سود دو سویه اسقاط فرسوده‌ها
آلودگی هوا در حالی هنوز هم نفس ایرانی‌ها را تنگ کرده است که یکی از عوامل اصلی این بحران، خودروها به‌خصوص مدل‌های فرسوده سبک و سنگین به حساب می‌آیند. در این شرایط، گویا دولت نیز به این نتیجه رسیده که یکی از راهکارهای اصلی برای حل بحران آلودگی، از رده خارج کردن خودروهای فرسوده و جایگزینی محصولات کم آلاینده یا حتی با آلایندگی حداقل است.هفته گذشته بود که حسن روحانی رئیس‌جمهوری در بخشی از گفت‌وگوی تلویزیونی خود، از خودروهای فرسوده به‌ویژه کامیون‌ها به‌عنوان یکی از عوامل اصلی آلودگی هوا نام برد و همچنین از تشکیل جلسه با بخش خصوصی و خودروسازان برای تسریع روند اسقاط آنها خبر داد.
آلودگی هوا در حالی هنوز هم نفس ایرانی‌ها را تنگ کرده است که یکی از عوامل اصلی این بحران، خودروها به‌خصوص مدل‌های فرسوده سبک و سنگین به حساب می‌آیند. در این شرایط، گویا دولت نیز به این نتیجه رسیده که یکی از راهکارهای اصلی برای حل بحران آلودگی، از رده خارج کردن خودروهای فرسوده و جایگزینی محصولات کم آلاینده یا حتی با آلایندگی حداقل است.هفته گذشته بود که حسن روحانی رئیس‌جمهوری در بخشی از گفت‌وگوی تلویزیونی خود، از خودروهای فرسوده به‌ویژه کامیون‌ها به‌عنوان یکی از عوامل اصلی آلودگی هوا نام برد و همچنین از تشکیل جلسه با بخش خصوصی و خودروسازان برای تسریع روند اسقاط آنها خبر داد.
رئیس‌جمهور با بیان اینکه در سال آینده برای جایگزین کردن خودروهای فرسوده به‌خصوص کامیون‌ها و مینی‌بوس‌ها و اتوبوس‌ها، بیشتر تلاش خواهد شد، تاکید کرد که دولت می‌خواهد طی سه سال، خودروهای فرسوده را از رده خارج کند.به گفته روحانی، هم‌اکنون حدود ۲۴۰هزار کامیون فرسوده در کشور وجود دارد و خودروسازان داخلی باید با تلاش مضاعف بتوانند سالی ۷۰ هزار کامیون فرسوده را با محصولات نو جایگزین کنند. رئیس‌جمهور همچنین این را نیز گفت که برای تامین کامیون‌های نو، اتاق و بدنه در داخل تولید می‌شود، ولی موتور‌شان از خارج می‌آید. روحانی اما در بخش دیگری از اظهارات خود، به تامین مالی اسقاط خودروهای فرسوده نیز اشاره و تاکید کرد که باید به مشتریان تسهیلات ارزان‌قیمت داد تا آنها برای اسقاط و جایگزینی ترغیب شوند.اظهارات رئیس‌جمهوری به‌خوبی نشان می‌دهد دولت سرانجام به این یقین رسیده که اولین قفل آلودگی هوا، با کلید اسقاط خودروهای فرسوده باز خواهد شد، هرچند البته در کنار آن باید اقدامات دیگری مانند ترویج خودروهای به اصطلاح پاک را نیز انجام داد.
کم‌توجهی به اسقاط فرسوده‌ها
اسقاط و جایگزینی خودروهای فرسوده اما در شرایطی به‌عنوان یک راهکار جهانی برای مقابله با آلودگی شناخته می‌شود که در ایران به جز یک مقطع نه‌چندان طولانی، چندان توجهی به آن نشده است.طبق آخرین آمار، در حال حاضر حدود یک‌میلیون و ۲۵۰ هزار دستگاه خودرو فرسوده در کشور تردد می‌کند، خودروهایی که به گواه کارشناسان، بیشترین تاثیر را بر آلودگی هوا به‌خصوص در کلان‌شهرها دارند. در این بین، سهم خودروهای فرسوده سنگین مانند اتوبوس و کامیون، بسیار بیشتر از مدل‌های سواری است و از آن سو مینی‌بوس‌ها نیز نقشی ویژه در خاکستری شدن هوا ایفا می‌کنند. با توجه به اظهارات رئیس‌جمهوری مبنی‌بر وجود ۲۴۰ هزار کامیون فرسوده در کشور، حدودا یک میلیون خودروی اسقاطی دیگر شامل سواری‌ها و اتوبوس‌ها و مینی‌بوس‌ها، در خیابان‌ها تردد می‌کنند. حال با توجه به بحرانی شدن آلودگی هوا در کلان‌شهرهای کشور و نقش اساسی فرسوده‌ها در ایجاد این چالش، می‌طلبد تا برنامه‌ریزی کلانی برای از رده خارج کردن آنها در نظر گرفته شود.
