◄ هر تصادف یک گل به خودی است!!

وبلاگ محمد حسین زال نژاد- حمل و نقل و ارتباطات از بخش های زیربنایی و یکی از شاخص های توسعه یافتگی کشورها محسوب می شود که در بین سیستم های آن، حمل و نقل جاده ای جزء لاینفک و در اغلب کشورها، ستون فقرات شبکه حمل و نقل است. بر همین اصل، ایمنی حمل و نقل جاده ای از جایگاه ویژه ای برخوردار است. حوادث رانندگی از جمله معضلات حمل و نقل جاده ای به شمار می آید.

تصادفات که اغلب هزینه سرسام آور و گاهاً غیرقابل جبران به جامعه تحمیل می کند، با اتلاف سرمایه های ملی، اثرات زیانباری را بر توسعه کشورها بخصوص کشورهای با درآمد کم و متوسط و در حال توسعه بر جای خواهد گذاشت. علاوه بر این، متزلزل شدن نهاد خانواده ها را در اثر کشته شدن نیروی کار یا اعضای خانواده، به عنوان پیامدهای اقتصادی اجتماعی (مستقیم و غیرمستقیم) تصادفات رانندگی به حساب می آید.

تلفات نیروی انسانی بدترین پیامد هر تصادف می باشد و متأسفانه آمار این تلفات بسیار نگران کننده است. روزانه حدود 3500 نفر در اثر تصادفات راه ها در سراسر جهان جان خود را از دست می دهند. این رقم فاجعه بار در سال به حدود 1 میلیون و 300 هزار نفر رسیده که با ادامه این روند پیش بینی می شود در سال 2020 به رقم 1 میلیون و 900 هزار نفر خواهد رسید. تلفات ترافیکی در ایران بسیار بالاتر و بحرانی تر از میانگین جهانی است. درصد تلفات راه ها در ایران حدود 2 درصد تلفات راه ها در جهان و حدود 1.5 برابر میانگین تلفات جهانی راهها را تشکیل می دهد. ایران جزء 10 کشور نخست دارای بیشترین تعداد تلفات راهها بوده که از لحاظ شاخص نسبت تلفات به 100 هزار نفر جمعیت جزء 7 کشور اول جهان می باشد ( WHO,2013 ). طبق گزارشات سازمان پزشکی قانونی کشور، از تصادفات سه سال اخیر، 49388 فوتی و 950573 مصدوم بر جای مانده است. با توجه به حدود یک میلیون کشته و مجروح ناشی از این حوادث در سه سال اخیر، گویی هر سال در ایران یک زلزله مهیب اتفاق می‌افتد.

1. تصادفات و ضرورت کنترل عوامل انسانی

 معیار سنجش ایمنی راه فراوانی و شدت تصادفات جاده ای است. تصادف یک رویداد غیرقابل پیش بینی است که نتیجه بروز اختلال در تعادل بین سه رکن اصلی انسان، وسیله نقلیه و راه (و محیط اطراف) می باشد و مادامی که هر یک از سه عامل وظیفه خود را به درستی انجام دهند، حادثه ای اتفاق نمی افتد. باید توجه داشت که کمتر تصادفی ناشی از یک علت می باشد و در بیشتر موارد شرایطی که منجر به وقوع یک تصادف می شود، شامل ترکیبی از ارکان عنوان شده است.

انسان به عنوان اصلی ترین عامل، نقش چشمگیری در تصادفات دارد؛ چراکه رانندگان و سرنشینان وسایل نقلیه، عابران پیاده و سازندگان راه و وسایل نقلیه همگی انسان هستند. در واقع می توان گفت انسان به طور مستقیم و غیرمستقیم در تمامی تصادفات نقش دارد. بنابراین منطقی است که جامعه تمام تلاش خود را بر کنترل عوامل انسانی متمرکز کند.

در مطالعات ایمنی ترافیک، شناخت عوامل انسانی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است؛ چراکه انسان در شرایط متفاوت دست به اقداماتی می زند که گاهی اوقات قابل مهار نیستند. بسیاری از مشکلات حمل و نقل و ترافیک در کشور ما ناشی از رفتار استفاده کنندگان است که علت اصلی آن عدم آگاهی لازم، نداشتن آموزش کافی و بی توجهی به وجدان اجتماعی نسبت به حقوق دیگران است. در هر تصادف انسان به عنوان راننده، عابر و سرنشین می تواند نقش عمده داشته باشد؛ چراکه از آغاز بهره برداری راه یعنی شروع سفر همواره در تصادفات مؤثر است.

