مدیریت سیلاب شهری در گلستان، ضرورتی بدیهی، فوری و دقیق

بلایای طبیعی امروزه به عنوان جزئی از زندگی جوامع بشری محسوب می‌شود، در این میان سیل، پدیده‌ای طبیعی است که توسط انسان به عنوان یک واقعه اجتناب‌ناپذیر پذیرفته شده است، اگر بشر، سکونتگاه و اموال خود را بدون دفاع در معرض هجوم سیل قرار ندهد، سیل همواره و به خودی خود بلا به شمار نمی‌آید.

به گزارش تین‌نیوز به نقل از فارس، با توجه به این که تراکم جمعیت در برخی نقاط که تحت عنوان شهر و روستا نامیده می‌شوند، به دلایلی از جمله وجود منابع آبی صورت می‌گیرد و وجود این منابع آبی، خود می‌تواند به عنوان خطر بالقوه برخی حوادث طبیعی از جمله سیل را در این مناطق تشدید کند، لذا در راستای کاهش خطرات، از دهه 1930 میلادی اعمال شیوه‌های مدیریتی در راستای کاهش اثرات سیلاب‌ها در نقاط جمعیتی در دنیا آغاز شد.

ابتدا این شیوه‌ها بیشتر «سازه‌ای (فیزیکی)» مانند ساخت دیواره پیرامون مسیل‌ها بود.

از دهه 1970 میلادی شیوه‌های «غیرسازه‌ای» مانند سیستم‌های هشدار سیل، تعیین فاصله ابنیه از منطقه خطر و آموزش ساکنان در معرض خطر نیز به شیوه‌های مدیریتی اضافه شد و به تدریج تلفیق روش‌های سازه‌ای و غیرسازه‌ای با توجه به شرایط طبیعی و اجتماعی هر منطقه ابداع شد.

امروزه بیشتر کشورها اعمال روش‌های مدیریت ریسک سیلاب را مورد توجه قرار داده‌اند، این روش‌ها به معنای مدیریت قبل از وقوع سیلاب است و انتخاب و اجرای روش‌های مدیریت ریسک سیلاب مستلزم رعایت برخی از اصول است.

«سیلاب شهری» از طرفی به عنوان یکی از منابع آب قابل احیا و با ارزش در بسیاری از نقاط خشک و نیمه‌خشک جهان مطرح است و از طرف دیگر سیل‌های شهری و به ویژه تند سیلاب‌ها که بسیار سریع و مخرب عمل می‌کنند، بسیاری از شهرهای جهان را تهدید کرده و موجب ایراد خسارات مستقیم و غیرمستقیم می‌شود.

خسارات مستقیم شامل خسارت به ساختمان‌های مسکونی و اسباب و لوازم و تجهیزات داخل آنها، امکانات مربوط به خدمات زیربنایی و عمومی از قبیل خیابان‌ها، پل‌های داخل شهر، سامانه های آب و فاضلاب، برق، مخابرات، مجموعه‌های تجاری و صنعتی و امکانات و تجهیزات و تاسیسات آنها، امکانات حمل و نقل و تردد داخل شهری از جمله خودروهای عمومی و مسایلی از این قبیل است.

خسارات غیرمستقیم شامل زیان‌های ناشی از کاهش خرید و فروش و تولید در مجموعه‌های تجاری، صنعتی و خرده‌فروشی‌های خسارت‌دیده، دستمزدهای قطع شده، اختلال در سامانه‌های حمل و نقل و ارتباطات، هزینه‌های مربوط به جابجایی کالاها، اسباب و لوازم، تجهیزات و تاسیسات و خدمات از مناطق سیلابی به بیرون و برگشت آنها به محل اولیه بعد از بهبود شرایط سیلابی، هزینه‌های پاکسازی محیط، برقراری امکانات موقت برای سیل‌زدگان، برپایی سیل‌بند موقت و مواردی از این دست است.

* در 33 شهر استان گلستان رودخانه‌ عبور می‌کند

در استان گلستان 33 شهر (به ترتیب از شرق به غرب استان شامل: مراوه‌تپه، گلیداغ، فراغی، کلاله، صادق‌آباد، دوزین، گالیکش، مینودشت، گنبدکاووس، نگین‌شهر، نوده‌خاندوز، آزادشهر، رامیان ، تاتار، دلند، خان ببین، علی‌آبادکتول، مزرعه‌کتول، سنگدوین، فاضل‌آبادکتول، قرق، اینچه‌برون، انبارالوم، سرخنکلاته، جلین، گرگان، آق‌قلا، سیمین‌شهر، کردکوی، بندرترکمن، گمیش‌تپه، بندرگز و نوکنده ) وجود دارد که نیمی از جمعیت استان یعنی جمعیتی بالغ بر یک‌میلیون نفر (53 درصد جمعیت استان) در آنها ساکن هستند و از غالب آنها رودخانه‌هایی عبور می‌کند ( 650 کیلومتر از رودخانه‌های استان در مجاورت شهرها و روستاها جریان دارد.)، لذا توجه بیشتر به مقوله «مدیریت سیلاب شهری» ضرورتی بدیهی، فوری و دقیق به شمار می‌آید.

