◄ شرحی بر انرژی تجدیدپذیر همجوشی هسته ای

بخش 25 از سلسله مقاله های مربوط به موضوع «انرژی های تجدید پذیر در حمل‌ و‌ نقل» هفته گذشته منتشر شد، بخش 26  آن در ادامه می آید.

انرژی تجدیدپذیر همجوشی هسته ای  (fusion energy)

در ستاره هایی چون خورشید دو اتم هیدروژن با یکدیگر همجوش شده و به یک اتم هلیوم تبدیل می شوند. بنا بر فرمول معروف اینشتین، با کاهش جرم انرژی عظیمی آزاد می گردد. این حرارت همراه با فشار عظیم جرم ستاره‌ای، موجب تبدیل ماده به پلاسما می شود. پلاسما محیط را برای تداوم واکنش های زنجیره ای همجوشی هسته ای فراهم می کند. بدین ترتیب از ستاره ها میلیاردها سال انرژی ساطع می گردد. در مرکز خورشید فرایند همجوشی در فشار گرانشی فوق‌العاده بالا و دمای 10 میلیون درجه  سانتی گراد صورت می پذیرد.

بر اساس مطالعات دانشگاه MIT میزان قدرت ایجاد شده با فشار رابطه تصاعدی دارد، یعنی با دو برابر شدن فشار، میزان انرژی چهار برابر می گردد. اما از آنجایی که در زمین تأمین مصنوعی چنین فشار عظیمی ممکن نیست، لذا برای تحقق فرایند همجوشی، از سازوکار دماهای بسیار بالاتر (حدود 100 میلیون درجه سانتی‌گراد) استفاده می شود تا ماده به صورت با ثبات به حالت پلاسما ایجاد شده و هر چه بیشتر دوام بیاورد. تنها در این حالت فرایند همجوشی قابل انجام می گردد. هدف صنعت انرژی همجوشی، احتراق و سپس ایجاد واکنش های زنجیره ای خود بسنده همچون ستاره‌هاست.

هیدروژن دو ایزوتوپ دارد، دوتریوم (D) که در هر متر مکعب آب دریا به میزان 30 گرم وجود دارد و لذا ماده ای نسبتا فراوان است. ایزوتوپ دیگر تریتیوم (T) است که به طور طبیعی به وسیله اشعه کیهانی ایجاد می شود و ماده ای رادیواکتیوی با طول عمر 12 سال است. این ماده از راکتورهای شکافت هسته ای متداول قابل استحصال است. یا اینکه طی فرایند همجوشی از ماده لیتیوم Li ( که در پوسته زمین فراوان است) قابل استخراج است. بدین ترتیب که در راکتور همجوشی هسته‌ای، نوترون های ایجاد شده توسط واکنش های همجوشی (D-T) ، به وسیله پوشش (blanket) لیتیومی که اطراف هسته راکتور را پوشانده، جذب می شود. در این حالت، لیتیوم به تریتیوم و هلیوم تبدیل می شود. این پوشش حدودا باید دارای ضخامتی به اندازهیک متر باشد تا بتواند نوترون های پر انرژی (MeV14) را کُند نماید. اما جذب نوترون های پر جنبش باعث گرم شدن آن می گردد و بنابراین به وسیله عبور یک خنک کننده (آب، هلیوم یا مخلوط Li-Pb ) از درون آن، حرارت مربوطه جذب می گردد. متعاقبا این حرارت برای تولید انرژی برق قابل استفاده است.

به عنوان یک هدف بلند مدت برای دانشمندان، انجام فعل و انفعالات همجوشی هسته ای فقط از مادهدوتریوم (D-D) یک ایده آل است و برای آنکه این کار صورت پذیرد، به محیطی با دمای بسیار بالاتر نیاز است که به لحاظ تضعیف شدن سطح بهره‌وری راکتور و عدم دسترسی به سطح فناوری مناسب، فعلا مقدور نیست. 

چگالی انرژی همجوشی هسته ای (سوخت گاز پلاسما) 70 بار کمتر از شکافت هسته ای (سوخت جامد) است. با فناوری های کنونی، از فعل و انفعالات بین هسته دو ایزوتوپ هیدروژن(D-T) حدود(MeV 17.6)، شکافت هسته ای اورتنیوم 235 به مقدار (MeV 200) و همجوشی دو اتم دوتریوم (MeV 3 تا 4) انرژی حاصل می شود.  بنابراین برای دستیابی به یک خروجی مفروض، به راکتورهای همجوشی هسته ای بسیار بزرگتر و گرانبهاتر نیاز است.