بیشترین نقشی که انسان می تواند به طور مستقیم در تصادفات ایفا کند، به عنوان راننده است که می تواند با نحوه عمل صحیح و منطقی، شرایط متغیر ترافیک را شناسایی و درک نماید و به میزان قابل توجهی از بروز حوادث جلوگیری کند. براساس گزارش سال 2013 سازمان بهداشت جهانی، میزان تلفات راننده و سرنشینان وسایل نقلیه در کشور ایران 75 درصد کل تلفات راهها می باشد. رفتار راننده در جاده ها در سرنوشت زندگی و حیات خودش و سرنشینان وسیله بسیار تاثیرگذار است. از عوامل انسانی مرتبط با راننده نیز می توان به خصوصیات راننده، شرایطروحی و جسمی وی در هنگام رانندگی مانند خستگی، خواب آلودگی، استفاده از داروها، مواد مخدر و مسکرات و همچنین میزان توجه به مقررات راهنمایی و رانندگی اشاره کرد. بی توجهی به جلو، سبقت غیر مجاز، رعایت نکردن حق تقدم، تخطی از سرعت مطمئنه، تغییر مسیر ناگهانی، انحراف به چپ، حرکت خلاف جهت، عدم رعایت فاصله طولی و عرضی، گردش غلط، تغییر مسیرهای ناگهانی، عبور از چراغ قرمز، حرکت با دنده عقب و ناتوانی در کنترل وسیله نقلیه از مهمترین خطاهای انسانی راننده وسیله نقلیه است که موجب بروز تصادفات می شود.

به طور کلی انسان می تواند به دلایل زیر در تصادف مقصر شناخته شود:

الف) عدم آموزش؛ در زمینه های مهارت رانندگی، مکانیزم وسیله نقلیه ، علایم و تابلوهای مسیر و ...

ب) سطح فرهنگی نامناسب؛ در زمینه های احترام به حقوق دیگران، رعایت قانون و مقررات و ...

ج) فقدان اطلاعات؛ در زمینه های دید و شرایط راه، شرایط جوی، وضعیت ترافیک پیش رو و ...

د) شرایط فیزیکی و فیزیولوژی؛ مانند سن، خستگی، خواب آلودگی، مصرف مشروبات الکلی، عصبانیت، هیجان و ...

بنابراین لزوم استمرار نظارت و کنترل پیوسته عنصر اصلی ایمنی ترافیک یعنی انسان بیش از پیش احساس می شود. چرا که انسان به علت شرایط جسمی و روحی متغیری که می تواند داشته باشد، بسته به نوع نظارتی که بر رفتار وی صورت می گیرد، ممکن است رفتارهای متفاوتی از خود نشان دهد.

1. ابزارهای نظارتی و کنترلی

نقش مهم و مؤثر انسان در ایمنی راه ها بخصوص در تصادفات غیرقابل انکار است و اعتماد کاذب به عملکرد فردی می تواند منتهی به ایجاد حادثه شود. اما تا وقتی که انسان یا وسیله نقلیه در سطح جاده حرکت می کنند، هیچ اطمینانی وجود ندارد که میزان تصادفات به صفر رسیده و ایمنی راه به طور کامل تأمین شود. با این وجود، باید توجه داشت که،

• شرایط و خصوصیات انسان ثبات ندارد و همواره در حال تغییر است؛
• در هر شرایطی تصمیم گیرنده انسان ( راننده یا عابر) است؛
• انسان در ساخت راه و وسیله نقلیه هم نقش دارد؛
• ماهرترین و آگاه ترین انسان هم ممکن است لحظه ای دچار اشتباه شود، که همین یک لحظه برای وقوع حادثه کافی است؛
• انسان ضربه پذیرترین عنصر ایمنی ترافیک به شمار می رود؛
• انسان تحت تأثیر عوامل پیش بینی نشده ای قرار دارد که اثرات متفاوتی در طرز رفتار و روحیات او خواهد داشت.