شهرها یک مجموعه بی‌ارتباط با اطراف خود نیستند، بلکه بخشی از حوضه آبریزند که با بالادست و پایین‌دست خود در ارتباط تنگاتنگ بوده و تاثیرپذیری و تاثیرگذاری دارند، بنابراین در مطالعات و اجرای طرح‌های مدیریت سیلاب اعم از «سازه‌ای» و «غیرسازه‌ای»، باید «مناطق بالادست شهر»، «محدوده شهر» و «مناطق پایین‌دست شهر» کاملا در نظر گرفته شود که برای عدم تطویل این نوشته، به مواردی بسنده می‌شود.

الف) «مناطق بالادست شهر»: شهرها غالبا از حوضه بالادست خود تهدید می‌شوند.

نمونه‌های زیادی را در استان می‌توان به عنوان شاهد مطرح کرد از جمله شهرهای گنبدکاووس، انبارالوم، آق‌قلا، سیمین شهر و گمیش‌تپه که در سیلاب انتهای سال 1397 و ابتدای سال 1398، مورد هجوم سیلاب از بالادست شهر واقع شده و متحمل خسارات شدیدی شدند. در سیل‌های سنوات قبل نیز شهرهایی مانند کلاله، رامیان، علی‌آبادکتول و شهرهای دیگر از حوضه های بالادست خود متاثر شدند .

مطالعه و اجرای مواردی مانند: آبخیزداری در حوضه‌های بالادست شامل عملیات بیولوژیکی و مکانیکی به منظور تقویت پوشش گیاهی، حفاظت خاک و افزایش نفوذپذیری و در نتیجه کاهش پتانسیل سیلخیزی منطقه، احداث بند‌های انحرافی برای سدهای خارج از بستر که در زمان سیلاب با انحراف قسمتی از سیل، دبی سیلاب را کاهش دهد، انحراف سیلاب (سیلراه اضطراری) که در صورت وجود شرایط توپوگرافی مناسب، تمام یا قسمتی از جریان سیلاب توسط سیلابروی کمربندی از محدوده شهر خارج شده و مجدداً در محل مناسب به همان رودخانه یا رودخانه یا مسیل حوضه آبریز دیگر تخلیه می‌شود، تجهیز و تکمیل شبکه ایستگاه‌های «هیدروکلیماتولوژی» و مجهز کردن رودخانه‌های طغیانی مشرف به شهرها به سیستم اطلاع‌رسانی و هشدار سیل را می‌توان نمونه‌هایی از مدیریت سیلاب در «مناطق بالادست شهر» دانست.

ب ) «محدوده شهر»: پس از ایجاد و توسعه شهرها، به دلیل تغییرات شدیدی که در آبراهه‌ها، نفوذپذیری خاک، تراکم جمعیت و ده‌ها مولفه دیگر به وجود می‌آید، دبی اوج سیلاب چندین برابر شرایط قبل از توسعه می‌شود، لذا ضمن اینکه در صورت تصمیم به ایجاد شهرهای جدید و یا توسعه شهرهای فعلی، باید سیستم‌های کنترل و جمع‌آوری و دفع سیلاب محدوده شهر را طراحی و اجرا کرد، بلکه لازم است روش‌های متعددی با هدف اصلی «کاهش رواناب‌های شهری» را به مورد اجرا گذاشت که در این خصوص انشاالله در آینده به تفصیل سخن خواهم گفت .

ج ) «مناطق پایین دست شهر»: سیلاب یا رواناب حاصل از «مناطق بالادست شهر» و «محدوده شهر» که دارای کمیت قابل توجه و کیفیت بسیار متفاوت با آب باران است، نهایتا از شهر خارج شده و به «مناطق پایین‌دست شهر» جریان می‌یابد.

در این مناطق یا شهرهای دیگر ( مانند مزرعه‌کتول و سنگدوین در پایین‌دست علی‌آبادکتول) و یا روستاهای متعدد (در اغلب شهرها) و یا زیرساخت‌هایی مانند جاده و تاسیسات اقتصادی ( مانند جاده بین‌المللی منتهی به فرودگاه در پایین‌دست شهر گرگان) وجود دارند، لذا سیلاب و رواناب باید به خوبی مهار شده و با حداقل خسارت و کاهش بخشی از آلودگی، به مناطق امن در پایین‌دست که می‌تواند رودخانه، تالاب یا دریا باشد هدایت شود.

«مدیریت سیلاب شهری» مجال سخن وسیعی را طلب می‌کند که در طول سال‌های پیش در محافل علمی، جلسات اجرایی و دیدار با شهرداران مطرح کرده‌ام و در این مقال نمی‌توان بیش از این قلمفرسایی کرد.

امید است شهرداران محترم شهرهای استان با حمایت شوراهای اسلامی، فرمانداران، مدیران استانداری و وزارت کشور، با همکاری دستگاه‌های ذیربط و ذیمدخل، به این مهم در تمام شهرها پرداخته و شاهد شهرهایی امن در برابر غالب سیل‌های به وقوع پیوسته باشیم.

سیدمحسن حسینی (برساووش)، کارشناس مسائل آب