فارس، توهم ترسالی یا تداوم خشکسالی

زمین تفتیده و خشک، کسادی کشاورزی و جیره‌بندی آب، خاطره مشترک بسیاری از اهالی فارس و ایران در یک دهه گذشته است که بارندگی و سیل‌های پیاپی یکسال اخیر شائبه گذر از آن و ورود به دوران ترسالی را ایجاد کرده است.

بارش‌های کنونی در فارس و جنوب کشور که در یکسال گذشته هم کم و بیش تجربه شده در کنار سیل‌های پیاپی از شیراز گرفته تا لرستان، خوزستان و سیستان، تصوری برای برخی افراد ایجاد کرده که این محدوده سرزمینی در حال عبور از دوران خشکسالی و ورود به دوره ترسالی است،در حالی که نظر کارشناسان و مدل‌های علمی هواشناسی خلاف این موضوع را تایید می‌کند.
بارش‌های یکسال اخیر توهم فراوانی آب و پایان مشکل کم آبی را در ذهن بعضی ایجاد کرده بدون آنکه خشکسالی بیش از یک دهه‌ گذشته را به یاد بیاورند و افزایش مصرف آب در روزهای کرونایی کنونی نیز می‌تواند متاثر از این شائبه باشد.
آمار بارندگی‌های فارس طی یکسال و نیم گذشته همواره نشان از افزایش مقطعی میزان بارش‌ها در این استان به نسبت مدت مشابه سال قبل و میانگین بلند مدت دارد.
افزایش نسبی بارندگی‌های این استان تنها طی یکسال برخی را به این تصور انداخته که خشکسالی یک دهه‌ای فارس و جنوب کشور رو به اتمام و این منطقه در آستانه ورود به دوران تازه ترسالی است.
به گفته برخی کارشناسان و متخصصان، ذخایر آبی استان فارس و بسیاری از نقاط دیگر کشور به حدی تهی شده که هرگز بارندگی‌های مقطعی و یکی دوساله نمی‌تواند جبران آن را کند.

رشد ۸ درصدی بارش‌ها در سال زراعی جاری
مدیرکل هواشناسی استان فارس گفت: از ابتدای سال زراعی جاری که از اول مهرماه 98 آغاز شده تا شنبه 23 فروردین‌ماه جاری، 377.9 میلیمتر بارندگی در این استان باریده است.
مسعود دهملایی افزود: در مدت مشابه سال زراعی گذشته 348.8 میلیمتر باران باریده بود که مقایسه این ارقام، نشان از افزایش هشت درصدی میزان بارندگی‌ها طی سال  زراعی جاری دارد.
وی ادامه داد: مقایسه بارندگی سال زراعی جاری در فارس با میانگین بلند مدت این استان که 261.4 میلیمتر است نیز نشان از رشد ۴۵ درصدی میزان بارندگی در سال زراعی جاری دارد.

مدیرکل هواشناسی استان فارس در بخش دیگری از سخنان خود بیان کرد: روند افزایش بارش‌ها در سال گذشته نشان ورود به دوران ترسالی ندارد و بارندگی در چند فصل نشان دهنده عبور از شرایط خشکسالی نیست.
وی با بیان اینکه در حال حاضر استان فارس از کمبود منابع آبی زیرزمینی رنج می‌برد،گفت: ذخایر آبهای زیرزمینی این استان هنوز به حد استاندارد نرسیده و حجم آبی که طی سالیان گذشته مصرف شده نیز جبران نشده است.
دهملایی میزان تبخیر در سطح کشور را 10 برابر مقدار بارش عنوان کرد و افزود: اگر مصرف بی‌رویه آب ادامه داشته باشد بارش‌ها نمی‌تواند آن را جبران کند.

سیل و داستان تغییر اقلیم
او اظهار داشت: تغییر اقلیم موضوعی است که برای کل جهان در حال رخ دادن است،آب شدن یخ‌های قطبی و افزایش دما یکی از دلایل اثبات این تغییر اقلیم است.
مدیرکل هواشناسی استان فارس افزود: تعداد پدیده‌های مخرب جوی مانند سیل در سالیان گذشته افزایش یافته که این روند نشان از این مساله دارد که بارش‌ها تغییر شکل داده و از بارندگی پیوسته در منطقه وسیع به بارش‌های تند و سیل آسا در منطقه‌ای کوچکتر تبدیل شده است.