بدین ترتیب هر ابزاری که بتواند تأثیری مثبت بر رفتار انسان داشته باشد، می تواند تا حد زیادی باعث کاهش میزان و شدت تصادفات جاده ای شود. ابزارهای نظارتی که تاکنون برای پیشگیری از تصادفات بکارگیری شده اند را به نوعی می توان به دو بخش کلی تقسیم کرد: 1) کنترل انسان در خارج از مسیر (مانند خودکنترلی انسان و افزایش سطح آگاهی انسان، آموزش رانندگی ) که  با انجام کنترلهای غیرمستقیم و برنامه های فرهنگی و آموزشی با هدف پیشگیری از بروز خطاهای حادثه ساز صورت می گیرد 2 ) کنترل انسان در طول مسیر (مانند برخورد قاطع پلیس و بهره گیری از سیستمهای هوشمند نظارتی و کنترل از طریق طراحی راه ها ). با این وجود همچنان آمار تلفات و خسارات ناشی از تصادفات ترافیکی و همچنان تبعات منفی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن بسیار بالا بوده که نیازمند تغییر روش با اتخاد تصمیمات جدی تر، پیشگیرانه و کنترل محور جهت کاهش فراوانی و شدت تصادفات می باشد.

اگرچه تصادفات رانندگی در بخش حمل ونقل اتفاق می افتد، ولی نتایج و تبعات آن تنها به بخش حمل و نقل بر نمی گردد و بر سایر ابعاد جامعه اعم از اقتصادی، اجتماعی، سلامت و بهداشت تأثیرگذار است . بنابراین، سرمایه گذاری در بخش ارتقای ایمنی ترافیک دارای نرخ بازگشت بالایی است. اگر باور داشته باشیم که در صورت سرمایه گذاری در کاری هر سال چند برابر آن به سرمایه کشور و به اقتصاد ملی بازگشت می کند و در صورت عدم سرمایه گذاری هر سال چند برابر آن زیان انباشته بر کشور تحمیل می شود، چگونه ممکن است از چنین سرمایه گذاری بتوانیم غفلت کنیم ؟!.

1. ارائه راهکارهای پیشنهادی

4 – 1 -  تقویت خودکنترلی انسان به خصوص در طول دوران رشد و پرورش

• بسیاری از مشکلات عمده فردی و اجتماعی ناشی از نقص در خودکنترلی می باشد. یافته های پژوهشی نشان می دهد که اساساً افراد در میزان ظرفیت خودکنترلی متفاوتند. هدفی که در خودکنترلی دنبال می شود، ایجاد حالتی در درون فرد است که او را بدون اعمال نظارت خارجی به انجام درست وظایف و مسئولیت هایش متمایل می سازد. نیل به این هدف جز از طریق کار فرهنگی میسر نیست. بسترهای لازم جهت ایجاد خودکنترلی در افراد که باعث می شود خود را در مقابل اجرای قوانین و مقررات مسئول بدانند عبارتند از: ایمان به خدا و اعتقادات مذهبی، توجه به حقوق و حرمت دیگران، دادن انگیزه و پاداشهای درونی به افراد، حس تعلق به شهر و سرزمین. اینها نیازهای است که لازم است در نظام آموزش عمومی و کانون خانواده ها و رسانه ها بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

4 – 2 - تهیه و تدریس کتاب ترافیک در نظام آموزش عمومی

انسان از بدو دوران رشد که وارد مرحله کودکی شده و توانایی ایستادن و راه رفتن می یابد به طور مستقیم درگیر مقوله رفت و آمد خود می شود که آموزش صحیح مقوله ترافیک و مقررات آن باعث پرورش شخصیتی آگاه به حقوق شهروندی به ویژه در سیستم ترافیک خواهد شد. این امر نیازمند فرهنگ سازی و آموزش کلیه شهروندان در زمینه ایمنی و حقوق ترافیک و قوانین رانندگی و مقررات ویژه عابر پیاده از کودکی می باشد. لذا تهیه و تدریس کتاب ترافیک با زبانی ساده و کودکانه می تواند بسیار موثر واقع شود. این امر بدوا می تواند از طریق هماهنگی بین نظام مهندسی، پلیس راهنمایی و رانندگی و راهور و همچنین آموزش و پرورش جهت تهیه دستورالعمل و تدریس محتوای آموزشی توسط پلیس و کارشناسان ترافیک نظام مهندسی صورت پذیرد.

4 – 3 - نظارت مستمر و پیوسته کاربران ترافیک

پیشرفتهای سالهای اخیر فناوری اطلاعات و ارتباطات، گسترش بسترها و شبکه های مخابراتی و رشد و توسعه سیستمهای حمل و نقل هوشمند، جوامع  مختلف  را بر آن داشت تا با  بهره گیری  از  ره آوردهای  فناوری اطلاعات  یک  زیر ساخت مناسب  برای  مختصصین  ترافیک  در  برنامه ریزی،  هدایت  و کنترل  ترافیک فراهم  آورند. سیستم های  هوشمند  حمل و  نقل (ITS )  مجموعه ای  از  فناوری های اطلاعات و ارتباطات  به کار رفته  در سیستمهای حمل و نقل است که با استفاده از فناوریهای نوین سبب افزایش ایمنی، کارایی و روانی سیستم حمل و نقل می شود. پیوستگی سیستم های نظارتی راهها، ترکیبی از حضور فیزیکی پلیس و نظارت هوشمند جاده ها، به طوری که کاربر ترافیکی در هیچ یک از لحظات حرکتش در جریان ترافیک نپندارد که از دید پلیس یا دوربین خارج شده است، بسیار می تواند در کنترل سرعت و کاهش فراوانی و شدت تصادفات موثر باشد.

