ایرانشهر یا ویرانشهر/ درآمدی بر گفت‌ و گوی آگاهی‌ نو با عباس آخوندی

عباس آخوندی را اولین بار به محبت محمد طاهری در دفتر مجله مهرنامه دیدم. قبل از انتخاب حسن روحانی به ریاست جمهوری به تازگی از انگلیس برگشته بود و رهاورد سفر با خود آورده بود که نه سیاست و سیاحت که فرهنگ و دانش بود.

عباس آخوندی را معمولا به جناح راست منسوب می کنند هرچند که او گرچه به معنای متداول در ایران راست است اما با قاطعیت می توان گفت چپ هم نیست. راست نامیدن آخوندی شاید به نسبت او با علی اکبر ناطق نوری باز می گردد که اگر این مفهوم راست است (در حرمت نهادن به سنت و مذهب و مالکیت) چرا راست بودن را ناراست بدانیم؟!

اما دکتر عباس آخوندی که در دهه 60 از جهاد سازندگی به وزارت کشور رفت و در دولت دوم اکبر هاشمی رفسنجانی وزیر مسکن شد و مقابل شهرداری تهران قرار گرفت و با دوم خرداد راهی صدا و سیما شد و کنار علی لاریجانی قرار گرفت را باید فراتر از یک راستگرای سنتی ارزیابی کرد.

او از معدود مدیران جمهوری اسلامی که در فرصت تحصیل خود در اروپا به درستی درس خواند و مفاهیمی مانند لیبرالیسم و ناسیونالیسم در عمق جان او نشسته است. می توان به کارنامه اجرایی آخوندی در وزارت راه و شهرسازی روحانی خرده گرفت اما می دانیم که او مشتاق به این وزارتخانه نبود و به علت قرار گرفتن مقابل تکنوکرات ها و مهندسینی که توسعه را نه یک پروسه که یک پروژه می دانند، در نهایت عطای وزارت را به لقای آن بخشید و از دولت خارج شد.

آخوندی آن قدر صراحت داشت که رسما با مسکن مهر محمود احمدی نژاد مخالفت کرد و آن را برهم زننده فرهنگ شهرنشینی و شهروندی دانست همچنان که با طرح نواب غلامحسین کرباسچی مخالف بود و هنوز شهردار سابق تهران که محبوبیتش را مدیون قاطعیت اش بود آخوندی را مسبب و آغازگر برخورد با خود می داند. اما آخوندی چندان در پی محبوبیت نیست و قاطعیت به شیوه رضاخانی را روش اصلاحات نمی داند. چون معتقد است تکنوکرات ها و دموکرات ها هر دو مدنیت را به پای قدرت قربانی می کنند و به جای آنکه تجدد و توسعه را براساس سنت و تمدن بنا کنند با تخریب قدیم می خواهند به عصر جدید برسند.

آخوندی کتمان نمی کند که با گذر از دوگانه راست و چپ در دهه ی 60 و 70 که او را در انتخابات دوم خرداد 1376 در اردوگاه علی اکبر ناطق نوری قرار می داد، به فهم تازه ای از سیاست رسیده است. آخوندی در سال 1388 از میرحسین موسوی حمایت کرد و ستاد حامیان غیرچپگرای او را اداره می کرد. او و جمعی دیگر از جهادیون (مدیران سابق جهاد سازندگی) مانند بیژن زنگنه، حسن قاضی زاده هاشمی و محمود حجتی در دولت روحانی جمعی و فراکسیونی داشتند که از منظر توسعه به سیاست می نگریستند و هرازگاهی نظرات خود را به رئیس جمهور می گفتند و در نهایت همه به جز زنگنه از دولت جدا شدند.

آخوندی همچنین کتمان نمی کند که مدافع اقتصاد آزاد، جامعه باز و نظریه ایرانشهر است که در زمانه ی ما دکتر سیدجواد طباطبایی صاحب کرسی این نظریه است. آخوندی عمق استراتژیک ایرانشهر را نه در تعارض با دینداری که در درون جامعه ی دینی ایران می جوید. از دولت به شهر می رود و به زبانی سخن می گوید که بیشتر برازنده یک روشنفکر است تا سیاستمدار. شاید این در دولت برای آخوندی یک ضعف باشد و او را ایده آلیست بخوانند اما در جامعه یک گفتار تازه است در میان خیل سیاستمدارانی (اعم از تکنوکرات یا دموکرات) که فاقد هرگونه اصولی هستند و می توانند با هر دولتی و در هر شرایطی کار کنند یا هر چه ملت می گوید و مردم مطالبه می کنند را بدون بیان دیدگاه کارشناسی خود اجرا کنند.

دیدار با دکتر آخوندی برای مصاحبه با آگاهی نو به اتفاق امید کریمی در نیمروز نه چندان گرم تابستان 1401 در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران صورت گرفت. در اتاقی کوچک در پاگردی که یک سوی آن اتاق محمدجواد ظریف بود و دیگر سو اتاق های حجت الله ایوبی و یونس شکرخواه قرار داشت. بی هیچ هیاهویی (جز چند اره و تیشه که در حیاط ساختمان سازی می کردند) از متروپل شروع کردیم و به ایرانشهر رسیدیم. دنبال مقصر می گشتیم و مفسری را یافتیم که قصور و تقصیر در آن فاجعه شهرسازی که هر کس سعی می کند که آن را از گردن خود بردارد و بر گردن دیگری بیندازد. ما اما فهمیدیم که پیش از مقصر باید به دنبال تقصیر و قصوری بگردیم که به گردن همه ماست، از پهلوی تا امروز که تجدد را چنین بر بنای کج بنا کرده ایم و خشت اول چو معمار نهد کج تا ثریا می رود کج...

این گفت وگویی بین رشته ای است میان جامعه شناسی، سیاست، اقتصاد، معماری و فرهنگ...