از طرف دیگر انرژی نوترون های همجوشی (MeV 14.1) در برابر نوترون های شکافت هسته ای (MeV 2) است. بنابراین به مواد ساختاری چالش برانگیزی نیاز است. در حال حاضر چند روش آزمایشی محفوظ کردن ماده در حالت پلاسما وجود دارد: در روش اول میدان مغناطیسی فوق‌العاده قوی، پلاسمای ابَرداغ را در محفظ نگه می دارد. روش دوم شامل فشردن ذرات بسیار کوچک حاوی سوخت همجوشی به تراکم بسیار بالا توسط تابش پرتوهای لیزری قوی یا پرتو های ذره ای است. روش های ترکیبی دیگر هم وجود دارند که در متعاقباً معرفی می شوند.

برای برخورد دو هسته یعنی یون های مثبت با یکدیگر، ابتدا لازم است که یک نیروی فوق‌ العاده زیاد بر نیروی دافعه الکترون ها با بار منفی غلبه کند و آنها را نزدیک هم بیاورد. وقتی دو هسته تا اندازه ای به یکدیگر نزدیک شوند، آنگاه نیروی دافعه قوی الکترواستاتیکی بارهای مثبت هسته ایزوتوپ ها وارد عمل می شود. برای مقابله با این نیرو، ضرورت دارد که سرعت یون ها به طور فوق‌ا لعاده زیادی افزایش یابد. لذا می بایست دما به گونه ای بالا رود که آنها بتوانند به قدر کافی به یکدیگر نزدیک شوند. در حالتی که فشار و دمای لازم محیط به حد کافی برسد و بر این نیروی دافعه غلبه شود، آنگاه فرایند همجوشی صورت می پذیرد.

پلاسما، نوع چهارم ماده است که با اعمال مقادیر عظیمی از انرژی ایجاد می شود و به کمک میدان های فوق العاده قوی مغناطیسی این ماده فوق العاده داغ در یک فضای بسته کنترل و مهار می گردد. در این حالت یک اتم بزرگتر هلیوم ایجاد می گردد و مقدار بسیار ناچیزی جرم از دست می رود و در عوض انرژی فوق العاده بزرگی آزاد می شود. به لحاظ نظری این انرژی چهار برابر انرژی شکافت هسته‌ ایست.

بخشی از این انرژی باید صرف ایجاد محیط مناسب برای بقای ماده در همان حالت پلاسما شود. به منظور حفظ محیط در راستای  افزایش برخورد هسته ها و جلوگیری از پراکنده شدن انرژی مزبور در فضای اطراف، باید آنها را در محفظه بسته مغناطیسی قوی نگهداشت.

در همجوشی محفظه مغناطیسی (MCF)، صدها متر مکعب پلاسمای (D-T) با چگالی کمتر از یک میلی‌گرم در هر متر مکعب به وسیله میدان مغناطیسی در فشاری چند اتمسفری و حرارتِ فوق داغِ همجوشی، محبوس می شود (تصویر زیر). میدان قوی مغناطیسی برای محبوس کردن پلاسما ایده آل است. زیرا وجود مقادیر زیادی یونها و الکترون های منفصل دارای بار الکتریکی، بدین معناست که آنها قابلیت تحت تأثیر قرار گرفتن توسط یک میدان مغناطیسی را دارند. هدف از ایجاد میدان مغناطیسی اینست که از برخورد ذرات باردار با دیواره راکتور جلوگیری شود تا حرارت محیط پلاسمایی از بین نرفته و شدت حرکت ذرات باردار کند نشود.

 بهترین شکل میدان مغناطیسی، استوانه حلقوی بسته است. در این رابطه سه نوع میدان مغناطیسی برای مهار ماده ابَر داغ پلاسما وجود دارد: (Tokamak) تصویر سمت چپ زیر،  (stellarator) تصویر وسط زیر،  (reverse field pinch, RFP) تصویر سمت راست زیر. در این سه نوع راکتور، نوع سیم پیچ ها، شکل میدان مغناطیسی، شدت جریان درون پلاسما و توان ورودی و خروجی متفاوت است. 