علاوه براین، گسترده شدن بهره گیری از سامانه سپهتن ( سامانه پایش هوشمند تردد ناوگان ) در سراسر کشور به منظور نظارت و کنترل بهینه ناوگان حمل و نقل عمومی بار و مسافر موجب افزایش سطح ایمنی جاده ها و ارتقای سطح کنترل و عملکرد ناوگان خواهد شد.

4 – 4 - تنبیه آموزش محور و فرهنگ ساز مجرمین و متخلفین حوادث ترافیکی

جرایم ناشی از تخلفات رانـنـدگی، حـجـم قـابـل تـوجـهـی از پرونده‌هایی را تشکیل می‌دهد که سالانه در دستگاه قضایی بررسی می‌شوند. قانون برای این جرایم غیرعمد نیز بسته به نوع جرم ارتکابی، مجازات متناسب را تعیین کرده که ممکن است به صورت حبس، جزای نقدی و مجازات های تکمیلی صادر گردد.

در مورد مجازات مجرم از جنبه عمومی جرم ( در صورتیکه شاکی خصوصی نداشته و یا رضایت وی را جلب کرده باشد ) پیشنهاد می شود، با استفاده از ماده های شماره 64 و 68 قانون مجازات اسلامی مبنی بر نحوه تعیین مجازات های جایگزین حبس به مقوله تنبیه آموزش محور و فرهنگ ساز مجرمین حوادث ترافیکی عنایت بیشتری گردد. مجازاتی که مجرم حوادث و تخلفات رانندگی را ضمن اصلاح به توجه بیشتر به مقوله ایمنی ترافیک و رعایت قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی جهت کاهش فراوانی و شدت تصادفات وادار نماید. مجازاتی نظیر خدمت عمومی رایگان در اداره راه ، شهرداری و پلیس راهنمایی و رانندگی و سایر نهادهای مرتبط در حوزه ترافیک که در ماده های شماره 79 و 84 قانون مجازات اسلامی و آیین نامه اجرایی ماده 79 به طور مشروح نحوه اجرای حکم مطرح شده است.

از جمله مزایای خدمت عمومی در نهادهای مربوط به حوزه حمل و نقل و ترافیک عبارت است از :

• کاهش تعداد زندانی ها
• کاهش هزینه های سربار دولت
• کاهش آسیب های اجتماعی و فرهنگی وارد بر خانواده مجرم ناشی از زندانی شدن وی
• افزایش بازدارندگی فرهنگی با رواج یافتن این گونه احکام
• کاهش آسیب های معیشتی خانواده نسبت به زندانی شدن مجرم
• اصلاح مجرم از طریق کار کردن در حوزه ترافیک که در همین حوزه متخلف و مجرم شناخته شده تا بازآموزی و تجدید دوره گردد
• لمس نمودن خطرات و زحماتی که در اثر بی توجهی متخلفینی مانند وی بر کارکنان نهادهای حوزه ترافیک وارد می شود
• به زحمت افتادن بابت خساراتی که متخلفینی مانند وی به تابلوها، جداول و حفاظ ها و سایر مستحدثات و المانهای راه وارد می کنند.

از آنجاییکه آموزش و فرهنگ سازی کاربران ترافیک بسیار اثربخش تر از دیگر روشها در کاهش تصادفات می باشد، از یک سو، تنبیه متخلفان و مجرمان ترافیکی در همان حوزه ای که جرم و تخلف را مرتکب شده است، و از سویی دیگر بهره برداری از اثر فرهنگی و تبلیغی نوع صدور حکم در سطح جامعه، نتایج مثبتی را در کاهش تصادفات و افزایش ایمنی ترافیک موجب خواهد شد. به طوریکه نه تنها موجب اصلاح مجرم شده بلکه موجب رعایت جوانب احتیاط توسط سایر رانندگان و کاربران ترافیک (مثلا ترس از کار کردن در سطح راه ها و خدشه دار شدن منزلت اجتماعی) نیز خواهد شد.