کرونا دلیلی برای نفس کشیدن زمین
دهملایی با بیان اینکه شیوع ویروس کرونا نیز ممکن است بر تغییر اقلیم جهان تاثیر بگذارد، گفت: تعطیلی کارخانه‌ها و صنایع که در پی انتشار ویروس کرونا رخ داده باعث شده که تولید آلودگی در جهان کاهش یابد و در پی آن زمین و جو برای مدتی نفس بکشد و این روند می‌تواند حتی بصورت مقطعی جلوی گرم شدن زمین را بگیرد.
وی اظهارنظر درخصوص عبور از خشکسالی به سمت ترسالی را با لحاظ کردن بارش‌های اخیر موضوعی دانست که نیاز به گذر بیشتر زمان دارد و بیان کرد: به لحاظ آماری باید میزان بارش ها در دوره‌ای چندساله مدنظر قرار گیرد و از نظر علمی نیز باید دلایل از نظر دینامیکی بررسی شود و اینکه آیا این وضعیت و بارندگی‌ها می تواند در دراز مدت ماندگار باشد.
مدیرکل هواشناسی فارس، پیش بینی فصلی را علم جدیدی در سطح دنیا عنوان کرد و افزود: براساس دانش کنونی دنیا هنوز نمی‌توان به صورت قطعی اعلام کرد که وضعیت بارندگی‌ها در یک منطقه جغرافیایی در مدت یکسال آینده چگونه خواهد بود.
وی گرم شدن زمین را امر مسلمی دانست که اتفاق افتاده است؛‌وی همچنین اظهار داشت: گرم شدن زمین باعث افزایش تبخیر خواهد شد و اگر بارشی هم رخ دهد خیلی موثر نیست.

چه نوع بارانی برای گذر از خشکسالی، مفید است؟
مدیرکل هواشناسی استان فارس توضیح داد: بارندگی مداوم و پیوسته حتی با میزان کمتر در طول سال بسیار تاثیرات بهتری به نسبت باران سیل آسا با میزان قابل توجه در مدت زمانی اندک خواهد داشت.
وی ادامه داد: گرمای زمین باعث باریدن بارش‌های رگباری و مخرب که به ایجاد سیل می انجامد خواهد شد که این نوع بارندگی باعث از بین رفتن پوشش گیاهی و فرسایش زمین شده و همچنین قابل کنترل نیست و بخش اعظم آب حاصل از آن به دریاها خواهد ریخت.
دهملایی اضافه کرد: اگر جلوی افزایش دمای زمین گرفته شود بسیای از این موارد رخ نخواهد داد و بارش ها نیز بسیار موثرتر مورد استفاده بشر خواهد بود. 
وی در بخش پایانی سخنان خود گفت: حدود هفت سال در سطح استان فارس بارش‌های سالانه بسیار اندک بوده و خشکسالی نیز وجود داشته که بهبود نسبی وضعیت بارندگی در یکسال اخیر نیز هنوز نتوانسته است، این وضعیت را جبران کند و شرایط را تغییر دهد.  

رییس مرکز پژوهش‌های جوی و اقیانوسی دانشگاه شیراز نیز  گفت: در طول تاریخ، سالهای بسیاری وجود دارد که بارش‌ها از میانگین بلندمدت کمتر و یا بیشتر بوده است.

دکتر محمد جعفر ناظم السادات با بیان اینکه براساس اطلاعات تاریخی تعداد سالهایی که بارندگی در جنوب کشور و استان فارس کمتر از میانگین بلندمدت بوده بیشتر است،افزود: بعنوان مثال اگر میزان بارندگی در ۱۰ سال این منطقه بیش از میانگین بلندمدت باشد،میزان بارندگی در ۱۵ سال آن نیز کمتر از میانگین خواهد بود.‌
عضو هیات علمی دانشگاه شیراز، جغرافیای نواحی جنوبی کشور و استان فارس را بیشتر مستعد خشکسالی دانست و ادامه داد: احتمال وقوع دوران‌های کم بارش و خشکسالی در این منطقه بیشتر است.
عضو هیات علمی دانشگاه شیراز اضافه کرد: در دورانی که در اقیانوس آرام وضعیت ال نینو یا متمایل به آن حاکم باشد بارش در بسیاری از بخش‌های ایران بیشتر از میانگین بلندمدت خواهد بود و بالعکس در دورانی که در اقیانوس آرام وضعیت لانینا حاکم باشد بارش در اغلب نقاط ایران کمتر از حد نرمال خواهد بود که البته استثناء هم در این شرایط وجود دارد.
استاد بخش مهندسی آب دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز توضیح داد: در یکسال گذشته شرایط این منطقه متمایل به ال نینو بوده است اما در حال حاضر توانایی پیش بینی قطعی وضعیت بارندگی در سال‌های پیش رو در سطح دنیا وجود ندارد.