توکاماک متداول ترین راکتورهای همجوشی هسته ای در جهان است. در سال 1951 راکتور (stellarator) در دانشگاه پرینستون ساخته شد. ولی کیفیت خوبی نداشت. تا آنکه به کمک محاسبات دقیق کامپیوتری، شکل پیچیده آن به روشنی طراحی و ساخته شد. این سیستم دارای میدان با ثبات و کنترل پذیری زیادی است. ولی شکل ساخت راکتور نسبت به راکتور توکاماک بسیار پیچیده‌تر است. راکتور (reverse field pinch, RFP) شبیه توکاماک است، ولی در توزیع فضایی میدان مغناطیسی، علامت حاشیه پلاسما عوض می گردد. یک نمونه آن در ایتالیا ساخته شده است.  در حال حاضر راکتورهای مختلفی طراحی شده‌اند که در ادامه نوشتار به شرح مختصر آنها پرداخته می شود.

الف-توکاماک(TOKAMAK): توکاماک یک واژهروسی است که در دهه60 میلادی توسط دانشمندان شوروی برای یک سیستم پیچیده میدان مغناطیسی برای محصور کردن ماده پلاسمای حاوی ذرات باردار واکنشی در یک محفظه به شکل یک دایره سه بعدی استوانه ای شکل اطلاق می شود. درون لوله بسیار بزرگ استوانه ای شکل، مقادیری پلاسما تشکیل شده و برای مدت کوتاهی نگهداری می شود. در تصویر زیر درون یک توکاماک عظیم دیده می شود.

در ابتدا، اطلاعات تحقیقات همجوشی هسته ای که به بمب هیدروژنی مرتبط بود، کاملا محرمانه نگهداشته می شد. اما در کنفرانس اتم برای صلح ژنو در سال 1958، اجازهپخش قسمتی از اطلاعات غیر خطرناک داده شد. پس از موفقیت های مقدماتی شوروی در ساخت توکوماک، روش های دستیابی به انرژی پایدار همجوشی هسته‌ ای، به یک علم بزرگ در دهه70 میلادی تبدیل گردید. اما پیچیدگی های ساخت تجهیزات و انجام آزمایش های مربوطه، به قدری مشکل‌زا شد که صرفا با مشارکت کشورهای مختلف، امکان ادامه این گونه تحقیقات سرمایه‌بر میسر گردید. 

در سال 2009 احداث توکاماک هسته ای 20 میلیارد دلاری اتحادیه اروپا به نام اختصاری (ITER) در زمینی به مساحت 180 هکتار در جنوب فرانسه شروع شد. در سال 2010 مبادرت به ساخت تأسیسات مربوطه به اندازه400 متر در یک کیلومتر (به اندازه60 برابر یک زمین فوتبال ) شد. سال ها طول کشیده است تا دانشمندان اروپایی توانستند در بزرگترین رآکتور جهان و با استفاده از سوخت تریتیوم یک رکورد جدید آزمایشی گرماهسته ای بین المللی توسط (ITER) به ثبت برسانند. در این فرایند که می بایست در محیط پلاسمایی با دمایی حتی بیشتر از هسته خورشید (100 میلیوم درجه) برقرار شود، دو ایزوتوپ هیدروژن یعنی یک دوتریوم ( با یک نوترون) و تریتیوم (با دو نوترون و طول عمر بسیار کوتاه‌تر) با یکدیگر همجوش شده و به هلیوم تبدیل گردیدند. بر اثر انجام این فرایند که در کسری از ثانیه اتفاق ‌افتاد، انرژی عظیمی آزاد ‌گردید.