نکته مهم دیگر در مورد خودروهای فرسوده کشور اما به سن در نظر گرفته شده برای فرسودگی، مربوط می‌شود. طبق آخرین تصمیمات اتخاذ شده، سن خودروهای فرسوده در کشور بین ۱۰ تا ۲۰ سال است، به‌نحوی‌که سواری‌ها و محصولات سنگین مانند کامیون و اتوبوس و همچنین مینی‌بوس‌ها، در ۲۰ سالگی فرسوده به حساب می‌آیند و برای وانت‌ها نیز سن ۱۰ سال بابت فرسودگی لحاظ شده است. با این حساب، خودروهای داخلی حداقل تا ۱۰ سال فرصت دارند بدون هیچ محدودیتی در خیابان‌های کشور تردد کنند، حتی اگر سبب آلودگی هوا شوند. این در شرایطی است که طبق آمارهای رسمی، خودروهای تولید داخل به‌خصوص مدل‌های سواری و وانت، از سطح کیفی چندان بالایی برخوردار نبوده و استاندارد آلایندگی‌شان نیز اوضاع مناسبی ندارد. در واقع سن فرسودگی ۲۰ سال که برای محصولات سواری و سنگین در نظر گرفته شده، به هیچ وجه با استانداردهای کیفی و مصرف سوخت و آلایندگی آنها تناسب نداشته و خودروهای مورد نظر چند سال قبل از سن فرسودگی، باید از رده خارج شوند. این موضوع در مورد خودروهای سنگین که طبعا نقش اساسی‌تری در آلودگی هوا دارند، بیشتر به چشم می‌آید و از همین رو بسیاری از کارشناسان معتقدند سن فرسودگی باید پایین بیاید.
سن پایین فرسودگی در دنیا
اما ببینیم در دنیا چه متر و معیاری برای فرسودگی خودروها وجود دارد و اصلا نحوه برخورد دولت‌ها، مشتریان و خودروسازان با فرسوده‌ها به چه شکل است. بنابر گزارش‌های موجود، در دنیا سبدی از سیاست‌های تنبیهی و تشویقی را برای ترغیب مشتریان به اسقاط خودروهای فرسوده در نظر می‌گیرند و مشتریان با سبک و سنگین کردن مسائل مالی، در نهایت به این نتیجه می‌رسند که خودرو خود را تعویض کنند یا همچنان آن را نگه دارند. به‌عنوان مثال، در کشورهای اروپایی و حتی آمریکایی، مالیات‌هایی سنگین بر خودروهای قدیمی می‌بندند؛ به‌نحوی‌که گاهی مالکان آنها ترجیح می‌دهند نسبت به تعویض خودرو خود اقدام کنند. به عبارت بهتر، گاهی مالیات‌ها آنقدر سنگین می‌شوند که دیگر استفاده از خودروها صرفه اقتصادی نداشته و عقل حکم می‌کند مالکان آنها نسبت به پروسه اسقاط و جایگزینی اقدام کنند.
از سوی دیگر اما سیاست‌های تشویقی نیز نقش قابل‌توجهی در ترغیب مالکان خودروهای فرسوده به اسقاط و جایگزینی دارند. این سیاست‌ها بیشتر در قالب ارائه تسهیلات مالی به مشتریان برای از رده خارج کردن خودروهای فرسوده و جایگزینی آنها با مدل‌های نو، ارائه می‌شود. در واقع خودروسازان و البته گاهی دولت‌ها، با در نظر گرفتن تسهیلات مالی جذاب، مشتریان را به سمت تعویض خودروهای فرسوده، ترغیب می‌کنند و طبعا مشتریان وقتی می‌بینند امکان خرید محصولی نو با کمک دولت و خودروسازان فراهم آمده، با کمال میل خودرو فرسوده‌شان را به مراکز اسقاط می‌فرستند.
