زیر پوست جامعه: بازخوانی حوادث آبان 98 و جهان پساکرونا

بخشی از جامعه ایران این روزها از خود رفتارهایی را نشان می دهد که برای دیگران چندان قابل تصور و پذیرش نیست. در این میان، حوادث آبان ماه 1398 که نسبت به سایر حوادث مشابه دو دهه اخیر با بیشترین تخریب و کشته همراه بود هنوز آن چنان که باید و شاید از منظر جامعه شناختی مورد واکاوی قرار نگرفته است. اعتراض ها با آتش زنه افزایش قیمت بنزین شعله ور شد. ولی، این موضوعی بود که جامعه مدت ها انتظار آن را می کشید و فارغ از ضعف هایی که برای تدابیر اجرایی آن می توان برشمرد، اندازه و نحوه اعتراض خارج از تصور بسیاری از ناظران و منتقدان اجتماعی بود. چرا چنین پدیده ای رخ داد؟ هرچند موضوع منطقی شدن قیمت حامل های انرژی در جامعه ی کارشناسی ایران دارای طرفداران پروپا قرصی است، در عمل بخش گسترده ای از جامعه با آن همراهی نکرد و در مقابل، هرچند با اعتراض ها هم راهی نکرد ولی، با آن همدل بود. در کلاس درس خودم، اکثر دانشجویان از حیث منطقی با اصلاح قیمت ها مخالف نبودند ولی، با اعتراض ها احساس هم دلی می کردند. همین وضع تا حدی زیادی با زبان بی زبانی در جمع استادان نیز جریان داشت؟ این پدیده چه معنایی دارد؟ و از چه اتفاقی در زیرپوست جامعه خبر می دهد؟

از میان تحلیل هایی که در این باره دیدم، تحلیل آقای دکتر محمد مهدی مجاهدی حاوی نکات قابل تاملی بود که نه تنها دولت که جامعه مدنی و نخبگان را به تامل وا می دارد. او رویه های اجتماعی را عقب می زند و پدیده ای به نام «طبقه ی عمودی» را در زیر پوست جامعه به ما نشان می دهد که محصول فرورانده شدن طبقه های اجتماعی به طبقات پایین تر است. این تحول در بستر یک جامعه در حال فروپاشی رخ می دهد. از این رو جامعه مدنی توان برقراری ارتباط با این طبقه ی جدید و امکان نمایندگی آنرا ندارد. و فراتر آن که گسترش دامنه ی فساد، حسِّ بی عدالتی وضعف شبکه ارتباطی درون جامعه و جامعه وحکومت، جامعه را در یک بهت و بی تصمیمی کم نظیری قرار داده است.

ویژگی طبقات، لایه لایه و افقی بودن آنهاست. ولی، او این بار یک طبقه عمودی را تعریف می کند که ارتباط درون این طبقه نه از حیث هم سنخی رفتاری و هنجاری است، بلکه از منظر نا همسنخی رفتاری اعضای آن با طبقه ی موجودشان است که با اکراه و به جبر زمانه به آن فرورانده شدن اند. او این طبقه بی قرار و بی هنجار که اکنون بسیار حجیم و پرُجمعیت شده است را مورد واکاوی قرار می دهد و آن را پدیده ای پُرخطر برای حفظ همبستگی ملی می داند.

ریزش طبقه متوسط به طبقه ی فرودست عامل شکل گیری ناهنجاری های گسترده در سطح جامعه است. زندگی در وضعیت جدید برای این طبقه عمودی همراه با آسیب های فراوان و غیر قابل تحمل است. حجم بالای جمعیت به حاشیه رانده شده و حسِّ تلخ به حاشیه رانده شدگی موجب شکل گیری حسِّ نارضایتی گسترده در میان آن و به وجود آمدن یک وضعیّت عدم تقارن اجتماعی است که می تواند برای کل جامعه بسیار خطرناک باشد.