در آزمایش های اخیر، بیشتر از تریتیوم و کمی دوتریوم استفاده می شود. بازدهی فعلی 0.67 (نسبت انرژی خروجی هسته ای به ورودی پلاسمایی) است. تصمیم بر آنست که در شرایط کنونی بازدهی را به سمت نقطه سربه‌سر «یک» برده و مدت دوره آزمایش را به 5 ثانیه ارتقا بخشند، تا بتوانند اطلاعات بیشتری را درباره رفتار این نوع پلاسما به دست آورند. هر چه قدرت میدان مغناطیسی بیشتر باشد، عایق‌ بندی پلاسما بهتر انجام می پذیرد. بدین ترتیب انرژی بیشتری را می توان به پلاسمای حاوی ایزوتوپ های هیدروژن تزریق کرد تا اینکه انرژی ستانده با داده برابر گردد. در این حالت با ایجاد اولین همجوشی هسته‌ای، گرمای زیادی ایجاد می شود که می تواند زمینه‌ساز  واکنش های زنجیره ای مداوم گردد. هنوز دانشمندان قادر به کنترل کامل این فرایند زنجیره ای پیچیده نشده‌ اند.  ولی قرار است در سال 2025 واکنش های هسته ای هیدروژنی با قدرت پایین شروع شود و در سال 2035 دانشمندان با مساوی کردن میزان استفاده از دو ایزوتوپ مزبور، و بهره گیری از رآکتور (ITER)،  قدرت آن را بالا ببرند. موفقیت کامل زمانی حاصل می شود که انرژی خروجی به مراتب از انرژی ورودی بیشتر باشد. در راکتور (ITER) برای تأمین مغناطیس قوی، از ماده ابَررسانای نیوبیوم (Niobium, Nb) استفاده می شود تا جریان برق بسیار بالا را بدون مقاومت از سیم پیچ ها عبور دهند. برای اینکار نیاز است که توسط مقادیر زیادی گاز هلیوم گرانبها، سیم های ابررسانا تا دمای 4 درجه کلوین سرد شوند. با این وجود نیوبیوم هم دارای محدودیت‌ هایی است. لذا لازم گردیده که تعداد دور سیم ها بسیار بیشتر شود و قطر راکتور (ITER) به 24 متر برسد. 

بسیاری از کشورها تا حدی در امر تحقیقات همجوشی شرکت می کنند. علاوه بر اتحادیه اروپا، کشورهای آمریکا، انگلیس، روسیه، ژاپن، چین، هند، کانادا، کره جنوبی، استرالیا و چند کشور دیگر برنامه های قوی برای حضور مستمر در این صحنه تحقیقاتی دارند. از طرف دیگر در انگلیس نیز یک شرکت استارت‌آپی (CFS) که تحت نظر دانشگاه (MIT) تأسیس شده، به دلیل موفقیت های اولیه‌ اش متعاقباً توسط میلیاردهایی چون بیل گیتز، جف بزوس، جک ما، مایکل بلومبرگ، ریچارد برانسون و ری دالیو حمایت مالی گردیده است. در آنجا یک راکتور (TOKOMAK) ساخته شده و در حال آزمایشات موفقیت آمیز گوناگون است.

از طرف دیگر در یک آزمایش جدید که در آزمایشگاه مشترک اروپایی(JET) واقع در انگلیس انجام گردیده، رکورد جهانی میزان انرژی استحصالی از فرایند همجوشی هسته ای شکسته شده و به تولید 59 مگاژول انرژی برای مدت 5  ثانیه (معادل 11 مگاوات برق) نائل گردیده است.  قرار است که توسط این راکتور در سال 2025 نیروی ستانده به داده برابر شده و در سال 2030 نیرو مازاد به شبکه برق تحویل داده شود. بسیاری از کارشناسان به نتیجه کار خوش‌بین هستند.

یک شرکت استارت‌آپی به نام کامُن ولث سه سال قبل در ایالت ماساچیوست تأسیس شد و برای ساخت یک راکتور هسته‌ ای، مبلغ 200 میلیون دلار از سرمایه گذاران مختلف از جمله بیل گیتز جمع آوری کرده است. مدیران این شرکت ادعا کرده اند که در سال 2025 راکتوری را می سازند که مقدار انرژی خروجی آن از میزان ورودی بیشتر باشد. ایده‌آل اینست که برای تولید مغناطیس، از اَبَررساناهای دمای بالا (77 درجه کلوین) استفاده گردد. در دوران طراحی راکتور (ITER) ابررساناهای جدید و نیتروژن مایع در دسترس نبود. اما در دهه قبل محققین برای قرار دادن لایه های فوق نازک اکسید مس باریوم (ReBCO) بر روی نوار فلزی راه هایی را یافته‌ اند. این نوارها را می توان به طول های زیاد ساخت. «چالش زمانی» اینست که برای این راکتور به 500 کیلومتر نوار نیاز است که ساخت سیم پیچی آن شاید نزدیک به 2.5 سال طول بکشد. این نوع ابررسانا، فعلا با دمای 10 درجه کلوین (که بسیار بهتر از 4 درجهراکتور رقیب است) به خوبی کار می کند. طبق محاسبات انجام شده، با این سیم پیچ های نواری (D) شکل می توان میدان 20 تسلا یعنی 1.5 برابر افزونتر از راکتور (ITER) را ایجاد کرد. به سبب توان عبور جریان برق زیاد، اندارهراکتور کوچکتر شده است.  