به‌عنوان مثال، طبق آخرین برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته در برخی بازارهای اروپایی، مالکان خودروهای با عمر ۱۰ سال نیز می‌توانند با دریافت تسهیلات مالی از دولت، خودرویی نو خریداری کنند. بر این اساس، دولت بریتانیا به‌دنبال اجرای طرحی است که طی آن، تسهیلاتی ویژه برای ترغیب مالکان خودروهای با عمر ۱۰ سال، به جایگزینی با محصولات نو، در نظر گرفته خواهد شد. دولت بریتانیا اما برای تشویق مالکان خودروهای فرسوده به جایگزین کردن خودروهای خود با محصولات جدید، حدود ۲ هزار پوند تسهیلات در نظر گرفته است. این طرح برای خودروهای قدیمی که قبل از سال ۱۹۹۹ تولید شده‌اند در نظر گرفته شده است و اولا سبب افزایش فروش خودروهای جدید با فناوری سوخت نوین می‌شود و ثانیا راهکاری مناسب برای مقابله با آلودگی هوا به شمار می‌رود. طبق اعلام دولت بریتانیا، تا سال ۲۰۴۰ فروش هرگونه خودرو با موتور احتراق داخلی در این کشور ممنوع خواهد شد و به دلیل همین سیاست، خودروسازان حاضر در بریتانیا به سمت خودروهای با فناوری سوخت بالا (به‌ویژه خودروهای برقی) رفته و فرآیند اسقاط را نیز سریع‌تر از گذشته انجام می‌دهند. این سیاست همچنین سبب خواهد شد مالکان خودروهای فرسوده به‌دنبال تعویض خودروهای قدیمی با سوخت دیزل یا بنزین باشند، زیرا در صورت عدم جایگزینی خودروهای موردنظر، متحمل جریمه‌های سنگین خواهند شد.نکته جالب دیگر اما اینجاست که رقابتی سنگین میان خودروسازان حاضر در بریتانیا بر سر ارائه تسهیلات به مالکان خودروهای فرسوده ایجاد شده است. طبق گزارش‌های موجود، پژو در قبال جایگزینی خودروهای فرسوده با محصولات جدید خود (در بازار بریتانیا)، حداکثر ۶ هزار پوند تسهیلات در اختیار مالکان این خودروها قرار خواهد داد. همچنین رنو دیگر خودروساز فرانسوی حاضر در بازار بریتانیا نیز به مالکان خودروهای فرسوده حدود ۲ هزار پوند تسهیلات ارائه می‌دهد تا آنها بتوانند محصولات جدید این شرکت را بخرند.
توسعه بازار با اسقاط و جایگزینی
خودروسازان جهانی اما در شرایطی توجهی ویژه به اسقاط فرسوده‌ها داشته و بابت آن، تسهیلات ارائه می‌دهند که این اقدام توسعه بازار آنها را در پی خواهد داشت. بررسی‌ها نشان می‌دهد اگرچه دولت‌ها نیز گاهی اقدام به ارائه تسهیلات به مالکان خودروهای فرسوده می‌کنند، با این حال این خودروسازان هستند که وظیفه اصلی از رده خارج کردن خودروهای فرسوده را در اختیار دارند. دلیل این موضوع نیز آن است که ترغیب مشتریان به اسقاط فرسوده‌ها سبب توسعه بازار خودروسازان خواهد شد و در نهایت آنها هستند که از حیث افزایش فروش منتفع می‌شوند.به عبارت بهتر، وقتی مالکان خودروهای فرسوده در ازای دریافت تسهیلات (از خودروسازان)، اقدام به اسقاط و جایگزینی می‌کنند، عملا در جهت توسعه بازار و افزایش فروش شرکت‌های خودروساز گام برمی‌دارند. بنابراین اگرچه خودروسازان مجبورند برای ترغیب مشتریان به اسقاط و جایگزینی خودروهای فرسوده، ابتدا هزینه کنند، اما در نهایت با توجه به توسعه بازار و بالا رفتن فروش (از ناحیه جایگزینی فرسوده‌ها) سود خواهند برد.
