترسی چین به آفریقا و اروپا، ابزاری است برای جلوگیری از ایجاد نظم جدید شرقی که از چین آغاز شده است».

خطر عثمانی گری و نفوذ اسرائیل در مرزهای ایران

افزون بر آن ترویج عثمانی گری و ترک گرایی توسط اردوغان و حزب او در ترکیه و همراهی علی اف با این رویکرد -که به دنبال احیای قدرت ترک ها در عصر عثمانی است- از دیگر خطرات بسط نفوذ ترکیه و آذربایجان از طریق زنگزور است. فراموش نکنیم که در مراسم رژه ارتش آذربایجان به مناسبت جشن پیروزی آذربایجان در جنگ قره باغ در آذرماه ٩٩، اردوغان با خواندن ابیاتی از یک شعر آذری با مضمون پیوند دو طرف رود ارس(ترکیه و ایران)، جنجال گستره ای به پا کرد و با واکنش شدید مقامات کشورمان مواجه شد.دامن زدن شبکه های ماهواره ای ترکیه و آذربایجان به مسئله پانترکسیم و تلاش برای اثرگذاری بر افکار عمومی در استان های آذری نشین ایران نیز از دیگر خطرات رواج عثمانی گری با محوریت ترکیه و آذربایجان است.روابط نزدیک و نگران کننده حکومت علی اف با رژیم صهیونیستی و توسعه همکاری های سیاسی، امنیتی، نظامی و تجاری با اسرائیل، با وجود نفرت مردم مسلمان آذربایجان از این رژیم، ازجمله موارد دیگری است که جمهوری اسلامی نسبت به آن حساس است. احداث مسیر زنگزور سبب افزایش نفوذ اسرائیل و ایجاد بستری تازه برای تهدید مرزهای ایران و ایجاد بحران های امنیتی توسط رژیم صهیونیستی برای خاک ایران خواهد بود.

فتنه ژئوپلیتیکی با طراحی غرب و خطر تجزیه ارمنستان

احداث مسیر زنگزور صرفا ساخت یک جاده و یک خط ساده برای اتصال دو بخش آذربایجان نیست، بلکه می تواند زمینه ساز تغییرات ژئوپلیتیک بیشتر و دامن زدن به بحران های امنیتی و ژئوپلیتیکی دامنه دار و طولانی مدت در منطقه قفقاز و نزدیکی مرزهای ایران شود.
دکتر احمد کاظمی کارشناس مسائل اوراسیا در برنامه گفت وگوی ویژه خبری تلویزیون در این باره گفت: «بحث تغییرات ژئوپلیتیکی در قفقاز  شاید یکی از پیچیده ترین فتنه های ژئوپلیتیکی باشد که در این منطقه و در این قرن مطرح است. پشت پروژه جنگ دوم قره باغ به معنای واقعی کلمه بحث آزادسازی اراضی اشغالی آذربایجان وجود نداشت، بلکه پوششی بود برای پیشبرد یک فتنه ژئوپلیتیکی، که ناتو با محوریت انگلستان در فرایندگذار به نظم نوین جهانی و منطقه ای علیه ایران، روسیه و چین برنامه ریزی کرد. دالان تورانی ناتو[به دنبال] تجزیه جنوب ارمنستان، اتصال خاک آذربایجان به نخجوان و ترکیه و شکل گیری آن چیزی که پانتورانیست های انگلیسی از آن به عنوان جهان ترک نام می برند و این جهان ترک که از قضا در همین حوادث جنگ غزه هم کارکردهای خودش را در حمایت از رژیم صهیونیستی، ازجمله در قالب ارسال انرژی و... نشان داد. پس اصل فتنه ژئوپلیتیکی در قفقاز یک فتنه ناتویی با محوریت انگلیس است که با ایجاد شاهراهی از طریق تجزیه ارمنستان، کریدورهای اصلی انتقال انرژی و ترانزیت را از آسیای مرکزی بگیرند.»

