شهرسازی ریل‌پایه؛ نظریه، کاربرد و بومی‌سازی
مهتا میرمقتدایی*: ادغام دو وزارتخانه راه و ترابری و مسکن و شهرسازی و تشکیل وزارت راه و شهرسازی طبق مصوبه‌ای با عنوان «قانون تشکیل وزارت راه و شهرسازی» در سال ۱۳۹۰ اتفاق افتاد. این رویداد که یکی از اهداف آن کوچک‌سازی دولت بود، موافقان و مخالفان متعددی داشت و اکنون نیز (در بهار ۱۳۹۶) مجددا بحث تفکیک دو وزارتخانه و بازگشت به شرایط پیش از ادغام در مجامع رسمی و کارشناسی مطرح شده و موضوع در دستور کار مجلس قرار دارد. بررسی مزایا و معایب این ادغام از موضوع بحث یادداشت حاضر خارج بوده و خود جای پژوهش و مطالعه گسترده‌ای دارد. آنچه در اینجا بررسی خواهد شد، یکی از دستاوردهای عملی- نظری این ادغام است که تحت عنوان «شهرسازی ریل‌پایه» از سوی دکتر آخوندی مطرح شده‌است.
این رویکرد عمدتا از ضرورت همنشینی شهر و ایستگاه‌های راه‌آهن شروع شده و انگیزه اولیه آن، فاصله بیش از حد ایستگاه‌های راه‌آهن (که عمدتا مربوط به زمان پهلوی اول بوده و با اهداف منطقه‌ای و حتی نظامی مکان‌یابی شده‌اند) از شهر اصلی و به تبع آن، دشواری دسترسی مسافران و عدم تمایل آنها به استفاده از راه‌آهن به عنوان یکی از وسایل حمل‌ونقل همگانی در سفرهای بین‌شهری است. از آنجا که ادبیات و مبانی نظری در بسیاری از حوزه‌های تخصصی، از کشورهای غربی وارد ایران می‌شوند، آنچه از ابتدا ذهن پژوهشگران شهرسازی و حمل‌ونقل را درگیر خود کرد، یافتن معادل یا مشابه «شهرسازی ریل‌پایه» در ادبیات نظری متداول در جهان بود.
در راستای این جست‌وجو، آنچه بیشترین هماهنگی و همخوانی را داشت، «توسعه شهری مبتنی بر حمل‌ونقل همگانی» بود که به اختصار TOD نامیده می‌شود. مطابق با این رویکرد -که ریشه‌های آن را می‌توان در ایده‌های قرن نوزدهمی شهر خطی آرتور سوریا ماتا و باغ‌شهر هاوارد یافت و در دهه ۱۹۹۰ به‌صورت یک نظریه توسعه‌ای از سوی پیتر کالتورپ شهرساز آمریکایی مطرح شده‌است- لازم است توسعه و تمرکز فعالیت‌ها و کاربری‌های اصلی شهری در شعاع حدود ۶۰۰ تا ۸۰۰ متری ایستگاه‌های حمل‌ونقل انبوه برنامه‌ریزی شود و اصول دیگری مانند پیاده‌محوری، اختلاط کاربری‌ها، تردد با دوچرخه، افزایش تراکم ساختمانی، وجود فضای باز و سبز عمومی نیز در این نواحی تحقق یابد. با این‌حال، لازم است به تفاوت در زمینه‌های تحقق این دیدگاه در ایران و جهان توجه شود.
به عبارت دیگر، بومی‌سازی این رویکرد، هدف اصلی است؛ زیرا در اینجا نظریه‌پردازی و ورود به مباحث تئوری مد نظر نبوده و مقصد اصلی، حل مسائل واقعی کشور است. به تعبیر دیگر، رویکرد «شهرسازی ریل‌پایه» می‌تواند دیدگاه‌های جدیدی به اصول TOD افزوده یا از آنها بکاهد، به نحوی که با نیازهای ایران و کشورهای مشابه آن هماهنگ شود. از این طریق می‌توان زمینه‌ای برای نظریه‌پردازی به‌منظور ایجاد پیوند میان شهرسازی و حمل‌ونقل ریلی فراهم کرده و با ایجاد پشتوانه فکری لازم، شرایط را برای یافتن راهکارهای عملی و اجرایی مهیا کرد. ضرورت‌هایی که در امر بومی‌سازی این نظریه قابل طرح هستند، در لابه‌لای سخنرانی‌های متعدد از سوی دکتر آخوندی و مدیران مسوول مجموعه وزارت راه و شهرسازی قابل جست‌وجو هستند. اگر مباحث مطرح شده، در چارچوب «ضرورت برنامه‌ریزی در سه حوزه ملی، منطقه‌ای و محلی» دسته‌بندی شوند، نکات زیر به‌عنوان بخشی از این دغدغه‌ها قابل طرح هستند:
مقیاس ملی:
۱- اندازه شهر و حد نیاز به سیستم‌های ریلی انبوه‌بر
۲- نقش و جایگاه ویژه شهر و نیازهای خاص مرتبط با آن
۳- محدودیت‌های ناشی از حریم راه‌آهن و تاثیر آن در شیوه ادغام با محیط شهری
۴- نقش و جایگاه نهادهای مسوول و سلسله مراتب تشکیلاتی مجری و تصویب‌کننده طرح‌ها
- مقیاس منطقه‌ای/ حومه‌ای:
۱- ضرورت ایجاد ارتباط میان کلان‌شهرها و سکونتگاه‌های حومه‌ای از طریق سیستم ریلی قابل رقابت با حمل‌ونقل جاده‌ای