بار عمده جامعه مدنی را طبقه متوسط به دوش می کشد. یکی از کارکردهای جامعه مدنی پژواک صدای طبقه متوسط در جامعه است. با جابجایی اجتماعی گسترده صورت گرفته به سمت طبقات زیرین، در واقع جامعه دچار «گنگی» و بی صدایی شده ولی، هر لحظه در انتظار وقوع اتفاق های منفی و بی سابقه است. در این وضعیّت، جامعه ناظر حرکت هایی است که هر چند گسترده اند، صدای روشنی ندارند و بیشتر شبیه آشوب و بلوا می باشند. به دلیل آن که شبکه های ارتباطی جامه ی مدنی دچار اختلال کلی شده اند، سازوکار اتفاق های جدید نه برای نهادهای مدنی و نه برای حاکمیّت قابل شناسایی نیست. «این گنگی کاملاً دو سویه است». لذا، نهادهای مدنی سکوت اختیار می کنند و گروه حاکم نیز اعتراض ها را مورد سرزنش و محکومیّت قرار می دهد. به عبارتی دیگر هم جامعه مدنی و هم حاکمیّت نیز دچار گنگی می شوند. هم چنان که تا کنون هنوز هیچ توضیح روشن و قانع کننده ای در باره این حوادث به جامعه داده نشده است.

هم چنان که مشاهده شد «همه اجزایی که در این چرخه تصمیم گیری سهمی دارند و عضویتی دارند از خودشان سلب مسئولیت می کنند یعنی می گویند که ما هم صبح جمعه با شما مطلع شدیم! یا می گویند که مگر همه چیز به مجلس مربوط می شود و این تصمیم گیری اصلاً از مجرای مجلس عبور نکرد! یا گفته می شود که ما در جلسه سران قوا تصمیم گرفتیم اما من مخالف بودم و یا من شروطی داشتم که به آن ها اعتنایی نشد»!

از یک سوی «به حاشیه رانده شدگان» حس می کنند که گذشته خود را از دست داده اند در حالی که آینده ای هم ندارند. از سوی دیگر، انتظارات و ناهم سنخی سبک زندگی در میان طبقه فرودست جدید موجب شکل گیری عدم تقارن و نارضایتی گسترده اجتماعی است. یک مجموعه از رانده شدگانی از طبقه پیشین به طبقه ی زیرین وجود دارد که هویت یابی و شیوه زیست شان دیگر نمی تواند مطابق استانداردهای طبقاتی پیشین شان استمرار پیدا کند، چون دیگر امکانات پیشین راندارند. در شرایط جدید هم نمی توانند هویت یابی کنند. چون هیچ نوع سابقه ی آشنایی با زندگی به سبک جدید و در طبقه ی جدید واقتضاءات آن را ندارند. به این ترتیب از موقعیت خودشان به شدّت ناراضی و سرخورده اند. آنان احساس تبعیض و احساس ظلم می کنند. احساس می کنند که در موقعیتی قرار گرفته اند که شایسته آنان نیست.

همه این اتفاق ها در بستری رخ وی دهد که جامعه به طور گسترده و کم سابقه ای به جریان فساد های سازمان یافته گشوده شده و حسِّ بی عدالتی و نبود انصاف به نحو کم سابقه ای در جامعه جریان دارد. ضعف دولت و ضعف حاکمیّت قانون و یا به عبارت دیگر پدیده بی دولتی و یا چند دولتی امید اجتماعی برای بهبود را به کم ترین حد خود در چهار دهه اخیر تنزل داده است. در چنین بستری، حال با توجه به اینکه اکثر اعضای همه طبقات دستِ کم یک طبقه تنزل یافته اند، حسِّ «به خاک سیاه نشستن» بر آنان چیره است. هر چند این به خاک سیاه نشستن برای افراد مختلف با توجه به مبداء طبقاتی پیشین شان معانی متفاوتی دارد. ولی، احساس آن مشترک است و این تشکیل یک طبقه عمودی از ناراضیان را می دهد. لذا، کسانی که در اعتراض شرکت می کنند بسیار متنوع هستند و شدّت انتشار آن نیز انفجاری است. اگر امکان شکل گیری جنبش های اجتماعی در جامعه وجود داشت، بخت چندانی برای شکل گیری اعتراض های با این شکل باقی نمی ماند.