ب- همجوشی حبس لختی (inertial confinement): روش همجوشی حبس لختی یک مسیر جدید در امر تحقیقات را رقم می زند. در این روش پرتوهای لیزری یا یونی به طور بسیار دقیق بر روی سطح یک هدف (که یک قطعه به قطر چند میلیمتر سوخت D-T است)، متمرکز می شوند. این کار باعث حرارت دادن سطح بیرونی ماده و ایجاد انفجارهایی به سمت بیرون می گردد. در واکنش به آن، یک موج فشار به سمت درون سوخت شکل می گیرد که باعث فشردگی و ایجاد حرارت زیاد در لایه های داخلی ماده می گردد. ممکن است که هسته درونی سوخت دچار فشردگی به میزان یک هزار برابر چگالی ماده در حالت مایع قرار گیرد. در چنین حالتی، احتمالا فعل و انفعالات بعدی همجوشی هسته ای شروع می شود. با آزاد شدن انرژی مزبور، دمای سوخت در اطراف آن بالا می رود و ممکن است که باز هم واکنش های بعدی همجوشی هسته ای رخ دهد. بدین ترتیب با گسترش فعل و انفعالات به سمت بیرون، پدیده احتراق یا واکنشهای زنجیره ای اتفاق می افتد. مدت زمان مورد نیاز برای ایجاد این نوع واکنش ها به میزان لختی سوخت محدود می شود که عمدتا کمتر از چند میکروثانیه است. این سیستم از طریق اعمال انرژی لیزری تحقق پیدا کرده است. در شکل های زیر سیستم همجوشی هسته ای بر مبنای تابش همزمان پرتوهای چندین لیزر نشان داده شده است.

بر مبنای تحقیقاتی که در دانشگاه اوزاکای ژاپن انجام گرفته، این نظریه پیشنهاد گردیده که می توان با کمک یک پالس هدایت شونده ثانوی و از طریق مخروط طلایی یک میلیمتری، به سمت سوخت مورد نظر دقیقا همزمان با لیزرِ مستقیمِ اولیه، شلیک مستمر نمود تا عمل احتراق زنجیره ای در دمای پایین‌تری صورت پذیرد. به کارگیری این روش (معروف به احتراق سریع) بدین معنی است که فشردگی سوخت به واسطه ایجاد نقطه داغ احتراق، فرایند عملی‌ تری است.

علاوه بر آن توسط یک شرکت واقع در اکسفورد انگلیس، بر روی فناوری نیروی محرک لیزری با استفاده از رویکرد فروریزش غیر متوازن توجه شده است. شرکت مزبور علاوه بر استحصال انرژی، به کاربری های فراوری مواد و ساخت محصولات شیمیایی نظر دارد.

تأسیسات 7 میلیارد دلاری احتراق ملی آمریکا (NIF) یک مرکز تحقیقات همجوشی هسته به روش لیزر پایه حبس لختی می باشد که در کالیفرنیا راه اندازی شده است.. در یک آزمایش، 192 پرتو لیزری قدرتمند بر یک هدف کوچک در مدت یک میلیاردم ثانیه متمرکز شد و انرژی معادل 2 مگاژول و حداکثر 500 تِرا وات بر آن وارد آمد.      

و اخیرا دانشمندان اداره انرژی آمریکا با بهره‌ گیری از تأسیسات لیزری، با تولید یک کوادریلیون (یک میلیون میلیارد) وات یا تقریباً معادل 700 برابر کل ظرفیت تولید برق آمریکا، رکورد قبلی خود را در کسری از ثانیه شکستند.

تحقیقات مناسبی نیز در زمینه انرژی همجوشی لختی IFE از جمله توسط تأسیسات هسته ای LMJ در فرانسه  صورت پذیرفته است. طی آزمایشاتی به مدت چند میلیاردم ثانیه، دو مگاژول انرژی نوری را به سمت هدفی به اندازه چند میلی متر منتقل کرده‌ اند. فعالیت های هر دو مرکز تحقیقات NIF و LMJ در اصل مربوط به برنامه های سلاح های هسته ای می باشد.