بنا به برخی منابع علمی، ال نینو رویدادی طبیعی و یک نوسان در سیستم جوی - اقیانوسی در ناحیه‌ حاره‌ای اقیانوس آرام است که تاثیرات بسیار بزرگی روی آب و هوا در سراسر کره‌ زمین دارد.
این رویداد در سال 2015 یکی از قوی‌ترین پدیده های ال نینوی ثبت شده را رقم زد و شدت اثرگذاری ان روی دمای جهانی، موجب شد که سال 2016 به عنوان گرمترین سال رکورد بزند.
این پدیده در سال 2015 علاوه بر گرما، به خشکسالی در آفریقا هم منجر شد که بر اثر آن، کشاورزی و تولید اقلام غذایی در بسیاری از مناطق این قاره به شدت کاهش یافت و افزون بر این، جنوب قاره آمریکا هم شاهد وقوع سیل هایی در برزیل، آرژانتین و اروگوئه بود.
براساس این گزارش، در سال 2018 چرخه آب و هوایی جهان وارد مرحله ای مخالف ال نینو موسوم به لانینا شد که بر اثر آن، دماهای سطح آب در اقیانوس آرام سردتر از میانگین آن بود.
بنا به برخی پیش‌بینی‌ها، این پدیده حال از بین رفته است و بر اساس الگوهای سازمان جهانی هواشناسی، 70 درصد احتمال دارد تا پایان سال، ال نینوی دیگری رخ دهد.

آیا بارش‌ها نشانه‌ای بر برون رفت از خشکسالی است؟
ناظم السادات در پاسخ به این سوال که روند بارش‌ها در یک سال و نیم گذشته بطور نسبی رو به افزایش بوده است و آیا این روند می‌تواند نشانه‌ای برای برون رفت استان فارس و جنوب کشور از شرایط خشکسالی باشد؟ گفت: با توجه به دانش موجود و میزان افزایش بارندگی‌ها طی یکسال گذشته نمی‌توان نتیجه گیری دقیقی در خصوص برون رفت از شرایط خشکسالی منطقه کرد.

ارتباط باران با دمای آب دریاها
رییس مرکز پژوهش‌های جوی و اقیانوسی دانشگاه شیراز در بخش دیگری از سخنان خود بیان کرد: میزان بارش بیش از هر چیزی تحت تاثیر انرژی و دمای سطح آب دریاهای جهان قرار قرار دارد.
وی میزان بارندگی در ایران را متاثر از دمای آب خلیج فارس،اقیانوس آرام و اقیانوس هند عنوان کرد و گفت: در حال حاضر مدل‌های هواشناسی قادر به پیش بینی وضعیت آب و هوا تا حداکثر ۶ ماه آینده است و پیش بینی بیش از این مدت با ضریب خطای زیاد همراه خواهد بود.

خاورمیانه به استقبال خشکسالی می‌رود
ناظم السادات افزود: براساس مدل‌های هواشناسی می‌توان گفت که در آینده تقریبا به سمت چه نوع آب و هوایی خواهیم رفت که در حال حاضر بسیاری از مدل‌ها پیش رفتن به سمت خشکی را برای دهه‌های آینده خاورمیانه پیش بینی کرده‌اند.
وی به نمونه‌های تاریخی هواشناسی جنوب ایران و استان فارس اشاره کرد و گفت: بارندگی‌های خوب و بیش از میانگین دراز مدت طی دو الی سه سال در این منطقه تجربه شده که بعد از آن یک دوره ده ساله خشکسالی نیز وجود داشته است.

پاییز کم بارش در انتظار فارس
این عضو هیات علمی دانشگاه، گمانه زنی‌های کارشناسان را مبتنی بر پیش رو بودن دوران کم بارشی در فارس و جنوب کشور دانست و افزود: شواهد و شرایطی که در حال حاضر بر اقیانوس آرام حاکم است نشان از پاییز کم بارش در استان فارس و جنوب ایران دارد بگونه ای که در این فصل احتمالا میزان بارش‌ها کمتر از مدت مشابه سال قبل و حد نرمال خواهد بود.
استاد دانشگاه شیراز همچنین بیان کرد: مدل‌های هواشناسی بارش بیش از حد نرمال را برای روزهای باقی مانده از فروردین ماه جاری و اردیبهشت ۹۹ پیش بینی می‌کند.

وی تاکید کرد: مردم و خصوصا کشاورزان همواره به یاد داشته باشند که وضعیت منابع آبی چندان مناسب نیست و ممکن است مشکلاتی در آینده ایجاد شود،لذا ضروری است که از هر قطره آب حراست کرد تا اگر دوران خشکی در پیش رو ایجاد شد بتوانیم با مشکلات کمتری روبه رو شویم.
ناظم السادات با بیان اینکه بارندگی‌های خوب و مقطعی یک سال گذشته نباید ارزش آب را در دیدگان مردم کم اهمیت جلوه دهد،گفت: صرفه جویی آب در بخش کشاورزی استان فارس و کشور امر بسیار مهمی است که باید مورد توجه جدی قرار گیرد تا بتوان منابع آب از دست رفته را تقویت و کشور را برای سال‌های خشک پیش رو آماده کرد.
استاد بخش مهندسی آب دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز بیان کرد: نباید تمام آبی که در دوران ترسالی حاصل می‌شود را مصرف کرد بلکه باید مازاد بارش‌ها به تقویت منابع آبی زیرزمینی اختصاص یابد تا بتوان دوران‌های خشک پیش رو که اغلب شواهد علمی از وقوع آن خبر می‌دهد را با کمترین آسیب و خسارت طی کرد.