این وضعیت یعنی آن که این طبقه امکان بازنمایی خود در جامعه را ندارد و امکان حضور با معنی و اثرگذار اجتماعی خود را از دست داده است. این انفجارهای خیابانی هیچ یک از خصلت های «جنبش ها» و «ناجنبش ها» را ندارند. بدین معنی که فاقد شعار معینی هستند و بیشتر جنبه سلبی دارند تا اینکه جنبه ایجابی داشته باشند. شما هرچه می بینید سراپا تخریب است. منطق درونی آنها انحلال جامعه است. ساخت طبقه عمودی جدید برای اعضایش در حکم تبعید گاه است. لذا، می خواهد آن را منحل کند. مهم ترین ویژگی این طبقه ی عمودی بی قراری آن است. آتش زدن آمبولانس نشانه بسیار خطرناکی است که در هیچ یک از اعتراض های پیشین تا کنون مشاهده نشده است. «کسی که آمبولانس آتش می زند در واقع در نظام معرفتی ما و در نظام شناخت ما از جامعه، یک مرزی را جابه جا می کند». این یعنی عبور از تمام هنجارهای مشترک جامعه در میان تمامی طبقات است.

نکته مهم این است که تحلیل جامعه شناختی موضوع، تنها نباید تحلیل وضعیّت و موقعیّت کنشگر اکتفا کرد. باید ساختار را نیز مورد واکاوی قرار داد و شبکه رابطه کنشگر و ساختار و امکان ساخت یابی جدید را نیز مورد توجه قرار داد. «جامعه ما دارد بیش از هر چیز دیگری بهای رکود بی سابقه شاخص های عدالت را می پردازد». البته، هیچ کس در مقام نظر با عدالت سرِ ستیز ندارد. از این رو، باید، وقتی از عدالت سخن می رود در پی شاخص های معین و قابل اندازه گیری بود. سخن بر سرِ «عدالت اجتماعی با معیار های کاملاً قابل اندازه گیری و برنامه ریزی» معین است.

«شاخص اول است. یعنی شاخص عدم به رسمیت شناختن، اولین و یا ریشه ای ترین شاخص فقدان عدالت اجتماعی است. آن شاخص دومی که در پی این موضوع، خود به خود بر ما تحمیل می شود عدم نمایندگی و عدم بازنمایی است. عدم بازنمایی تکثر ها در ساخت سخت قدرت. وقتی مجموعه این صدا های رنگارنگ و شیوه های زیست متفاوت و مطالبات و خواست ها و تمنا های متفاوت به رسمیت شناخته نمی شوند، بنابراین به شکل سیستماتیک از حقوق سیاسی و مدنی و اجتماعی و برخورداری های طبیعی محروم می شوند. به این ترتیب چند قدم آن طرف تر معنیش این است که در ساخت سیاسی و ساخت سخت قدرت هم به حساب نمی آیند. یعنی بازنمایی و نمایندگی نمی شوند». وقتی این دو معیار تحقق نیافت، شاخص سوم نیز که امکان دسترسی برابر به منابع قدرت، بازتوزیع آن و منافع حاصل از آن است نیز محقق نخواهد شد. «توزیع منابع به شدت تبعیض آلود می شود. همان چیزی که اصطلاحاً به آن وضعیت رانتی می گویند، فساد آلود می شود و به شکل سیستماتیک فساد آلود می شود. این چرخه وقتی شروع به چرخش می کند منافعی تولید می کند، حال این منافع می خواهند باز توزیع شوند. این باز توزیع هم مثل همان توزیع اولیه به شکل ناعادلانه به شکل تبعیض آلود و فساد آلود صورت می گیرد».

حال در چنین بستری، پدیده ی «کرونا» نیز ظهور پیدا کرده است. تعطیلی کسب وکارها، افزایش بیکاری، لطمه خوردن مؤثر و کارآ به درآمد جاری بیش از هفت دهک ازجامعه بی گمان، تاب آوری اجتماعی و اقتصادی جامعه را تهدید می کند. از این رو، برای رویارویی با پدیده کرونا بیش از سیاست اقتصادی نیاز به سیاست اجتماعی هستیم. موضوعی که کمتر به آن توجه می شود. اولین اصل برای تصمیم گیری در این موقعیّت، «حفظ همبستگی اجتماعی» بر مبنای عدل و راستی است. به باور نویسنده، این راهبرد بی بدیلی برای شکل دهی جهان پساکرونا است و با هیچ راهبرد دیگری قابل جایگزینی نیست.

به هر روی، خواندن اصل مصاحبه و یا شنیدن گفت وگو را به همه علاقمندان به سرنوشت ایران توصیه می کنم.

* وزیر سابق راه و شهرسازی