۲- تغییر الگوی توسعه موجود در جهت تقویت نواحی همجوار با ایستگاه‌های حومه‌ای
۳- لزوم تامین سیستم ریلی برای ارتباط شهرهای جدید و شهرهای اصلی
- مقیاس محلی:
۱- توجه به اصول TOD در طراحی نواحی همجوار ایستگاه‌های حمل‌ونقل انبوه (که به سیستم ریلی محدود نمی‌شود)
۲- تقویت ارتباط ایستگاه‌های راه‌آهن با سیستم حمل‌ونقل درون‌شهری و کاهش فاصله ایستگاه با نواحی شهری
۳- برنامه‌ریزی فعالیت‌های جاذب سفر در نواحی همجوار و قابل دسترس به خطوط حمل‌ونقل انبوه‌بر
موارد فوق، تنها بخشی از اولویت‌های لازم در جهت بومی‌سازی دیدگاه «شهرسازی ریل‌پایه» را نشان می‌دهد. تدوین نظریه متناسب با شرایط کشور، مستلزم مطالعه جامع و دائمی در این زمینه است. این مطالعه می‌تواند به‌جای پرداختن به کلیات و مفاهیم پایه، از بررسی و مطالعه دقیق بافت‌های شهری و وضعیت حمل‌ونقل ریلی در کشور شروع شود. انجام مطالعات موردی در شهرهای مختلف کشور شامل کلان‌شهرها، شهرهای بزرگ، میانی و کوچک که هر یک به فراخور شرایط خود، حدی از سیستم ریلی از مترو و ریلی سبک گرفته تا انحصار به راه‌آهن را در برمی‌گیرند، می‌تواند نقطه آغاز این مطالعات گسترده باشد. به این ترتیب مشخص خواهد شد که آنچه از مفهوم «شهرسازی ریل‌پایه» مورد نظر است، استقرار بناهای مرتفع در جوار ایستگاه‌های اصلی نبوده، بلکه افزایش سهم حمل‌ونقل ریلی در قیاس با سایر وسایل نقلیه (به‌ویژه خودروی شخص) است.
نیل به این هدف، مستلزم شکل‌گیری هسته‌های مطالعات کاربردی-نظری در وزارت راه و شهرسازی است که در این راستا، مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با توجه به ماموریت و اهداف خود، توانایی هدایت و راهبری حوزه‌های مطالعاتی و ترویجی-آموزشی را دارا است. این مرکز از آغاز طرح مبحث «شهرسازی ریل پایه» در وزارت راه و شهرسازی، مطالعاتی را در چارچوب وظایف خود آغاز کرده و با موفقیت به پایان رسانده‌است. پروژه‌های تحقیقاتی «تدوین چارچوب راهنمای توسعه شهری مبتنی بر حمل‌ونقل ریلی» و «بررسی روش‌های تطبیق شهرسازی ریل پایه بر طرح‌های شهر قزوین» در همین راستا انجام شده‌اند. از اقدامات ترویجی انجام گرفته در این زمینه می‌توان به برگزاری پانل‌های تخصصی در پانزدهمین و شانزدهمین کنفرانس بین‌المللی مهندسی حمل‌ونقل و ترافیک تهران و دومین همایش شهرسازی ریل‌پایه و برگزاری کارگاه‌های آموزشی، نشست‌های تخصصی و سخنرانی با حضور متخصصان و استادان داخلی و خارجی در مرکز، اشاره کرد.
انتشار ویژه‌نامه با موضوع توسعه شهری مبتنی بر حمل‌ونقل عمومی در ایران در مجله علمی-پژوهشی TeMA- Journal of Land Use, Mobility and Environment وابسته به دانشگاه ناپل ایتالیا (قابل دسترس از طریق این لینک: (http:/ / www.tema.unina.it/ index.php/ tema/ issue/ view/ ۳۱۷) از دیگر فعالیت‌های بین‌المللی انجام گرفته در این راستا به‌شمار می‌رود. هماهنگی و همراستایی برنامه‌ریزی حمل‌ونقل و توسعه شهری، امری بدیهی است که ادغام دو وزارتخانه، فرصتی برای تبلور عینی آن ایجاد کرده‌است. در عین حال، این ضرورت نباید تحت تاثیر تحولات سیاسی و مدیریتی ناشی از تفکیک احتمالی دو وزارتخانه قرار گیرد. مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به عنوان بازوی پژوهشی این وزارتخانه، فارغ از تغییرات احتمالی، نقش و جایگاه علمی خود را در این راستا دنبال کرده و فرصت پیش آمده برای توجه به یکی از مهم‌ترین معضلات شهرهای کشور را مغتنم خواهد شمرد. تشکیل کمیته تدوین راهنمای توسعه شهری مبتنی بر حمل‌ونقل همگانی، برگزاری دوره‌های آموزشی -ترویجی و انجام پروژه‌های تحقیقاتی کاربردی، بخشی از برنامه‌های آتی مرکز برای پیشبرد این هدف است.
*عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی
