وارونگی یارانه در حمل و نقل
در تمام دنیا از جمله ایران، بخش جاده ای نسبت به حمل و نقل ریلی از نظر زمان سیر و گستردگی شبکه، شرایط بهتری دارد. اما از منظر کرایه، حمل و نقل جاده ای حداقل ۲ تا ۳ برابر حمل و نقل ریلی بوده و همین امر موجب می شود تا بسیاری از صاحبان بارهای عمده در مسافت های طولانی، به سراغ حمل و نقل ریلی بروند.
در تمام دنیا از جمله ایران، بخش جاده ای نسبت به حمل و نقل ریلی از نظر زمان سیر و گستردگی شبکه، شرایط بهتری دارد. اما از منظر کرایه، حمل و نقل جاده ای حداقل ۲ تا ۳ برابر حمل و نقل ریلی بوده و همین امر موجب می شود تا بسیاری از صاحبان بارهای عمده در مسافت های طولانی، به سراغ حمل و نقل ریلی بروند. اما در ایران چون این متغیر نیز به طرق مختلف از جمله یارانه های هنگفت در فروش گازوئیل، به سود حمل و نقل جاده ای تنظیم شده، در نتیجه حمل و نقل ریلی جذابیت خود را برای بسیاری از مشتریان از دست داده و صرفا برای صاحبان برخی بارهای عمده که بیش از کرایه حمل، درگیر محدودیت های بارگیری و تخلیه در کامیون هستند، جذاب شده است.
علاوه بر کرایه حمل بار، زمان حمل و نقصان شبکه ریلی نیز دو عامل موثر دیگر بر کاهش قدرت رقابت پذیری حمل و نقل ریلی ایران در برابر حمل جاده ای است. بنابراین باید به کمک مجموعه حاکمیت (دولت، نمایندگان مجلس و شرکت راه آهن جمهوری اسلامی) و همچنین شرکت های بخش خصوصی در عرصه حمل و نقل ریلی برای بهبود شرایط بحرانی فعلی و توسعه این بخش اقتصاد کشور، اقداماتی انجام شود. بارها به بهانه های مختلف، این نکته را به مسوولان کشور گوشزد کرده ایم که یارانه هنگفت سوخت موجب تضعیف بخش حمل و نقل ریلی شده و انتظار می رود حاکمیت به منظور تقویت بخش حمل و نقل ریلی چاره ای برای این مهم بیندیشد، اما در عین حال باید توجه داشت که متاسفانه توسعه خطوط ریلی ایران در سال های اخیر بر اساس مطالعات تقاضا انجام نشده است. پروژه های مهمی چون اتصال چابهار به شبکه ریلی سال هاست که مغفول مانده و روند احداث آنها بسیار کند است. در همین دوره برخی از مراکز استان ها که تقاضای کافی برای حمل بار و مسافر ریلی ندارند، با سرمایه گذاری هنگفت به شبکه ریلی متصل شده اند و به همین دلیل بخشی از خطوط ریلی ایران به علت کمبود تقاضا، فاقد کارآیی لازم هستند. بنابراین از ضروری ترین اقدامات برای تصمیم گیری در سطح حاکمیت برای رشد بهره وری حمل و نقل ریلی، تعهد به توسعه شبکه ریلی مبتنی بر مطالعات جامع حمل و نقل و پرهیز از دخالت لابی گری های سیاسی در تصمیم های راهبردی است.
علاوه بر اقدامات فوق که باید به کمک مجموعه حاکمیت، شامل دولت و مجلس شورای اسلامی، برای بهبود شرایط بحرانی فعلی حمل و نقل ریلی کشور انجام شود، انتظار می رود به طور خاص برخی از وزارتخانه ها، شرکت راه آهن و همچنین شرکت های بخش خصوصی فعال در بخش حمل و نقل ریلی کشور نیز اقداماتی را برای توسعه این بخش حیاتی اقتصاد کشور انجام دهند.
یکی از مشکلات مهم حمل و نقل ریلی، کاهش بهره وری است. در بخش حمل و نقل ریلی بار، سرعت بازرگانی بسیار اندک و حدود ۳.۵ کیلومتر بر ساعت است. در حالی که این عدد در کشورهایی با حمل و نقل ریلی پیشرفته، حداقل سه برابر ایران است. به این ترتیب زمانی که سرمایه گذاری سنگین در زمینه واگن صورت گیرد و حمل بار سالانه با آن واگن صرفا یک سوم ظرفیت سالانه باشد، درآمد کاهش خواهد یافت و موجب افت سودآوری و در نتیجه طولانی تر شدن بازه بازگشت سرمایه و حتی غیر قابل توجیه شدن سرمایه گذاری می شود. طی سه سال گذشته، اصلی ترین دلیل بهره وری نازل در حمل و نقل ریلی کشور ، کمبود لکوموتیو آماده به کار بوده و این مهم به اصلی ترین گلوگاه حمل و نقل ریلی به ویژه در بخش حمل بار بدل شده است. گفتنی است در فروردین ماه سال ۱۳۹۹ از مجموع ۹۵۴ دستگاه لکوموتیو کشور، ۵۸۳ دستگاه آماده بوده، اما در تیر ماه سال ۱۴۰۲ از مجموع ۹۹۱ دستگاه لکوموتیو فقط ۵۱۳ دستگاه آماده به کار بوده است. به عبارت دیگر هر چند در این بازه زمانی ۳۷ دستگاه لکوموتیو جدید به شبکه ریلی اضافه شده، اما در مقابل ۱۰۷ دستگاه لکوموتیو سرد و از مدار خدمت خارج شده است.
نکته قابل توجه اینکه با وجود تاکید قوانین بالا دستی بر خروج دولت از حوزه تصدی گری ریلی، در حال حاضر تنها ۳۰ درصد از لکوموتیوهای باری (معادل ۱۴ درصد از مجموع کل لکوموتیوهای باری، مسافری و مانوری) در اختیار بخش دولتی بوده و شرکت دولتی راه آهن هنوز لکوموتیوهای خود را به بخش خصوصی واگذار نکرده و با وجود بهره وری کمتر و هدردهی بیشتر نسبت به بخش خصوصی، آنها را در مالکیت خود نگه داشته و حتی در پی توسعه این ناوگان با بودجه دولتی است.
شرکت های خصوصی فعال در بخش حمل و نقل ریلی نیز می توانند برای بهبود بهره وری در بخش حمل و نقل ریلی برای بهبود بهره وری در بخش حمل و نقل ریلی کشور و همچنین افزایش سودآوری برای خودشان، اقداماتی را در سه سطح استراتژیک، تاکتیکال و عملیاتی انجام دهند. تشویق شرکت های خصوصی به ادغام برای رعایت شدن اصل اقتصاد مقیاس، اقدامی استراتژیک بوده که در درازمدت می تواند به رشد چشمگیر بهره وری منجر شود. در سطح تاکتیکال نیز می توان به ایجاد کنسرسیوم مشترک میان شرکت های خصوصی اشاره کرد که قطعا موجب رشد بهره وری این شرکت ها می شود. علاوه بر این، تصمیمات عملیاتی مانند اتحاد در نرخ دهی به مشتریان حمل بار ریلی و پرهیز از نرخ شکنی موجب تقویت بخش خصوصی حمل ونقل ریلی کشور خواهد شد.