اشتباه روس ها؛ تکمیل پروژه به جای بر هم زدن آن

کاظمی در مورد اشتباه بودن ورود اخیر روس ها به ماجرای مسیر زنگزور و حمایت از این طرح نیز افزود: «روس ها برای مقابله با این طرح[طرح ناتو]، یک طرح روسی را ارائه کردند که روی پیش فرض های اشتباه بنا شده و نه تنها آن دالان تورانی ناتو را دفع نمی کند بلکه یک زمینه سازی برای اجرای دالان تورانی ناتو خواهد شد...روس ها معتقدند که ما اگر بتوانیم این کریدور را از جنوب ارمنستان بگیریم عملا می توانیم از این به عنوان یک اهرم فشار علیه ناتو و ترکیه، به عنوان مابه ازا علیه تنگه های داردانل و بسفر استفاده کنیم. اما اشتباه روس ها این است که از منظر چشم اندازی که روس ها بتوانند بعد از شکل گیری این کریدور موهوم، کنترل و نظارت خودشان را به صورت پایدار بر آن داشته باشند بسیار جای شک و شبهه باقی است»

موضع قاطع ایران در مخالفت با پروژه زنگزور

در حالی علی اکبر احمدیان دبیر شورای عالی امنیت ملی برای حضور در نشست مقامات امنیتی بریکس عازم روسیه شده است که احتمالا وی در دیدار با مقامات روس، پیگیر مسئله زنگزور و اعلام موضاع قاطع ایران در این زمینه می شود. عباس عراچی وزیر کشورمان نیز اخیرا ر واکنش به سخنان مقامات روس درباره احداث کریدور زنگزور در توییتی صراحتا عنوان کرد: «هر تهدیدی علیه تمامیت ارضی همسایگان ما، یا ترسیم دوباره مرزها، چه در شمال باشد، چه در جنوب، چه در شرق و چه در غرب، کاملا غیرقابل قبول است و برای ایران خط قرمز به شمار می رود.».

موضع مقامات ارمنی در برابر زنگزور، همسو با ایران

یکی از مباحثی که به تازگی توسط برخی رسانه ها و کارشناسان روسی درباره زنگزور مطرح شده است و به نظر در چارچوب ایجاد اجماع بر سر پروژه و جلب همکاری ایران نیز هست، مسئله کنترل و مدیریت مشترک روسیه، ارمنستان و آذربایجان بر این کریدور و عدم تغییر جدی در مرزهاست. نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان در این باره گفته است: «هیچ ماده ای در توافق سال ۲۰۲۰ وجود ندارد که به موجب آن، قلمرو ارمنستان توسط کشور دیگری کنترل شود.». میرزویان وزیر خارجه ارمنستان نیز از مخالفت با «حضور هرگونه نیروی ثالث برای کنترل زیرساخت ها در قلمرو ارمنستان» سخن گفته است. علاوه بر این آلن سیمونیان رئیس پارلمان ارمنستان به تقدیر از مواضع جمهوری اسلامی در حمایت از تمامیت ارضی این کشور پرداخته و «آرمن گریگوریان» دبیر شورای امنیت ارمنستان نیز در دیدار با سفیر جمهوری اسلامی در ایروان عنوان کرده است: «هیچ نیرویی نمی تواند ارتباط ارضی ایران و ارمنستان را قطع کند.»

هشدار اندیشکده آذربایجانی درباره درگیری باکو با تهران بر سر زنگزور

یورونیوز در مطلبی از قول اندیشکده آذربایجانی «نگاه به شرق» با اشاره به تلاش روس ها برای به دست گرفتن ابتکار در این موضوع و کنارزدن غرب، درباره خطرات تنش بر سر زنگزور آورده است: «درصورت به نتیجه نرسیدن تلاش های روسیه...مداخله مستقیم جمهوری آذربایجان و استفاده این کشور از زور برای بازگشایی کریدور زنگزور، پیامدهای خطرناک و قابل توجهی به همراه خواهد داشت. از همین رو ارزیابی دقیق واکنش احتمالی غرب، وضعیت کنونی روسیه، استراتژی ترکیه در قفقاز جنوبی و تهدیدات نظامی منطقه ای از سوی ایران، ضروری است. به صراحت می توان گفت که حل مسئله کریدور زنگزور از طریق یک درگیری نظامی بعید به نظر می رسد...»