این در شرایطی است که در خودروسازی ایران چندان اهمیتی به انتفاع از ناحیه اسقاط فرسوده‌ها داده نمی‌شود. به عبارت بهتر، اگرچه در دنیا از پروسه اسقاط و جایگزینی فرسوده‌ها استقبال و خودروسازان از آن به‌عنوان یک برگ برنده استفاده می‌کنند، با این حال خودروسازان ایرانی این موضوع را باری سنگین تلقی کرده و میل چندانی به آن نشان نمی‌دهند. اتفاقا یکی از دلایل اصلی ضعف در اسقاط خودروهای فرسوده کشور، همین بی‌میلی خودروسازان داخلی به مشارکت در اسقاط و جایگزینی فرسوده‌ها است، چه آنکه طبعا وقتی تسهیلاتی برای آن لحاظ نشود، مشتریان میلی به اسقاط و جایگزینی نشان نخواهند داد. در واقع به دلیل قدرت خرید پایین مشتریان، بسیاری از آنها عملا امکان تعویض خودرو فرسوده‌شان را ندارند و اینجاست که باید خودروسازان و البته دولت وارد عمل شده و با در نظر گرفتن تسهیلات، مالکان خودروهای فرسوده را به سمت اسقاط و جایگزینی سوق بدهند.
اگر چنین اتفاقی رخ بدهد، نه تنها تحولی بزرگ در مقابله با بحران آلودگی هوا رخ خواهد داد، بلکه خودروسازان نیز از ناحیه افزایش تقاضا منتفع خواهند شد. در حال حاضر خودروسازان با در نظر گرفتن شرایط تشویقی ویژه، مشتریان را به خرید محصولات خود ترغیب می‌کنند؛ بنابراین اگر سیاست‌های تشویقی به سمت اسقاط و جایگزینی فرسوده‌ها برود، فروش شرکت‌های خودروساز بیش از پیش تضمین خواهد شد.نکته دیگر اینجاست که خودروسازان داخلی به‌خصوص در بخش محصولات تجاری، با ظرفیت خالی مواجهند و طبعا با تسریع پروسه اسقاط و جایگزینی، می‌توان حداقل بخشی از این ظرفیت خالی مانده را پر کرد.در این مورد، حسن کریمی‌سنجری کارشناس خودرو می‌گوید: در حال حاضر خودروسازان کشور با ظرفیت خالی مواجه هستند و این موضوع به‌خصوص در بخش تجاری بسیار به چشم می‌آید، به‌نحوی‌که در گذشته یکی از تجاری‌سازان به تنهایی ۱۵ هزار دستگاه محصول تولید می‌کرد، اما حالا با ۷۰ درصد ظرفیت خالی دست و پنجه نرم می‌کند.
وی با بیان اینکه راه ترغیب مالکان خودروهای فرسوده به اسقاط و جایگزینی، ارائه تسهیلات مالی است، می‌افزاید: در این بین شرایط برای خودروهای سنگین بسیار متفاوت از سواری‌ها است؛ زیرا قیمت این خودروها بسیار بالاست و اکثر قریب به اتفاق مشتریان توانایی خرید نقدی آنها را ندارند. کریمی تاکید می‌کند: در چنین شرایطی، اگر دولت می‌خواهد روند اسقاط خودروهای فرسوده به‌خصوص مدل‌های سنگین تسریع شود، راهش ارائه تسهیلات یا احیای لیزینگ‌ها است و در غیر این صورت نمی‌توان به از رده خارج کردن فرسوده‌ها طی سه سال آینده (مطابق با وعده دولت) دل خوش کرد. این کارشناس اما با تاکید بر اینکه توجه خودروسازان به اسقاط و جایگزینی فرسوده‌ها، سبب توسعه بازار و افزایش فروش آنها خواهد شد، می‌گوید: خودروسازان می‌توانند با ترغیب مشتریان به اسقاط و جایگزینی فرسوده‌ها، فروش خود را تضمین کرده و حتی بالا ببرند.