4 – 5 - بازنگری و نظارت بیشتر بر آموزش هنرجویان رانندگی در آموزشگاه ها

براساس تجزیه و تحلیل آمار تصادفات و سوانح جاده‌ای و شهری راننده اصلی ‌ترین و مهم‌ترین علت در وقوع حوادث محسوب می‌شود. بنابراین برای کاهش نقش راننده در بروز تصادفات باید روش‌های رایج آموزش رانندگی مورد بررسی جدی و حتی تجدید نظر قرار گیرد، چرا که با ۲۰ ساعت تمرین طی ۱۰ جلسه کلاس‌های آموزش رانندگی، نمی‌توان از فردی که گواهینامه گرفته انتظار رانندگی خوب و ایمن را داشت. اخذ سریع گواهینامه و توهم و غرور کاذب در رانندگی باعث بروز حوادث جبران ناپذیر فراوانی برای جوانان شده است. به این ترتیب افراد به دلیل توهم موجود درباره مهارت خود در امر رانندگی در خیابان‌ها و جاده‌های ناامن و شلوغ ورود پیدا کرده و همین امر آنها را با مشکلات و حوادث فراوانی مواجه می‌کند. در آمارهای اخیر نیز جوانان نقش سنگینی را در تصادفات داشته اند به طوریکه تصادفات راهها از مهمترین علل مرگ نوجوانان و جوانان به شمار می آید.

در برخی کشورها شخص به صرف اخذ گواهینامه در دوره‌های طولانی مدت باز هم اجازه رانندگی در خیابان‌ها و جاده‌ها را ندارد، بلکه حضور یک راننده کمکی در کنار فرد مبتدی الزامی است، درغیر این صورت فرد خاطی مرتکب جرم شده و باید جریمه پرداخت کند. این مسئله میزان اهمیت و سرمایه گذاری در بخش ارتقای ایمنی بخصوص در زمینه آموزش، فرهنگسازی و اعمال قوانین سختگیرانه را نشان می دهد. لذا پیشنهاد می شود، سن اخذ گواهینامه به حداقل 20 سال افزایش یافته، میزان ساعات آموزش تئوری حداقل به 30 ساعت و آموزش عملی به 50 ساعت افزایش یافته که طبیعتا با افزایش هزینه آموزش، به اهرمی در کاهش استقبال جوانان به اخذ گواهینامه رانندگی منجر می شود. البته آموزش حقوق و مقررات ترافیکی در نظام آموزشی ، آمادگی مطلوبی را برای هنرجو جهت اخذ گواهینامه فراهم خواهم کرد. همچنین با استخراج گزارشات تصادفات و نمرات منفی رانندگان اولا نسبت به بازآموزی رانندگان پرتخلف و دارای تخلفات حادثه ساز در پایان هر سال اقدام شود و ثانیا با استخراج نام آموزشگاه های رانندگان متخلف، عملکرد آموزشگاهها مورد ارزیابی، تنبیه و تشویق قرار گیرد.

1. نتیجه

هر تصادف یک گل به خودی است !!

در بازی فوتبال، تعداد زیادی از بازیکنان یک تیم با همکاری و هماهنگی یکدیگر موفق به گلزنی به تیم مقابل می شوند. اما این گل به نام همه ثبت نمی شود، بلکه تنها به نام یک نفر که کار را تمام می کند ثبت می شود. برخی مواقع نیز در اثر اشتباه یک یا چند بازیکن گل به خودی با ضربه بازیکن تیم خودی به ثمر می رسد که باعث کمرنگ شدن گلهای به ثمر رسیده و حتی باعث شکست تیم گردد.

در حمل و نقل، هر تصادف مانند یک گل به خودی است. عوامل مختلفی در بروز یک حادثه نقش دارند اما به نام نفر آخر که کاربر سیستم ترافیک است، ثبت می شود. تصادف مانند گل به خودی هیچ امتیاز مثبتی نداشته، بلکه دارای اثرات مرگبار و نتایج منفی زیادی می باشد که باعث کمرنگ و حتی بی اثر شدن امتیازات مثبت حمل و نقل جاده ای (همان گلهای به ثمر رسیده) می شود.

امید است با عنایت به پیشنهادات ارائه شده در جهت کاهش تلفات و هزینه های سنگین ناشی از تصادفات، ابعاد سه گانه مهندسی ترافیک بخصوص آموزش و فرهنگ سازی عمومی در زمینه حقوق و ایمنی ترافیک بسیار پررنگ تر شوند.