ترکیه به دنبال مسیری مستقیم به آن سوی خزر

اما چرا ترکیه به این طرح اهمیت می دهد؟ کافی است به نقشه منطقه قفقاز نگاهی بیندازیم.
ترکیه با ایران و ارمنستان مرز های گسترده دارد و تنها در یک نقطه محدود به نخجوان وصل می شود، اما ابدا مرز مشترکی با خاک اصلی باکو ندارد.

اکنون ترکیه برای اتصال به باکو باید ترانزیت کالا را از ایران و یا ارمنستان انجام دهد و حتی اگر بخواهد از نخجوان به خاک اصلی باکو وصل شود باز هم نیازمند ایران و یا ارمنستان است.

ترکیه اگر بتواند با دالان جعلی زنگزور، مرز ایران و ارمنستان را مخدوش کند در واقع مسیر خود به سوی خاک اصلی باکو و دریای خزر را باز کرده است. این مسیر دسترسی مستقیم ترکیه به ترکمنستان و احتمالا منابع سرشار گازی این کشور را نیز باز می کند.
پس با این شرایط دیگر عجیب نیست اگر دولت اردوغان تلاش دارد که به قیمت تنش با ایران و ارمنستان، دالانی جعلی را برای منافع خود بازگشایی کند.

در واقع این دالان، کریدور زنگزور را نه فقط برای ترکیه باز می کند و ایران را دور می زند بلکه ترکیه را در موقعیت دست بالا قرار می دهد، کریدوری با مسیر قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان، ترکیه به سمت اروپا!
در این کریدور ایران به طور کامل حذف می شود و بار دیگر در یکی از اصلی ترین مسیر های ارتباطی با اروپا نادیده گرفته خواهد شد. البته که بررسی طرح و برنامه های دولت ترکیه نشان می دهد که این کشور مدتهاست در تلاش است مسیر کریدور ها را با دور زدن ایران اجرا کند و کافی است به همین سه کریدور توجه کنیم تا متوجه اهمیت مرز ایران و ارمنستان و هم چنین اهمیت باز ماندن این مرز و مقاومت در برابر دالان جعلی زنگزور شویم:

مسیر لاجورد (افغانستان به ترکیه): افغانستان، ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان، ترکیه / اروپا

مسیر زنگزور (قزاقستان به ترکیه): قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان، ترکیه / اروپا

راه توسعه (از خلیج فارس تا اروپا): امارات، قطر، عراق، ترکیه / اروپا

در سه کریدور بالا ایران دور خواهد خورد و دو کریدور وابسته به ایجاد دالان زنگزور توسط باکو و ترکیه هستند.
به نظر می رسد با توجه به شرایط موجود، ایران باید اکنون از همه گزینه های دیپلماتیک خود و از جمله شکایت به مراجع رسمی جهانی برای جلوگیری از بسته شدن مرزش با ارمنستان بهره ببرد.

جمع بندی

به نظر می رسد تضاد و هم پوشانی منافع بازیگران در قفقاز و در موضوع کریدور زنگزور بر پیچیدگی موضوع می افزاید. آمریکا و ناتو درصدد بسط نفوذ در قفاز از طریق ترکیه و آذربایجان هستند و روس ها درصدد کاهش محوریت ناتو با مانور دیپلماتیک خو هستند اما به نوعی در حالی تکمیل بازی ناتو هستند. اختلاف روسیه با ارمنی ها بر پیمان امنیت جمعی نیز در بدبینی به ایروان و نزدیک شدن روس ها به آذربایجان مؤثر بوده است. ترکیه و آذربایجان در این میان درصدد بسط نفوذ خود در منطقه، تشدید ترک گرایی و عثمانی گری و حذف ایران از کریدور شرق-غرب چین هستند و ارمنستان درصدد حفظ تمامیت ارضی خود. جمهوری اسلامی در نقطه مقابل منافع ترک ها، ناتو و رویکرد غلط روس ها در ماجرای زنگزور قرار داد و منفعت ملی ایران در عدم تغییر ژئوپلیتیک منطقه است، اما ایران به دلیل روابط نزدیک با روسیه ملاحظات خاصی را درنظر دارد. از این رو ضرورت تدوین یک طرح و استراتژی دقیق و حساب شده برای عبور از این چالش، توسط دستگاه دیپلماسی و سطوح مختلف نظام ضروری است.