ج- روش همجوشی (Z-Pinch):  در یک مفهوم کاملا متفاوت برای تولید پرتو ایکس، از جریانی فوق‌العاده قوی الکتریکی در یک پلاسما استفاده می شود تا یک استوانه خیلی کوچک سوخت D-T را بسیار  فشرده ‌سازد (تصاویر زیر).

د- روش همجوشی مغناطیسی هدف (MTF): یک رویکرد پالسی همجوشی است که سه روش همجوشی را با یکدیگر ترکیب می کند. طیفی از سیستم های MTF تحت آزمایش قرار می گیرند و معمولاً پلاسمای محبوس در میدان مغناطیسی همراه با روش حرارت‌ دهی به طریق فشرده‌ سازی توسط لیزر و همچنین الکترومغناطیس یا فروریزش لایه ای مکانیکی ترکیب می گردد (تصویر زیر). در این صورت زمان مورد نیاز برای حبس پلاسما کوتاهتر می شود (100 نانو ثانیه تا یک میلی ثانیه). از این روش در آزمایشگاه ملی لوس‌آلاموس دانشگاه راچستر آمریکا و مشارکت جمعی از شرکت های خصوصی استفاده می شود. به سبب کوتاهی زمان، این رویکرد از روش متداول ارزانتر تمام می شود.

ه- روش همجوشی دوگانه (Hybrid Fusion): در این سیستم، همجوشی هسته ای با شکافت هسته ای ترکیب می گردد. بدین ترتیب که به جای پوشش (blanket) لیتیومی اطراف هسته راکتور همجوشی، در واقع یک راکتور زیر نقطه بحرانی شکافت هسته ای قرار می گیرد (تصویر زیر). بدین ترتیب همجوشی هسته ای به عنوان یک منبع انتشار نوترونی قوی عمل می کند و پوشش شکافت هسته‌ای، این نوترونها را جذب کرده و فعل و انعفالات شکافت هسته ای صورت می پذیرد. واکنش های شکافت هسته ای نیز به آزاد سازی نوترون های بیشتر می انجامد و به فعل و انفعلات پوشش شکافت کمک می کند. با این روش دیگر به یک پوشش خاص برای محافظت از بمباران نوترونی در سیستم های همجوشی متداول نیازی نیست. ضمن اینکه به دلیل عدم نیاز به حجم بالایی از نوترون ها، امکان بهره گیری از راکتورهای همجوشی در اندازه های کوچکتر مقدور می شود.

با اینکه قریب نیم قرن از به کارگیری روش همجوشی هسته ای می گذرد، ولی شاید تا دستیابی به هدف، همچنان راه درازی باقی مانده باشد. تاکنون چندین راکتور توکاماک ساخته شده‌ است. از جمله این نوع راکتورها: پروژه مشترک اروپا  JET ، پروژهMAST در بریتانیا، پروژهTFTR  در پرینستون آمریکا، پروژهمشترک اروپا ITER  ، پروژهCFETR  در چین و بالاخره پروژهEAST  می باشد.

علاوه بر آن چندین تحقیق در زمینه راکتورهای نوع Stellator انجام شده که نمونه هایی از آن در مؤسسه ملی تحقیقات همجوشی ژاپن و همچنین مؤسسه ماکس پلانک آلمان  صورت گرفته است.

در هر صورت، ایجاد تولید نیروی بی انتهای همجوشی هسته‌ ای، سبب دستیابی بشر به انرژی فراوان، ارزان، بسیار پاک و بی خطر می شود که آینده جهان را از به کلی دگرگون می سازد. تا آن موقع که ممکن است در دو دهه آینده تحقق پذیرد، بهره گیری از سایر انرژی های پاک در امر پیشبرد اهداف بشر کارساز خواهند بود. با این حال پیش بینی می شود که در آینده ای نه چندان دور، انرژی همجوشی دوتریومی نه تنها به مهمترین منبع تجدیدپذیر زمین تبدیل شود، بلکه تنها راه تأمین انرژی مؤثر بشر در سایر سیاره ها باشد.

(این نوشتار ادامه دارد)

* مشاور انجمن صنفی شرکت‌های حمل و نقل ریلی و خدمات وابسته